Научная статья на тему 'ТИЛДА ЛАКУНА МУАММОСИ ВА УНИНГ ЕЧИМИ'

ТИЛДА ЛАКУНА МУАММОСИ ВА УНИНГ ЕЧИМИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
175
51
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
борлиқ / элемент / тил / тилшунослик / being / element / language / linguistics

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нурсултон Шайхисламов

Борлиқдаги ҳар бир нарса ва объектнинг муайян структурага эга эканлиги бугунги фан учун исбот талаб этмайдиган ҳақиқатдир. Борлиқ элементлари моҳиятини тушуниш ва тушунтиришни мақсад қилган илм-фан учун ўз объекти структурасини эмперик ва рационал усуллар билан тадқиқ этиш бугунги кунда ҳам ўз азалий аҳамиятини сақлаб қолмоқда. Бу тадқиқ тутуми фақат табиий фанлар учунгина эмас, ижтимоий фанларнинг ҳам асосий усули сифатида тилшуносликда ҳам муайян аҳамиятга эга. Зеро, ижтимоий ҳодиса сифатида баҳоланувчи тилни структур жиҳатдан таҳлил қилиш унинг ички моҳиятини теранроқ англашга хизмат қилилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE LACUNA PROBLEM IN LANGUAGE AND ITS SOLUTION

The fact that everything in existence and the object has a certain structure does not require proof for today’s science. For science, which aims to understand and explain the essence of the elements of existence, the study of the structure of its object by empirical and rational methods still retains its eternal significance today. This research approach has a certain importance not only for the natural sciences, but also in linguistics as a basic method of the social sciences. Indeed, the structural analysis of language, which is evaluated as a social phenomenon, serves to a deeper understanding of its inner essence.

Текст научной работы на тему «ТИЛДА ЛАКУНА МУАММОСИ ВА УНИНГ ЕЧИМИ»

ТИЛДА ЛАКУНА МУАММОСИ ВА УНИНГ ЕЧИМИ

Нурсултон Шайхисламов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти

АННОТАЦИЯ

Борликдаги хар бир нарса ва объектнинг муайян структурага эга эканлиги бугунги фан учун исбот талаб этмайдиган хакикатдир. Борлик элементлари мохиятини тушуниш ва тушунтиришни максад килган илм-фан учун уз объекти структурасини эмперик ва рационал усуллар билан тадкик этиш бугунги кунда хам уз азалий ахамиятини саклаб колмокда. Бу тадкик тутуми факат табиий фанлар учунгина эмас, ижтимоий фанларнинг хам асосий усули сифатида тилшуносликда хам муайян ахамиятга эга. Зеро, ижтимоий ходиса сифатида бахоланувчи тилни структур жихатдан тахлил килиш унинг ички мохиятини теранрок англашга хизмат килилади.

Калит сузлар: борлик, элемент, тил, тилшунослик

THE LACUNA PROBLEM IN LANGUAGE AND ITS SOLUTION

ABSTRACT

The fact that everything in existence and the object has a certain structure does not require proof for today's science. For science, which aims to understand and explain the essence of the elements of existence, the study of the structure of its object by empirical and rational methods still retains its eternal significance today. This research approach has a certain importance not only for the natural sciences, but also in linguistics as a basic method of the social sciences. Indeed, the structural analysis of language, which is evaluated as a social phenomenon, serves to a deeper understanding of its inner essence.

Keywords: being, element, language, linguistics

Барча мавжудлик шакллари каби тил хам муайян структурага эга экан, унинг ички тузилишида хам бушликларнинг борлиги табиий. Бинобарин, "бор ва йук орасидаги тафовутни фарклаш жуда оддий куринади, бирок аслида униси хам, буниси хам узаро мустахкам богланган ва шунинг учун уларни бир-биридан ажратиш жуда мушкул". Бугунги замонавий фан учун шу нарса аникки, хар кандай нарса ва предмет мавжудлик-бушлик компонентларининг уйгунлигидан ташкилланади. Тил структурасини муфассал урганган олимлар хам унда мавжуд бирликлар билан бир каторда мавжуд булмаган, урни билиниб турадиган бушликлар хам борлигини кайд этади. Шунингдек, улар бу холат тилнинг лексик

сатхида якколрок намоён булишини хам эътироф этадилар. Хусусан, Ф.Гумбольт, Ф.де Соссюр карашларида тил лексикасидаги "буш катакчалар", лексик тизимдаги баъзи парадигмаларда иккинчи кутбнинг мавжуд эмаслиги хакида жиддий мунозаралар юритилган.

Икки лексик тизимни киёслаш жараёнида пайдо булган лакуна атамаси тилшуносликда сунгги йилларда кенг кулланилаётган тушунчалардан бирига айланди. Бугунги кунда бу тушунча лингвокультурология, лингвомамлакатшунослик, таржимашунослик, маданиятлараро мулокот назарияси, маданиятшуносликка оид тадкикотларда фаол кулланилмокда. Х,ар бир сохада унинг кулланилишида муштарак жихатлар булгани каби фаркли жихатлар хам мавжуд. Бу фаркли жихатлар тадкикот сохасининг талаб ва эхтиёжларидан келиб чиккан холда тадкикотчилар томонидан турлича талкин килинмокда. Албатта, турли сохаларда тадкикот усули хамда ёндашувларнинг фарклилиги хам муайян терминнинг жузъий семантик (ёки кучма маънода) узгаришлар билан кулланилишини такозо этади. Лакуна терминининг турли сохалардаги фаркли кулланишлари хам мазкур жихатларга алокадор.

Лакуна термини илк бор канадалик олимлар Ж.Вине ва Ж.Дарбелнелар томонидан илмий муомалага киритилган. Мазкур олимлар "Француз ва инглиз тилларини киёслаш услуби" номли китобида лакунага икки тил киёсида аникланадиган лисоний ходиса сифатида куйидагича тариф берган: "Бир тилдаги сузнинг бошка тилда мукобили топилмаган уринларда лакуна ходисаси вокеланади" Тарифдан хам куриниб турибдики, икки тил мукоясасида аникланадиган, икки маданият ва тилнинг бирида мукобили мавжуд булмаган тушунчани ифодалаш учун мазкур атама кулланган. Лакуна атамасининг кейинги даврдаги жузъий семантик узгаришларга учрашига карамасдан асл терминологик хусусиятларини саклаб колишида айни шу тариф бирламчи асос вазифасини утаб келмокда.

Лакуна муаммоси билан жиддий шугулланган олимлардан яна бири В.Гак лакуналарни "тил лексик сатхидаги бушликлар, бор булиши керак булган сузларнинг мавжуд эмаслиги" деб изохлайди. Мазкур изохдан сезиш мумкинки, олим тил лексикасини бошка тил билан киёсламасдан хам ундаги лакуналарни аниклаш ва бахолаш мумкинлигини эътироф этади. Албатта, тил лексикасидаги бушликларнинг мавжудлиги тилшунослик илмида аввалдан маълум. Узбек адабий тилининг асосчиси Алишер Навоий узининг "Мухокамат-ул лугатайн" асарида хам туркий ва форсий сузларни киёслаш чогида муайян тилда айрим тушунчани ифодаловчи сузнинг мавжуд булмаслигини аник мисоллар тахлилида тушунтириб утган.

Лакуна атамасининг кенг кулланилиши ва оммалашиши ХХ асрнинг 70-йилларидан бошланган. Айни шу йилларда лингвокультурология,

таржимашунослик, лингвомамлакатшунослик сохаларида тилларни киёсий урганиш, уларнинг богликлиги ва фаркланишларини тадкик этишга эътибор анча кучайди. Мазкур тадкикотларда лакуна тушунчаси оралиц, лакуна, зид сузлар, оралицлар, лакуналар ёки тил харитасидаги оц доглар, таржима цилиб булмайдиган сузлар, муцобилсиз, нол суз, муцобилсиз ёки фонли лексика, тасодифий лакуналар, таржимасиз лексика каби атамалар билан номланган. Гарчи турли манбаларда турлича номланган булса-да, тилда уз номига (номемага) эга булмаган тушунча (семема)ни ифодаловчи мазкур ходиса хакида тадкикотчиларнинг карашлари бир-бирига якин.

Лакуна тушунчасининг кенг урганилиши унинг ёндош ходисалардан фаркланишини ва алохида лингвистик категория сифатида тан олинишини тезлаштирди. Дастлаб, барча мукобилсиз сузларни лакуна сифатида бахолаш авж олган булса, кейинги йилларда лакуна терминининг семантик камрови торайиб, конкретлашди (терминлашди). Мазкур жараёнда лакуна тушунчасининг мохияти аник ва осон тушуниладиган даражагача муайянлашди.

Маълумки, икки тил лексикасини киёслашда кузатилувчи лингвистик ходисалар эквивалентлик ва эквивалентсизлик тушунчалари оркали умумлаштирилади. Лакуна ва реалия ходисалари эквивалентсизликнинг таркибий кисми сифатида киёсланаётган тилнинг бирида мавжуд булмаган бирликларни ифодалашга хизмат килади. Бошкача айтганда, эквивалентсизлик лакуна ва реалия ходисаларини умумлаштирувчи гипероним тушунчадир. Мазкур тушунча таркибидаги лакуна ва реалия ходисалари киёсланаётган икки тилнинг бирида мавжуд булмаган сузни аташга хизмат килади.

Лакуна ва реалиянинг ухшаш жихатлари: улар икки тил ва маданиятни киёслашда сезилади, аникланади; киёсланувчи тилларнинг бирида уларга мукобил суз мавжуд эмас. Муайян бир тил (L1) ва унга киёсланаётган тил (L2) ни шартли равишда L1, L2 тарзида белгиласак, лакуна L2 тилда хам тушунча, хам суз холида мавжуд булган аммо L1 тилда факат тушунча холида мавжуд булган бирлик; реалия эса L1 тилда хам тушунча, хам суз холида мавжуд булган аммо L2 тилда суз холида хам, тушунча холида хам мавжуд булмаган бирликдир.

Реалияда мавжуд булган хусусиятлар ноодатийлик, нотанишлик, гайритабиийлик ва тушунарли эмасликни англаш у кадар кийин эмас. Бирок айрим тадкикотларда мазкур хусусиятларни лакунага хам мансуб деб хисобловчилар бор. Айни шу хилдаги карашлар хам лакуна ва реалиянинг кориштирилишига асосий сабаблардан биридир.

Реалия ва лакунанинг энг мухим фарки лакуна муайян миллат онгида мавжуд булган, аммо шу миллат тилида номланмаган (лексемалашмаган) тушунча; уни шу миллат вакиллари хам, бошка тил сохиблари хам осонгина тушунади, англайди. Реалияни эса тушуниш ва тасаввур килиш бироз мушкул.

Чунки у муайян миллатнинг урф-одатлари, дунёкараши махсули булиб, у узга миллат(лар) онги (маданияти)да мавжуд эмас. Шу боис у бошка тил (ва маданият) сохиби учун нотабиий ва гайриоддий туюлади.

Реалиядан фаркли равишда лакунани англанилиши ва кулланилиши мумкин булган атовчисиз тушунча тарзида тушунилиши бу борадаги изланишларда илмий мулжални тугри олинишини таъминлайди.

Тил лексикасини киёслашда кузатиладиган ходисалардан бири булган эквивалентлик ходисаси киёсланаётган тиллардаги бир-бирига мукобил (вазифадош, уриндош) сузларнинг мавжудлигини тавсифлашга хизмат килади. Уз табиатидан келиб чикиб эквивалентлик лакуна ва реалия ходисаларига зидланади. Мазкур ходиса турли тиллардаги сузларнинг бир-бирига угириш оркали осон тушунилишини таъминлайди.

Айрим олимлар лакуна ва эквивалент бирликларни концептлар мукоясаси оркали изохлашга харакат килади. Фанда илк бор концепт атамасини куллаган С.А.Асколдов-Алексеевнинг кайд этишича: "Фикрлаш жараёнида тушунчанинг урнини босадиган мавхум объект, харакатлар ва шу турдаги фикрий амаллар туплами концептдир". Бугунги кунда когнитив тилшуносликда асосий атамалардан бири сифатида кенг кулланаётган мазкур тушунчага "оператив хотира бирлиги, ментал лексик база, онг ва концептуал система тили, билим кванти" сифатида каралади.

Лакунага берилган аксар тарифларда икки лексик тизим мукоясасида аникланадиган лингвистик ходиса назарда тутилар экан, албатта, бу уринда киёсланувчи хар икки бирликнинг фаркли ва муштарак жихатларини яхши англаш учун хам уларни алохида номлаш ва тавсифлаш лозим булади.

Муайян лексик тизимдаги лакуналарни тахлил килишда жуда куп бушликларни аниклаш мумкин. Бирок улардан кайсиларини тулдириш долзарблигини аниклашда икки лексик тизимнинг мукояса килиниши анча тугри карор кабул килинишини таъминлайди. Бу каби жараёнларда хам икки лексик тизимдаги киёсланувчи бирликларни алохида ва муштарак жихатларига эътибор каратиш талаб килинади.

Тилшуносликда лакунани унга ёндош ходисалардан фарклаш ва тавсифлаш бугунги кунда узил-кесил якун топган. Хусусан, рус тилшунослигида бу борада алохида тадкикот мактаби юзага келган. Бу илмий мактабда лакунани икки тил мукоясасида урганилиши етакчилик килса-да, лакуна ходисасининг тил ичида хам мавжуд булишига, бу ходисанинг тил тараккиётидаги ривожлантирувчи омиллардан бири эканлигига сунгги пайтларда алохида эътибор каратилмокда.

Сунгги йилларда рус тилшунослигида И.А.Стернин ва унинг издошлари томонидан шакллантирилган лакунология йуналишида лакунанинг муайян тил лексик сатхида вокеъланиши хамда лексик тизимдаги бушликлар (лексемасиз

семемалар)ни тулдириш муаммоларига багишланган тадкикотлар юзага келмокда. Бу борада Г.Бикова, О.Ладисова Т.Ларина, В.Озюменко каби тадкикотчиларнинг ишлари диккатга сазовор. Хусусан, лакуна ходисасини систем тахлил асосида урганган Г.Бикова унинг турлари, аникланиш усуллари, юзага келиш сабаблари, бартараф этиш йулларини рус тили материаллари асосида кенг аспектда тадкик этган.

Бикованинг кайд этишича, лакуна "муайян товуш кобигига эга булмаган ва хозирда бир неча суз билан ифодаланаётган, эртами-кечми лексик реаллашиш учун "трамплинда турган", янги суз сифатида объектлашадиган тушунча". Мазкур талкинда лакунанинг тил киёсидагина эмас, балки бир тил ичида хам кузатилиши кайд этилади. Олиманинг эътирофича, хар кандай номсиз тушунча лакуна эмас, балки лексик реаллашиш арафасида турган семема лакунадир. Мулокот жараёнида куп мурожаат этилувчи концептга лексик реаллаштириш эхтиёжи сезилади (агар у номланмаган булса). Зеро, лисоний-нуткий эхтиёж тил бирликларининг шаклланишида мухим ахамиятга эга. Айрим холларда норелевант (зарур даражада ахамиятли булмаган) тушунчаларнинг номлари нуткда фаол кулланмаслиги окибатида нофаол катламга утиб колиши мазкур карашнинг уринли эканлигини курсатади.

Бугунги кунда лакунани урганиш факат икки тилдаги фаркли жихатларни аниклашдангина иборат эмас. Тил лексикасининг тизимли тулдирилиши, бойитилиши учун хам мазкур лингвистик ходисани чукуррок тадкик этиш лозим. Тадкикотчилар уз она тилларини узга тил билан киёслаб, лексик сатхдаги бушликларни аниклашга ва уларни бартараф этишга интилмокда, шунингдек, тафаккур ва тасаввур билан боглик, онгда шаклланадиган янги тушунчаларнинг пайдо булишини хамда уларнинг номланиш жараёнларини хам объектив урганишга харакат килмокдалар. Узбек тилшунослигида хам бу борадаги ишларни жонлантириш, миллий тил таркибидаги лахжа ва диалектларни адабий тил билан киёслаш асосида адабий тил лексикасидаги лакуналарни аниклаш хамда тулдириш тил тараккиётини, софлигини таъминлашга хизмат килиши билан ахамиятлидир.

REFERENCES

1. Шайхисламов, Н. (2021). УЗБЕК ТИЛИ АССОЦИАТИВ ЛУГАТИНИНГ ТУЗИЛИШИ ТУГРИСИДА МУЛО^АЗАЛАР. Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS), 1(1), 20-25.

2. Shayxislamov, N. (2021). OT SO 'Z TURKUMIDA METONIMIYA HODISASI. Scientific progress, 2(6), 1883-1888.

3. Shayxislamov, N. (2021). JAHON LINGVISTIK EKSPERTOLOGIYASIDA TARKIBIY QISMLAR MASALASINING O 'RGANILISHI. Scientific progress, 2(5), 333-337.

4. mafixHcnaMOB, H. (2021). ^YHE TH^^APHHHHr MOPOO-HOrHK (THnO^OrHK) TACHHOH. Scientific progress, 2(4), 961-965.

5. fflafixHcnaMOB, H. (2020). YKyBHHnapHHHr HyTKuö компетенцнaпарнн pHBO^naHTHpnmga HyTKHHHr HnMHH-Ha3apHH H30xu. Science and Education, 1(5).

6. Shayxislamov, N. (2021). Ona tili fanini o'qitishda interfaol usullardan foydalanishning samarasi. The 21st Century Skills for Professional Activity,(9), 2325.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.