CC BY
15FTAXP 16.01.45
Т1ЛД1 ОЦЫТУДАГЫ САНДЬЩ ТРАНСФОРМАЦИЯЛАУДЫЦ БЕС АЛГЫШАРТЫ
Л.Э. Ибраймова
Каза^ ¥лттык цыздар педагогикалык университетi, Алматы к., Казакстан, liraibraymova@gmail .com
Макалада онлайн окыту жYЙесiне сэйкестенд1р1п, т1лд1 окытудагы сандык трансформациялаудын бес турт алгы шарты кврсетiлдi. Бiрiншiсi, окытушыныц тулгалык всуi, соган сэйкес дайындыгы. Ешншга -интернет ресурстарды мецгеру. Онда тиiмдi ресурстар туралы айтылды. Yшiншi, халыкаралык тiлдердiн бiрiн мецгеру кажеттшп жэне негiзгi себептерi ашып кврсеплд^ Твртiншi, окыту эдiстерiн онлайн жуйеге ыцгайлау мен онын баска да мумшнджтер^ бесiншi онлайн окытудагы багалау жYЙесi талданды.
Tyüíh свздер: сандыц ресурстар, т1лд1 трансформациялау, багалау влшемдер1, идеология, ащпараттыц iздеу, ты.
Тшдщ трансформациялануы - адамзат вм1ршщ взгеру1 мен дамуына орай болатын занды кубылыс. Трансформация - «кайта взгеру», «жацару» свздерше сэйкес келед1. Тшдщ трансформациялануы мэселесш кещрек тус1ну ушш тшдщ тарихи удерюше шшара токталсак, тшдщ дамуы мен зерттеу объекта когамныц дамуына сэйкес унем1 жацарып, взгерш отыргандыгын кврем1з. Когамда саяси жагдайлар мен саяси идеологиялар, экономикалык жай-кушне т.б. орай болган барлык жагдаяттар тш бшмшде квршю тапкан. Эйткеш когам мен тш катар дамиды. Квне заманнан бастап, каз1рп уакытка дешнп тш тарихында турл1 мектептер мен агымдар пайда болып, тшт когамдык ю-шаралармен б1те кайнасты.
Тш бшм1 даму прогресшен вте келе, каз1р адамныц шю менталдык табигаты мен ойлау механизмдерше ойысты. Тшд1 танымдык тургыдан зерттейтш сала - когнитивтш лингвистка бастапкы кезде нейролингвистиканын зерттеу нысандарыныц б1р1 болып, кешн вз алдына дербес тш бшмшщ саласына айналды. Казак тш бшмшде тшд1к зерттеулер танымдык децгейге квтершш, оны мецгерту жолдарын улттык ерекшелт, менталдык сипаты, улттык кундылыктары аркылы табуда. Мемлекетпк тiлцi мецгертуде улттык кундылыктарды непзге ала отырып окытуды квздейтш тужырымдар квп.
Когнитивтш лингвистиканыц шшен бвлшш шыккан сала - лингвомэдениеттану. Бул салада да комакты ецбектер жазылу устшде. Айталык, «Opción» басылымында жарык кврген казакстандык авторлардыц ецбегшде «Тшдщ символдык жYЙе рет1нде адамга тэн улттык ерекшел1ктерд1 аныктайтындыгы жэне тшдеп улттык кундылыктар» туралы айтылып [1; 608], фитонимдер мен вамдш концептосферасын талдаган.
Психолингистикадан когнитивтш лингвистика мен нейролингвистика, когнитивтш лингвистикадан лингвомэдениеттану бвлшш шыккан. Тш адамныц свйлеу куралы болгандыктан, барлык саламен тыгыз байланысты болатындыгы тусш1кп. Сондыктан оныц гуманитарлык жэне жаратылыстану гылымдарымен уштасуы - зацдылык. Жогарыда айтып вткешм1здей когамда идеология гана емес, экономика, саясат, технология взгерсе, тшге эсер етпей коймайды. Мысалы, жасанды интеллект пайда болганда, соган сэйкес компьютерлш лингвистика гылымга келд1. Ал енд1 жакын уакытта Рональд М.Каплан математика - компьютерлш лингвистика - психологияны уштастырып «компютерлш психолингвистика» деген жаца саланы усынып отыр [2; 607-626].
Кун сайын даму удерюшдеп жасанды интеллект адамныц шынайылыгын, эмоциясы мен психологиясын тануга умтылуда. Алгаш машиналар пайда болган кезде, галымдар олардыц ешкашан эмоцияны алмастыра алмайтындыгы туралы айтатын. Енд1 бул тужырымды да терюке шыгаратын уакыт жакын калгандай.
Шындыгында, адамзат жасанды интеллекпш ойлап тауып, вм1рге есептеуш машиналарды, каз1рп компьютерлш курылгыларды жасап шыгаргалы бер1 вткен гасырлармен салыстырганда баска гылым салаларымен коса тш бшмше де квптеген взгерютер экелдь Лингвистика машина тшнде свйлеуге квшт1. Акпараттардыц квлем1 улгайгандыктан оны жылдам кабылдау жэне есте сактау бугшп куннщ непзп проблемалары болып саналады.
Тш Yйренгiсi келетш адамга ^a3ip барлыщ жагдай жасалган. Интернеттен грамматикалыщ сауат ашуга арналган еткен Faсырдiкiнен бастап соцгы жылдары баспадан шывдан о^улыщтардыц электронды н^с^асын оцай жYктеп aлуFa болады. Одан белек тYрлi сайттар мен платформалар ж^мыс iстеп т^р. Мысалы, Казахстан Республикасыныц т^^ыш президетшщ ^оры, Самр^к Казына жэне Samsung компаниясы ^олдауымен жaсaлFaн Soyle.kz, «Bala.soyle.kz» порталдары, тiл мэселесiмен айналысатын Kaz-tili.kz, Emle.kz, Tilalemi.kz, Tilmedia.kz, Тш-^рал, Qujat.kz тaFы бас^алары.
Кaзiргi жaFдaйдa жаппай тiлдi мецгерту ма^сатында онлайн курстар жYргiзу мемлекет тарапынан ^олдау табуда. Оны Казахстан Республикасы Мэдениет жэне спорт министрлш Тiл саясаты комитетi Ш.Шаяхметов aтындaFы «Тш-Казына» ^лттъщ Fылыми-прaктикaльщ орталь^ыньщ ^олдауымен республикaдaFы Тiл о^ыту орталыщтары ^аза^ тiлiн жэне бас^а да тiлдердi ^ашыщтан о^ытуды ^олFa алып, тiл Yйренгiсi келетiндерге арнап Каза^станныц тYкпiр-тYкпiрiнен 98 орталыщ аш^анды^ынан керемiз.
Казахстан РеспубликaсындaFы тiл саясатын юке асырудыц 2020-2025 жылдaрFa aрнaлFaн мемлекетпк бaFдaрлaмaсы к¥рылып, 2019 жылы 31 желто^санда № 1045 ^аулысында бекщг БaFдaрлaмaныц мiндеттерiнiц iшiнде бiрiншi кезекте ^аза^ тiлiн латындандыру, ^лпъщ корпусын жасау, тшдщ БАК, элеуметтiк жел^ халыщаралыщ коммуникацияда ^олданылуын жетiлдiру жэне т.б. бар [3]. Осы бaFдaрлaмaFa сэйкес ^аза^ тшнщ ^олданысын халыщаралыщ дэрежеге жеткiзiп, «а^параттандыру жэне коммуникация сaлaсындaFы ^аза^ тшнщ ^олданылуын жетiлдiруге» нысанды тYрде ж^мыс жасау аса езекп. Себебi, сандыщ технология еркендегендштен, бiлiм беру жYЙесi де кеп езгерютерге ^шырады. Кез келген субъектшщ интернет ресурстарды бiлiп ^ана поймай, олардыц сапасына ^арай тацдап ж^мыс жасай алуы ^ажетпп туды. Сонымен ^атар элемдегi пандемия жaFдaйы 6y^ адамзатты оффлайннан онлaйнFa aуысуFa мэжбYP еттi. Барлыщ нэрсенщ жа^сы да, жаман жaFы да болатыны сия^ты онлайн о^ыту жYЙесiнiц де езшдш кемшiлiктерi керiндi.
Ец бiрiншi, Yлкен кемшiлiгi - т¥ЛFa элеуметтiк ортaFa бейiмделе алмай ^алады. Б^л ез кезепнде эмоционалдыщ жугацдывда экелiп, кеппен бiрлесе алу ^абшетшен айырады. Кепшшк ортада езiн ^алай ^стауы, эмоционалды мшез-к¥л^ын реттей алуы тек тэжiрибеде, ^жымныц бiр мYшесi болFaн кезде Farn жYзеге асады. Онлайн дэрютерге офлайн дэрiске ^атыс^ац^ыдай жaуaпкершiлiкпен ^арамай, дайындыщсыз бещамдывда салыну да орын aлFaн.
Екiншi кемшiлiгi - тiлдi «ш^барлайтын» сленгтердiц кебеюi. Элеуметтiк желшщ дамуымен байланысты жаца сездер: «аватар», «комментарий»» «платформа», «профиль», «бан», «айфон», «смартфон» т.б. Б^ны ^олданыста «коммент», «ава», «бaнFa кету», «бaнFa тYсу», «жайфон» деп, сленгтер татары тYзiлуде. Тiлдiк езгерiстер лексикалыщ та, синтаксиспк децгейде де болады. Мемлекеттiк тiлдi дамыту институтыныц сайтында жарияланып, «^аза^ тiлiнiц интернет кецiстiгiнде бейiмделуiне» байланысты жaзылFaн ма^алада «интернет тiлiне байланысты «Intil» жобасын ^сынуда [4]. Тш Yнемi езгерiп, ^OFaммен бiрге дамитындыщтан, тiлге жаца сездердiц татары (неологизмдер) ^осылып отырады. КYнделiктi тiлдiк ^олданыс^а енiп кеткен, бэрiне тYсiнiктi, сонымен бiрге ол халыщаралыщ термин сез болса, онда езгертусiз, дэл сол ^алпында ^олдануды керек етедi. Алайда барынша тiлдiц тaбиFи тYпн¥C^aсынa н^сан келтiрмейтiн «интернет тiлiн» жасау мацызды.
Yшiншi кемшiлiгi - орфографиялыщ сауатсыздыщ. Елiмiздiц пандемия кезiнде онлайн бiлiм берудеп жaсaлFaн тэжiрибесi aлFaшындa WhatsApp жэне Telegram желга ар^ылы еткен болатын. вйткенi халыщ бас^а платформаларды пайдалануды бiлмедi немесе к¥PылFылaры ол бaFдaрлaмaлaрмен ж^мыс жaсaуFa кYшi жетпедi. WhatsApp пен Instagram, Telegram элеуметтiк желшерш пайдаланушылардыц саны жыл сайын кYрт есуде. Facebook желiсi ар^ылы да тYрлi а^параттар жылдам тарайтын болFaн. Халыщтыц психологиясына эсер ету Yшiн немесе жaлFaн/aки^aт а^параттарды тарат^анда ец оцай одрал болды. М^ндай а^параттардыц кепшiлiгi орфографиялыщ сауатсыз жазылады. Жш керiнген ^ате адамныц санасында жатталып, ^алыпты нэрсеге айналуы мYмкiн. ЯFни, ^абылдаушы солай жазылуы тиiс деген бейсаналы шешiм шыFaрып, эдеби тшдщ жазу нормаларын са^тамай, ережеден ауыт^иды. Б^л проблеманыц шешiмiн оцай тaбуFa болады. Егер тура сол элеуметпк желiлер ар^ылы сауат ашатын контенттер дайындап, тегiн тарататын болса, грамматикалыщ сауатсыздыщтыц бiрaз алдын алар едь
Тертiншi кемшiлiгi - ыщайсыздыщ. Интернет жYЙесiнiц элсiз ж^мыс жасауынан ауылдыщ жерлерде байланыс орнату ^иын. Интернет жылдамды^ыныц темендiгiнен элеуметтiк желiлер мен платформалардыц ж^мысы нашарлайды. Мысалы, сейлеушшщ даусы жоFaлaды, шуылмен аныщ
естшмейдь Арты; дыбыстар, аны; шы;паган дауыстар толы;;анды ;арым-;атынас жасауга кедергi келтiредi.
Сейлеу тiлiн ауызша жэне жазбаша тш деп eKire бвлетiнбiз. Ауызша тiлдi ;азiрri уа;ытта бетпе-бет, оффлайн ;арым-;атынастагы диалог рeтiндe ;арайтын болды;. Ал жазбаша тш онлайн сипат;а ие. Ондагы эмоциялар «смайлдар» ар;ылы жетюзшедь Бiра; аудио-дыбысты; хабарламаларды ;ос;анда дыбысты; бояуларды жeткiзугe болады. Сонымен ;атар унамаган дауысты; хабарламаны ешiрiп тастап, ;айталап жазу мYмкiндiгi бар.
Виртуалды ;арым-;атынаста сейлeсушiлeр элде;айда ездeрiн еркш устайды. Сырт;ы ;ауш-;атерлер, ;ор;ынышты сeзiнбeгeн соц, ойын eркiн айта алуы мYмкiн. Будан салыстырмалы тYрдe ;арым-;атынас оцтайлана тYсeдi. Элeумeттiк желшерде ;арым-;атынас жасап, уза; уа;ыттардан соц бетпе-бет кшнщ жэне топ алдында сейлей алу ;абшет темeндeйдi деген болжамымыз бар. Эйткeнi виртуалды емес, шынайы адамныц бeт-жYзiн, тYрiн, кергендеп ;абылдау бас;аша. Yйiнeн, езiн ;аушаз сeзiнeтiн белмeсiнeн шы;;ан соц, бетен ортадагы атмосфера кeрi эсер етедь
Калай болганда да онлайн бшмнщ мYмкiндiктeрiн тиiмдi пайдаланып, оффлайнга кешкен кезде eкeуiн ;атар алып жYPугe дайын болу кeрeктiгi тYсiнiктi болып тур. Сонымен бiргe тiл бшмшщ жекелеген салаларын онлайн жYЙeгe трансформациялау Yшiн жэне аталган кeмшiлiктeрдi жою Yшiн бес алгышартын керсeтeмiз:
1. Бiрiншi алFышарт - тyлFалык есу. Онлайн о;ытуда жеке даму басты нысанда. Бурынгыдай кеппен бiрiгe жYрiп, бiлiм алушыныц iс-эрeкeттeрiнiц кeйбiрi ба;ылаусыз ;алса, eндi кYндeлiктi бeлсeндiлiгi, жауапкершшш, iздeнiсi т.т. барлыгы аны; кершш турады. Жауапкeршiлiк ец бiрiшi устаздыц ез бойында ;алыптасып, оны бшм алушыдан талап еткен кезде гана о;ыту нэтиже бeрeдi. Эз безмен iздeну, жеке-дара зерттеу, талдау жумыстарын жYргiзiп, ;орытынды жасай алуга бешмделу керек. Эйткeнi интернетте ереже немесе ба;ылау болмайды.
2. Интернет ресурстарды мецгеру. Онлайн о;ытудыц шeшушi хуралы - интернет ресурстар. Барлы; элеуметпк жeлiлeрдiц мYмкiндiгiн жэне платформалардыц ;ызметш пайдалану Yшiн барлы; о;у орындарында компьютeрлiк сауаттылы;ты арттыру ;ар;ынды тYPдe жYргiзiлдi.
А.О.Бекалаева интeрнeттeгi тYрлi а;параттар мен ресурстарды былайша жiктeп керсетедк
- электронды почталар (e-mail);
- телеконференциялар (usenet);
- видеоконференциялар;
- интернет ;олданушы жеке а;параттарын жариялап, ез пара;шасын (homepage) ашып, оны Webсeрвeргe ;ою мYмкiндiгi бар,
- а;паратты; ресурстарга ;олже^мдшк:
- аны;тамалы; каталогтар (Y ahoo!, InfoSeek/UltraSmart, LookSmart, Galaxy);
- iздeстiру жYЙeлeрi (Alta Vista, HotBob, Open Text, WebCrawler, Excite);
- жYЙeдe сейлесу (chat) [5; 311].
Еылымн^1ц еркeндeгeнiн керсететш жeтiстiктeрдiц бiрi осы - чат-боттар. Чат-боттарды ;уру Yшiн лингвистeрдiц кемеп аса ;ажет. Сол сeбeптi бул компьютерлш лингвистиканыц бiр тармагы ретшде алынады. Xiaolce багдарламасын ;ытай елшщ галымдары ойлап тап;ан. Ол ;азiрri Ресей федерациясыныц багдарлама жасаушыларыныц ецщрш шыгарган, бiзгe таныс «Алиса» ботына у;сас. «Алисадан» герi «Xiaolce» бiрнeшe тiлгe аударылган жэне эмоциялы; элеует жогары. Эйткeнi авторлардыц жазуы бойынша, Xiaolce адамныц сeзiм-кYЙiн динамикалы; танып, уза; сейлесу кeзiндe сейлeсушiнiц ниетш тYсiнiп, жауап ;айтарады. Ец алгаш жасалган 2014 жылдан бастап XiaoIce 660 миллион бeлсeндi ;олданушылармен сейлесш, уза; уа;ыттарга ;арым-;атынас орнат;ан. Yлкeн масштабты журналдардыц талдауы бойынша XiaoIce 23-ке тец болатын CPS-тiц орташа керсетюшше жеткен. Бул бас;а чат-боттарга ;араганда элде;айда жогары, тiптi адамныц эцпмесшен де кеп [6; 53].
Г.Н. Нурманова «Learning Apps» - тапсырма ;урастырудыц бiрнeшe жолын усынатын, о;ытуда тYрлi интeрактивтi модульдeрдi ;амтитын компьютeрлiк багдарлама. Эз тэжiрибeмiздe ;аза; тiлiн шeтeлдiк студенттерге YЙрeту барысында аталган багдарламаны эр сейлеу эрекетше нeгiздeй отырып ;олданып жYрмiз», - дeйдi [7; 57]. Автор «Kahoot - сурет, видео немесе тек сура; тYрiндe тест тапсырмаларын ;урастыруга арналган багдарлама. Каза; тiлi саба;тарында да бeлсeндiлiк танытып, бiлiм алушылардыц ;ызыгушылыгы мен бeлсeндiлiгiн арттыруда тиiмдi сeрвистiц жиi ;олданыстагы тапсырмасы - дурыс жауапты тацдау, ягни Quiz. Бул ;урылымда бeрiлгeн сура;;а дурыс жауапты тандау мYмкiндiгi болады. Одан белек Jumble ;урылымы да ;аза; тiлiн о;ытуда ;ызы;ты эрi тшмдь Бул ;урылым бойынша тiл YЙрeнушi сездi дурыс ;урастыру, сейлeмдi ре^мен ;ою немесе ойды,
а^паратты ре^мен ^ою т.б сынды тапсырмаларды орындау ар^ылы орфографиялыщ нормаларды есте сакгау, сейлем к¥рылымын жадында тYЮ дагдыларын ^алыптастыратындыгын айтады» [7; 61]. Кашьщтан о^ыту басталгалы берi барлыщ ^стаздар ез кYш-жiгерлерiн аянбай iзденiп, медиа ресурстарды барынша тиiмдi пайдаланып жат^аны олардыц баспага жариялаган ма^алаларынан бащаймыз. «Медиа-ресурстарды ^олдану ар^ылы о^ушылардыц коммуникативтш к¥зыреттштн ^алыптастыру» та^ырыбында жазылган А.Н.Азимбаева мен А.М.Жалалованыц ма^алаларында да «leaming.apps», «Kahoot», «Activinspire», «Dojo class» багдарламалары туралы талданады. Б^л багдарламаларды ойын эдiсiне тиiмдi ^олданып жат^анын тэжiрибе жYзiнде iстеп кергендiгiнен, ягни теория жYзiнде емес, практика жYзiнде сынагандыгын керемiз [8; 115]. «Zoom», «Google Meet» платформаларынан баск;а «ClassPoint» багдарламасы бар. Б^л бейнеконференция еткiзуге арналган багдарламаныц мYмкiндiгi шектеулi. 12 адамга дейiн гана бейнесiн керсетiп, тек 4 адамга дейiн бiр мезгшде сейлеуiне болады. Zoom-ныц тегiн тарифы 30 минуттан аспайды. Эз кезепнде б^л да дэрютщ Yзiлуiне себепкер болады. Google Meet-те уа^ыт^а шектеу жо^. Адам саны туралы да на^ты жазылмаган.
«Google Disk» - бшм алушыныц ж^мыстарын жина^тап, тексерш отыруга жэне езi де тапсырмаларын алдын ала салып ^оюга болатын, к¥рылгыныц жадысын толтырмайтын керемет К¥рал. Мысалы, о^ытушы езшщ дискiсiнен орта^ бума ашып, соган барлыщ студент немесе о^ушыга ез ж^мыстарын жYктеп ^оюды талап етуiне болады.
Бшм алушыларга тYрлi слайдтар, флаерлер, чек-листер т.б. тапсырмалар дайындау Yшiн оцтайлы ресурс - «Canva» багдарламасы. Теменде багдарламага ^ыс^аша сипаттама жасап етемiз:
1 - сурет. «Canva» багдарламасыныц негiзi бетi. [Дереккез: автор кдаастырган]
Суретте «1» санымен керсетшген багдарламаныц усынатын кызмет тYрлерiне шолу; «2» - «+» батырмасын баса отырып, жумысты бастау; 3 - «Дизайны» батырмасында алдыцгы жасаган жумыстар сакталып турады. «Шаблондар» - багдарламаныц тарапынан усынган дайын мэзiрi.
1 2
тг с^з
Текст Ивобр. Видео
4 3
Наклейка Иллюстрац!
X
I I I о <
2 - сурет. «Сапуа» багдарламасында жумыс жасау YДерiсi [Дереккез: автор курастырган]
«+» батырмасын басканнан кейiн 2 - суретте керсетшген бетке келш тYсемiз. Багдарламаныц дайын суреттерш немесе жеке суреттердi жYктеп алып, ары карай ецдеу жYредi. 1. мэтiн жазу жэне ецдеу, ешiру. 2. суреттiц Yстiне сурет экелш косуга болады. 3. бейне жазбалар косу. 4. «наклейкалар», тYрлi такырыптагы кiшiгiрiм суретшелер; 5. мунда анимациялык тиiмдiлiктi беретiн бейнелер бар. 6. объекпш кебейту; 7. дайын болган жумысты кебейту; 8,9. жYктеу кызметiн аткарады. «Сапуа» багдарламасын уялы телефоннан да, компьютерден де ашып жумыс жасауга болады. Егер «Google» немесе «Facebook» аккаунттарыныц бiрi аркылы тiркелген болсацыз, дэл сол аккаунтпен компьютерден ашкан дурыс. Сонда жумыс ешмдшп артып, бiр курылгыдан жасаган жумысты екiншi курылгыдан жалгастыра беруге болады.
Шындыгында тYрлi платформалар мен багдарламалар ете кеп. Оларды тестшеуден еткiзiп, унамдысын пайдалану гана калды. Бiз Google-дыц енiмдерiн пайдалануга кецес беремiз. Оныц 300-ден аса енiмдерi мен кызметтерi бар.
3) Yшiншi алFышарт - халыкаралык тшдердщ бiрiн мецгеру. Негiзгi тiл - агылшын тiлi. Халыкаралык дэрежедегi плдердщ кемiнде бiреуiн мецгеруге мэжбYрлiлiк артты. Халыкаралык дэрежедегi алты тiл, агылшын, араб, испан, кытай, орыс, француз тiлдерi тYрлi дYниежYзiлiк уйымдардыц бас косуында, конференцияларда ресми тiл ретшде саналады. Тiлдiц колданылу аясы мен кажеттшп болса гана «халыкаралык тш» мэртебесiн устап тура алады. Элемде 400 млн адамныц ана тш, 300 млн адамныц екiншi тш болган агылшын тiлi галамдык тшге айналды. Оныц бiрнеше себебi бар. Ец бiрiншiсi - халыкаралык сауда-саттык тiлi болуы. XVII гасырда агылшындар тецiз аркылы кiшiгiрiм курлыктар мен аралдарды жаулай бастады. СолтYCтiк Америка, Африка, Азия, Австралия мен Yндiстанды жаулай отырып, дуние жYзiнiц тYкпiр-тYкпiрiне ене бастады. Кiмнiц алтыны кеп болса, сауда-саттык кезшде соныц тш басымдылык керсеттi. Жергiлiктi халык «^н керу Yшiн» агылшын тiлiн бшуге мэжбYP болды. Агылшын тiлiнiц ыкпалынан тYрлi жасанды тiлдер де пайда болды.
Екiншi себеп - агылшындардыц жаппай Америкага жер ауып барганы. Ол жерде баска ^лттар да болгандыктан, олардыц басын бiрiктiрiп, ынтымакта емiр CYPУ максатында агылшын тiлi алдыцгы катарга шыкты. Барлык штаттарда тек агылшын тшнде окытып, баска тiлдерге тыйым салынды.
Yшiншi себеп - экономикалык жаулау. Валютасын кактыгыс-согыстар аркылы баска елдщ экономикасына енгiзудi айтпаганда, бYкiл елдщ нарыгын тауар, енiмдерiмен толтырды.
Тертiншi себеп - компьютер мен интернеттщ пайда болуы. Барлык багдарламаныц тш (HTML) агылшын тiлiнде жазылады. Кейбiр интернет ресурстардыц тiлi де агылшынша. Демек ол - гылым мен техниканыц тiлi. Техника тiлiне шесу Yшiн, агылшын тiлiн мецгеру кажеттшп тууда.
Бесiншi себеп - емiр CYPУ салты. М^нда кино, музыка, тагамдар, киiм кию, мшез-к¥лык тагы баска сана-сезiмге эсер ететiн, адамныц емiр CYPУ формалары жатады.
Профессор Б.Хасан^лы социолингвист галым ретiнде агылшын тшнщ галамдык тiлге айналгандыгын теориялык т^ргыдан дэлелдеп берген болатын. Ол мемлекетпк тiлдi дамыту туралы кезкарастар мен т^жырымдар айтып, тiл саясатыныц жYзеге аспау себептерiн Yнемi талкылап отырады. 2004 жылгы конференцияда Тш комитетiн к¥ру керектiгiн де нактылап тYсiндiрген едi [9; 17]. Жогарыда атап керсеткен тертiншi себептi, компьютерлш багдарламалардыц агылшын тiлiнде жазылатындыгын ескерсек, агылшын тшн бiлу сандык трансформациялаудыц негiзгi алгышарты болатындыгын бiлдiредi.
4) Ок;ыту эдктерш взгерту. Онлайн окытудыц синхронды жэне асинхронды тYрлерiне ыцгайластырылып бiлiм беру YДерiсi жYрiп жатыр. Зерттеушi С.Э.Калкабаева ез макаласында «окытудыц кай тYрi, кай эдiсi болсын бiлiмдi мецгеруде бiлiм алушыныц салыстыру, талдау, жинактау, жалпылау, корыту, ой тYЮ сиякты акыл-ой ж^мысыныц пэрмендшгш кетеруге, кэшби-теориялык бiлiмiн толыктыруга, iздену-зерттеушiлiк к¥лшынысын арттыруга, шыгармашылык ойлауын, сыни кезкарасын дамытуга багытталып, бшм берушi мен бiлiм алушыныц педагогикалык ынтымактастыгына к¥рылуы тиiс» деген т^жырымына толыктай келiсемiз [10; 297]. Онлайн жYЙеде окытудыц принциптерi, гылымилык, жYЙелiлiк, кернекiлiк, саналык пен белсендiлiк принциш, теория мен практиканы байланыстыру принциш жэне эрбiр окушыныц психикалык ерекшелтн ескеру принциптерiн ^штастыру окытушыныц кэшби к¥зыреттiлiгiне карай жYзеге асады. Б^л принциптерден баска окытудыц стратегиялары Р.Мухпулова, Г.Мустафаева, А.Базылгаламова-лардыц авторлыгымен жарияланган макалада былай жiктеледi: 1) еске сактау стратегиясы (семантикалык бейнелер мен кшт сездер аркылы). Тiл мецгеруде сездш корды тез кебейтiп, бшм алушыныц интеллектiсiн аныктауга кемектеседi; 2) когнитивтш стратегия (жаца сездiц магынасын тYсiнiп, сездер мен фразаларды аударып, тYсiнiп салыстыру жатады); 3) компенсация стратегиясы (тыцдап жэне окыган кезшде тYсiнгенiн ауызша аудару); 4) метакогнитвт стратегия (окытуды жYЙелеу жэне мониторинг жасау, б^л - окушыныц езiн-езi багалауы мен жоспарлауды камтитын жYЙе); 5) аффективтi стратегия - тYрлi жагдаяттарда бiлiм алушыныц жаксы кецш-^йде болуына кемектесу (тест кезiнде, жаксы нэтиже керсетуге ^мтылу сэтiндегi кызбалану) [11; 162].
Т.Джейсон жэне тагы баска авторлардыц «Онлайн интерактив» журналына жариялаган макалаларында екi окытушыныц Тандем сабагы айтарлыктай жемiстi болатындыгын, онлайн жагдайда студент пен окытушыныц «окытушы-окытушы» децгейiнде ж^мыс жасаудагы артыкшылыктары туралы айтады. Ол артыкшылык - окытушы ез шэкiртiн болашактагы кэсiби мансабына алдын ала дайындайтыгында [12].
Онлайн окытудыц тшмдшгшщ бiрi - окыту аудиториясын кецейтiп, масштабтау мYмкiндiгi. Нысандагы аудиторияныц кез келгенiн тандай отырып тiлдi мецгертуге интернет ресурстардыц элеует жеткiлiктi. Атап айтар болсак, казiргi уакытта YouTube бейне хостингi, TikTok, Instagram, Facebook желiлерi аркылы толыкканды контенттер жYктеп, тiкелей эфирлер жасап, байланыс орнату мYмкiндiгi зор. Онлайн окытудыц аудиториясы ете кец. Жасы, жынысы, тiлi, ^лты эртYрлi аудиторияныц нысанын д^рыс тацдау аркылы окыту материалдарын к¥растыра аламыз. Эсiресе, экономикада неш к¥ндылык ретiнде керсетемiз, элемдш децгейге кандай брендпен таныламыз деген с^рактар кеп койылады. Сол себепт Казак ^лттык кыздар педагогикалык университет Филология институты Казак тiл бшмшщ теориясы мен эдiстемесi кафедрасыныц профессорлары бiрiгiп, гылыми жоба ^сындык. Жобада сандык ресурстар аркылы тiлдi мецгертуде ^лттык ерекшелiгiмiздi, барынша дэстYрiмiздi дэрштеу негiзгi мYДде етiп алынды.
Р.Э. Шаханова «Казак тiлi сабактарында осындай орыс тiлдi студенттiц кабылдауына жецш, кызыкты, эрi танымдык мэнi жогары, ^лттык к¥ндылыктардан бастау алган мэтiндердi окыту аркылы ^лттык рухы жогары, кеюреп ояу азамат т^лгасын калыптастырып, дамытуга болады деп ойлаймыз»
деген тужырым айтады [13; 61]. ¥лттык кундылыктар ретвде кебiне макал-мэтелдер, сез орамдары, салт-дэстYрлер, акын-жырауар тiлi т.б. непзвде окыту басымырак. Алайда нэтиже керсеткендей, улттык кундылыктарды тiкелей дэрiптегеннен герi жанама тYPде немесе жасырын дэрштеу тиiмдiрек. Ол тiлдi дэстYрлi окыту эдютемес немесе салт-дэстYPдi жарнамалау емес. Нейролингвистикалык багдарламалау мен нейромаркетингтiк болжамдар непзвде тYрлi контенттер дайындауды керек етедь Реципиенттер керексiз деген акпаратты есiне сактауга умтылмайды. ^андай акпарат пайдалы деп санаса гана еске сактауга тырысып, соган сай эрекет жасайды. Оны мына кезкараспен дэлелдеуге болады: «Акпаратты белсендi немесе енжар кабылдау реципиенттiц кызыгушылыгы мен кажеттшгше тэуелдi. Егер акпаратка деген кызыгушылыгы да, кажеттшш де болмаса реципиенттщ кабылдау YДерiсi ез децгейiнде жYзеге аспауы мYмкiн» [14; 99 ]. Жасырын тYPде адамныц бейсаналы ойлауына эсер ету - элемдiк маркетингте жэне НЛБ-да (нейролингвистикалык багдарламалау) колданылатын ец танымал эрi нэтижелi эдю. Бiр такырыптагы акпаратты бiрнеше рет кабылдаган соц, жадыныц узак мерзiмдi белiгi жумыс жасап, кыска мерзiмдi жадыдан узак мерзiмдi жадыныц корына етедi.
Окылым, жазылым, айтылым, тыцдалым, сонымен катар галым Ф.Оразбаеваныц усынуы бойынша сейлесiмдi (орысшадан аударганда «говорение») косканда, сейлеу эрекетiнiц осы бес тYрi -бYкiл эдiс-тэсiлдердiц кайнар кезi [15; 29]. Бурынгы жэне казiргi бiлiм жYЙесi осы сейлеу эрекетшщ тYрлерiн негiзге алып окытады. Эзге тiлдi аудиторияга казак тшн онлайн окытатын курстардыц барлыгы дерлш осы эдiстi устанады. Ендiгi уакытта жацаша форматка ауысып, сандык ресурстардыц кемегiмен нейролингвистика эдiстерiне кешу кажетпп туды. Бул ез кезегiнде езге тшд^ оныц iшiнде шетелдiк аудиторияга баска багытта жумыс жасайтындыгымызды керсетед^
Элеуметтiк желiлерге анализ жасап кергенiмiзде кебiне кецiл кетеретiн, жецiл, мига кYшi тYсiрмейтiн контенттердiц каралым саны кеп болады. Ондай контенттердiц катарына танымал адамныц жеке емiрi, тамак, табигат, эзiл-оспак, ерекше окигалар жаткызылады. Ал арнайы бiлiм беру максатында тYсiрiлген контенттердiц каралымы аз. Сондыктан тiкелей YЙрету, бiлiм видео контенттершен бас тартып, тiл мецгерту Yшiн жанама, астыртын бiлiм беру аркылы керушiнiц талгамына сай куру кажеттшп туындауда.
Бейнеконтенттердiц алдын ала дайындалып коюы жогарыдагы интернет желiсiнiц тартпай калган кездеп жэне артык шуыл мен дыбыстан дурыс ести алмаган акпаратына колжетiмдiлiк тудырады. Элемдегi ец Yлкен бейнехостинг YouTube-ке бейнедэрiстi салып койып, оныц KOлжетiмдiлiгiн кажетiнше ауыстырып отыра аламыз.
Дауысты анык жетюзетш, акпаратты кыска эрi нуска жетюзетш тэсiлдерге аудиокiтап, подкасттар жатады. Буларды эсiресе тiл YЙреткенде кеп кемеп тиедi. Тындалым эрекетiнде пайдалану YPДiс болып келедi. П.С.Кудабаева мен Т.С.Сатыбалдиевалар жариялаган макаласында подкаст курудыц жолдары мен эдiстерiн, пайдалы жактарын талдап бередi [16; 121].
5) Сандык окытуFа кешуде басты назарда устайтын бес1нш1 кадам - бiлiмдi баFалау влшемдерiн жуйелеу. Онлайн окытуга ауыскан кезде бiлiмдi багалау ец непзп проблемалардыц бiрi болды. Эйткенi елiмiзде жацартылган бiлiм багдарламасы бойынша соцгы уакытта критериалды багалау жYЙесiне кешкен едь Бiлiмдi критериалды багалау калыптастырушы жэне жиынтык деп екiге белшш, жиынтык багалау белiм бойынша, токсандык жэне бiлiм децгейi бойынша багалауга жiктеледi.
Онлайн форматка ауыскан кезде ЖОО-да балдык багалау болгандыктан аса киындыктар туа коймады. Ал орта бшм беру мекемелерi уакытша 10 балдык шкаламен багалауга ауысты. Бурын калыптастырушы багалауда балл койылмаса, ендi окушыныц бiлiмi кYнделiктi багаланып отыратын болды. 1-3 балл - «нашар», 4,5 балл - «канагаттанарлык», 6,7 балл - «жаксы», 8-10 балл - «ете жаксы» дегендi бiлдiредi. Таркатып айтканда:
1 балл - тапсырмаларды 10% - га дешн орындады, кателiктер жiбердi, сабакта пассивт^ муFалiммен керi байланыс нэтижелерi бойынша корытынды жасамайды, тапсырмаларды орындау кезiнде дербестiк танытпайды, еткен материалды бшмейдц
2 балл - 20% - Fа дейiн оку тапсырмаларын орындады, кателштер жiбердi, сабакта енжар, муFалiммен керi байланыс нэтижелерi бойынша эрдайым тиiстi корытынды жасай бермейдi, тапсырмаларды орындау кезвде дербестiк танытпайды;
3 балл - тапсырмалар 30%-Fа дешн орындалып, кателiктер жiбердi, кателiктерiн тYзетуге тырысады, сабакта кейде белсендiлiк танытады, оку тапсырмаларын орындау кезiнде муFалiмнiц/ата-ананыц/курдастарыныц колдауын кажет етедi;
4 балл - оку тапсырмаларын 40%-га дешн орындады, кателштер жiбердi, кателердi тYзету кезiнде кемек кажет, эрдайым белсецщ бола бермейдi, кейде тапсырмаларды орындау кезiнде дербестiк танытады;
5 балл - тапсырмаларды 50%-га дейiн орындады, бес кате ж1берд^ м^атмнщ кемеп кажет, сабакта эрдайым белсендi бола бермейд^ кейде мYмкiн болатын тапсырмаларды орындау кезшде дербестiк танытады;
6 балл - оку тапсырмаларын 60% -га дешн орындады, 4 кате жiбердi, м^гатмнщ кемеп кажет, сабакта ынталы, орташа кYрделi тапсырмаларды ез бетшше орындай алады;
7 балл - 70%- га дешн оку тапсырмаларын орындады, 3 кате ж1берд^ кателiктердi уакытында жойды, сабакта белсецщ, тапсырмаларды орындау кезiнде дербестiк танытады;
8 балл - оку тапсырмаларын 80%-га дешн орындады, 12 елеуаз кателштер жiбердi, м^атмнщ тYсiнiктемелерi негiзiнде ез кателiктерiн тYзетедi, Белсендi, ез бетшше ж^мыс жасайды;
9 балл - оку тапсырмаларын 90%^а дешн орындады, тапсырмаларды орындау кезшде шамалы дэлшздштерге жол бердi, кателермен ж^мыс iстейдi, Белсендi, ез бетiнше ж^мыс жасайды;
10 балл - оку тапсырмаларын 100% орындады, кателштер жiбермедi, белсендi, дербес ж^мыс жасай алады, ез жауаптарын тYсiндiре алады, непздей алады.
Батыстыц тэжiрибесi бойынша онлайн курстарды баFалау «Rasch Measurement» елшемiмен жасалады. Б^л туралы кейiнгi макалаларымызда толыFырак айтатын боламыз.
Тiлдiц трансформациялануын калыпты жаFдай ретiнде танып, оныц мYмкiндiктерi мен табиFи тiлге типзетш щксандарыныц алдын алу мiндетiмiз. Ол Yшiн жоFарыдаFы алFы шарттарFа CYЙене отырып, интернет реурстарды мецгерiп, синхронды окытуFа лайык эдiстердi д^рыс тацдап, жауапкершшкп, к¥зыреттi маман болуымыз кажет.
Мемлекетпк децгейде БАК тiлiн, жарнамалар мен интернет ресурстардыц тiлiн бакылап, сленгтер мен жаргондардыц колданылуына шектеу жасау керек.
Корыта айтканда, жоFарыда санамалап керсетiлген, онлайн окытудыц алFышарты болатын негiзгi бес кадамды толык мецгерсе, бiлiм беру YДерiсi жецшдеп, керiсiнше жаца мYмкiндiктер пайда болады. Эйткенi компьютерлiк баFдарламалар оку YДерiсiнде акпараттарды тез алмасуFа, уакыт Yнемдiлiгi мен акпаратка колжетiмдiлiктi арттырды. Казiргi жаFдайды пайдалана отырып, элемдiк бшм нарыFына косылуFа ^мтылу керек. Бiздiц жаFдайда тiлдi мецгерту аясын кецейтш, интернет ресурстардыц аркасында окытудыц жаца эдютерше кешу заман талабы болып т^р.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Shormakova A., Ibraymova L., Shormakova A., Nurzhanova B., Daurenbekova L. (2019). Nominations of the plant world lingo-cultural aspect. Opción, Año 35, Regular No.89: 607-623 ISSN 1012-1587/ISSNe: 2477-9385
2. Kaplan R.M. (2019) Computational Psycholinguistics. Computational linguistics. 45(4)
3. Казахстан Республикасындагы тш саясатын icKe асырудыц 2020 - 2025 жылдарга арналган мемлекетгiк багдарламасын бектгу туралы Казахстан Республикасы Yкiметiнiн 2019 жылгы 31 желтоксандагы № 1045 каулысы http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P1900001045
4. Слямбеков К. Казак тшнщ интернет кенiстiгiне бейiмделуi - Intil. https ://mtdi.kz/e/til_sayasaty/id/164/q/2#
5. Бекалаева А. О. (2011) Инновационные технологии в обучении английскому языку // Вестник КазНУ. Серия филологическая. №2(132).
6. Zhou L., Gao J., Li D., Shum H.-Y. (2020) The Design and Implementation of XiaoIce, an Empathetic Social Chatbot. Computational Linguistics. 46(1) P.53-93. https://doi.org/10.1162/coli_a_00368
7. Н^рманова Г.Н. (2019) Казак тш сабактарында акпараттык-коммуникациялык технологиялар аркылы тапсырмаларды тYрлендiру жолдары // Казак ^лттык кыздар педагогикалык университетiнiн Хабаршысы. № 2 (78)
8. Азимбаева А.Н., Жалалова А.М. (2020) Медиа-ресурстарды колдану аркылы окушылардын коммуникативпк к¥зыреттшпн калыптастыру // Казак ^лттык кыздар педагогикалык университетiнiн Хабаршысы. № 1(81)
9. Хасащлы Б. (2004) Мемлекетпк тiлдi дамытудын бiрден-бiр кепш - бiлiктi баскару, ол Yшiн тiл комитетiн к¥ру // Мэдениет аралык катысым мен казак, орыс филологиясыныц взектi мэселелерi: Казакстандагы Ресей жылы мен Казак мемлекеттiк кыздар педагогикалык институтыньщ 60 жылдык мерейтойына арналган Халыкаралык гылыми-практикалык конф. материалдары. КазМемКызПИ. - 1 Т. -Алматы. - 904 б.
10. Калкабаева С.Э. (2009) Эдебиеттану пэндервде ОБС9Ж бен С9Ж-дi уйымдастырудын тиiмдi жолдары // Вестник КазНУ. Серия филологическая. № 7-8, 123-124 бб.
11. Mukhpulova R., Mustafaeva G., Bazilgalamova A. (2019) Implementation of the clil method together with learning strategies in teaching a foreign language for natural sciences students // Казак улттык кыздар педагогикалъщ университетшщ Хабаршысы. № 3 (79)
12. Jason T. Abbitt, Sarah J. Watt, William J. Boone. A (2018) Comparison of Independent and Collaborative Instructional Models in a Blended Graduate Teacher Education Program. Journal of Interactive Online Learning. 16(1)
13. Шаханова Р.Э. (2011) Техникалык ЖОО казак тшн улттык кувдылыктар аркылы менгерту // Халыкаралык гылыми-тэшрибелж конференция енбектерг 1-бeлiм. Алматы: К.И. Сэтбаев атындагы Каз¥ТУ -362 б.
14. Ибраймова Л. (2010) Сейлеам синтаксисiнiн лингвистикалык-функционалдык табигаты. Филолол. гылымд. канд. гылыми дэрежесiн алу Yшiн дайындалган дисс. Алматы. - 134 б.
15. Оразбаева Ф. (2000) Тшдж катынас: теориясы жэне эдiстемесi. Алматы: Ы.Алтынсарин атындагы Казактын бiлiм академиясынын Республикалык баспа кабинета - 208 б.
16 Kudabayeva P.A., Satybaldieva T.S. (2020) Podcasts in audiovisual training // Казак улттык кыздар педагогикалык университетiнiн Хабаршысы. № 1(81).
Пять предпосылок цифровой трансформации в преподавании языка
Л.А. Ибраймова Казахский национальный женский педагогический университет liraibravmoYa@gmail.com
В статье отражены пять предпосылок цифровой трансформации в преподавании языка в соответствии с системой онлайн обучения. Во-первых - личностный рост преподавателя, его соответствующая подготовка. Во-вторых - овладение интернет-ресурсами, выбор эффективных ресурсов. В-третьих, раскрыта необходимость овладения одним из международных языков и основные причины этого. В четвертой предпосылке анализируется подстраивание методов обучения под онлайн систему и их другие возможности, в пятой -система оценивания в онлайн обучении.
Ключевые слова: цифровые ресурсы, языковая трансформация, оценочные измерения, идеология, информативный поиск, язык.
Five prerequisites of the digital transformation in language teaching
L.A. Ibraymova
Kazakh National Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan liraibravmoYa@gmail.com
The article reflects five prerequisites for the digital transformation of language teaching in accordance with the online learning system. First, the personal growth of the teacher, his appropriate training. The second is the mastery of Internet resources and selection of effective resources. Third, the need to master one of the international languages and the main reasons were revealed. The fourth premise analyzes of the adaptation of teaching methods to the online system and their other capabilities, and the fifth one analyzes the assessment system in online learning.
Keywords: digital resources, language transformation, evaluative measurements, ideology, informative search, language.
Редакцияга 14.09.2019 XYOxi.
