Научная статья на тему 'ТИЛ БИРЛИКЛАРИ ЎРТАСИДАГИ МУНОСАБАТЛАР – ТИЛ ЯШОВЧАНЛИГИНИНГ МУСТАҲКАМ АСОСИ'

ТИЛ БИРЛИКЛАРИ ЎРТАСИДАГИ МУНОСАБАТЛАР – ТИЛ ЯШОВЧАНЛИГИНИНГ МУСТАҲКАМ АСОСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
369
41
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тил / систем-структур тилшунослик / тил узвлари / муносабат / гипонимия / гипероним / гипер-гипонимик муносабат / эквоним. / language / system-structural linguistics / language elements / relationship / hyponymy / hyperonym / hyper-hyponymous relationship / equonym.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — A. Sobirov

Мақолада тил ва уни ташкил этувчи қисмлар, тил бирликлари ўртасидаги муносабатлар турлари, лексемалар ўртасидаги гипер-гипонимик муносабат ҳақида гапирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RELATIONSHIPS BETWEEN LANGUAGE UNITS ARE THE STRONG BASIS OF LANGUAGE SURVIVAL

The article talks about language and its constituent parts, types of relations between language units, hyper-hyponymic relations between lexemes.

Текст научной работы на тему «ТИЛ БИРЛИКЛАРИ ЎРТАСИДАГИ МУНОСАБАТЛАР – ТИЛ ЯШОВЧАНЛИГИНИНГ МУСТАҲКАМ АСОСИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

ТИЛ БИРЛИКЛАРИ УРТАСИДАГИ МУНОСАБАТЛАР - ТИЛ ЯШОВЧАНЛИГИНИНГ МУСТА^КАМ АСОСИ Собиров Абдулх,ай Шукурович

Фил.ф.д., профессор. Андижон давлат университети https://doi.org/10.5281/zenodo.7276700

Аннотация. Мацолада тил ва уни ташкил этувчи цисмлар, тил бирликлари уртасидаги муносабатлар турлари, лексемалар уртасидаги гипер-гипонимик муносабат уацида гапирилган.

Калит сузлар: тил, систем-структур тилшунослик, тил узвлари, муносабат, гипонимия, гипероним, гипер-гипонимик муносабат, эквоним.

ОТНОШЕНИЯ МЕЖДУ ЯЗЫКОВЫМИ ЕДИНИЦАМИ - ПРОЧНАЯ ОСНОВА ВЫЖИВАНИЯ ЯЗЫКА

Аннотация. В статье говорится о гипер-гипонимических отношениях между языком и его составными частями, взаимосвязанных типах языковых единиц, лексемах.

Ключевые слова: язык, системно-структурная лингвистика, языковые элементы, отношение, гипонимия, гипероним, гипер-гипонимическое отношение, эквоним.

RELATIONSHIPS BETWEEN LANGUAGE UNITS ARE THE STRONG BASIS

OF LANGUAGE SURVIVAL

Abstract. The article talks about language and its constituent parts, types of relations between language units, hyper-hyponymic relations between lexemes.

Key words: language, system-structural linguistics, language elements, relationship, hyponymy, hyperonym, hyper-hyponymous relationship, equonym.

КИРИШ

Тилда содир булаётган жараёнларнинг туб мохиятинини тушуниб етиш, янгши пайдо булаётган лексик бирликларни тартибга солиш, тизимлаштиришда бизга тилшуносликда тобора мустахкам урин эгаллаб бораётган систем-структур йуналиш якиндан ёрдам беради. У ХХ асрнинг 2-ярмида анъанавий тилшунослик ёнида пайдо булди. Баъзи манбаларда уларни бир-бирига нисбатан карши куйиш холатлари кузатилади. Аслида, улар тенг хукукли, бир-бирини рад этмайдиган, аксинча, бири иккинчисининг натижаларига асосланадиган, хозирги кунда баб-баравар кадам ташлаётган йуналишлар саналади [1].

Шунга боис, систем-структур тилшунослик ёки тизим тилшунослиги деб аталаётган окимга айрича караб булмайди, балки унга тилшуносликнинг истикболли йуналиши сифатида караш маъкул булади.

Тил узига хос имо-ишоралар системаси, жамиятда асосий ва энг мухим фикр алмашиш куроли, жамият тафаккури ривожланишини таъминловчи, авлоддан авлодга маданий-тарихий анъаналарни етказувчи мураккаб ва куп киррали ходиса [2] сифатида бизга хали барча кирраларини намоён килганича йук. Уни урганишда давом этяпмиз. Тилга систем-структур ёндашиш унинг бизга маълум булмаган жихатларини очиб беришда мухим урин тутиши табиий.

Демак, тилга мунтазам алокадорликдаги элементларнинг муносаба-тидан ташкил топган яхлит бир бутунлик сифатида караш, унинг асосий бирлиги саналган лексеманинг

БС1ТЖСТ ЛЖБ ЖЖОУАТЮЖ

ЮТЕЯМАТЮМЛЬ 8С1ЕОТ1Р1С ГОШМАЬ УОШЫЕ 1 188иЕ 7 иШ-2022: 8.2 | КБК 2181-3337

лисоний ва нолисоний белгиларини турли хил аспектларда туриб мукаммал тадкик этиш систем-структур тилшуносликнинг мох,иятини ташкил этади.

Тилни жуда куп нарсага ухшатишади. Бу ухшатишларнинг барчасида нисбийлик бор. Аслида, тилни дунёдаги х,еч бир нарсага менгзаб булмайди. У чексиз имкониятга, улкан захирага эга булган, факат инсонлар уртасидаги мулокот жараёни туфайлигина юзага чикадиган муомала-муносабатларнинг мураккаб системаси, узига хос куринишидир.

Америкалик олим У.Уитнининг фикрича; "Тил бир турдаги кисмларнинг оддий бир агрегати эмас. У бир-бири билан чамбарчас х,олда богланиб кетган, бири иккинчисини тулдириб келувчи элементларнинг комплекс системасидир. Бу система яхлит булиб, симметрик структурага эга. Тилнинг бу хусусияти оламдаги маълумотларни ташкарида ва уз ичида камрай биладиган, сунгра мулокот жараёнида уларнинг х,ар биридан уз урнида унумли фойдалана оладиган онгнинг амалий фаолиятига бориб такалади" [3].

Дархдкикат, тилдаги элементларнинг бири иккинчисига, иккаласи узаро бирикиб туриб учинчисига ва шу тарика барча элементлар бир-бирига узвий богланиб тил системасининг яхлитлигини, бус-бутунлигини таъминлайди.

Тилнинг баркарорлиги, яшовчанлиги ундаги элементларнинг оз ёки куплигига, сифатига эмас, балки элементлар уртасидаги муносабатларнинг кай даражада ташкил топишига, шаклланишига боглик. Бу муносабатлар канчалик ранг-баранг, мукаммал ва баркарор булса, тил х,ам шунчалик бой, ифода имкониятлари кенг, кулами катта ва яшовчан булади.

Бу гапни тилнинг узига хос курилмалари саналган семантик майдонларга нисбатан х,ам айтиш мумкин. Семантик майдонларнинг асосини узвлараро ва майдонлараро муносабатлар ташкил килади.

Муносабатлар деганда бир бутунликнинг таркибий кисмлари уртасидаги узаро алокалар ва богланишлар тушунилади. Бундай алокалар турли-туман булиши мумкин. Тил бирликларининг шакли, маъноси ёки бажараётган вазифасига караб туриб улар уртасидаги муносабатлар ва алокаларнинг бир нечта турини курсатиб утса булади. Узаро ухшашлик ва фарклилик бундай муносабатларнинг асосий куринишларидир [4].

Х,.Неъматов ва Р.Расуловларнинг эътироф этишича, тил бирликлари уртасидаги муносабатларнинг уч тури мавжуд.

1. Ухшашлик (парадигматик) муносабатлар

2. Погонали (иерархик) муносабатлар

3. ^ушничилик (синтагматик) муносабатлар [5].

Семантик майдонлар ичида бундай х,олатлар сон-саноксиз ва чексиз саналади. Семантик майдондаги парадигма аъзолари уртасида кенг таркалган муносабат турларини куйидаги гурух,ларга булиб юбориш мумкин.

1. Синонимик (маънодошлик) муносабати.

2. Гипер-гипонимик (жисм-тур) муносабати.

3. Холо-меронимик (бутун-булак) муносабати.

4. Градуонимик (лексик даражаланиш) муносабати.

5. Функционимик (вазифадошлик) муносабати.

6. Зидлик муносабати.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Бу булиниш охирги чегара эмас. колаверса, лексик бирликлар уртасидаги алокаларни белгилашда кайси нуктаи назардан туриб ёндашиш мухим ахамиятга эга.

Масалан, рус олими М.В.Никитин лексик континуумни классификация килишда унинг мантикий жихатларига эътибор берган холда лексемалар уртасидаги икки хил алока турини курсатиб утади.

а) содда алока; б) таснифий алока.

М.В.Никитин реал борликдаги нарса ва ходисалар уртасида мавжуд булган алока-муносабатларнинг когнитив ифодасига содда алока сифатида ёндашган. Бу алокаларнинг кисм ва бутун, буюм ва белги, жисмлараро хамда белгилараро содир булишини таъкидлаган.

Таснифий алока умумийлик асосида нарса ва ходисалардаги белгиларни ажратиш ва уларни гурухлаш билан богликлигини, бу жараённинг инсон онгида юз беришини ва уз навбатида унинг иккига булиниб кетишини айтиб утган.

а) гипер-гипонимик ёки жинс-тур муносабати; б) симилятив ёки ухшашлик муносабати. Бу гурухга партонимия, эквонимия, антонимия, конверсия киритилган [6].

Семантик майдон узвлари уртасидаги энг мухим муносабат турларидан бири гипер-гипонимик муносабат саналади.

Реал борликка куп сонли парадигмалардан иборат булган улкан ва мураккаб система сифатида караш хамда унинг инъикосини инсон тилидан кидириш натижасида гарб тилшунослиги утган асрда жуда куплаб ютукларни кулга киритди. ТАДЦЩОТ НАТИЖАСИ

Хусусан, Жон Рей, Карл Линней, Чарльз Дарвин каби ботаник хамда биолог олимлар томонидан усимликлар ва хайвонлар систематикасига киритилган жинс-тур муносабати кейинчалик тил бирликларига нисбатан хам татбик этила бошланди. Тил бирликлари уртасида амалда булган куплаб муносабат турлари кашф этила бошланди.

Жон Рей, Карл Линней, Чарльз Дарвин каби ботаник хамда биолог олимлар томонидан усимликлар ва хайвонлар систематикасига киритилган жинс-тур муносабати кейинчалик тил бирликларига нисбатан хам татбик этила бошланди. Тил бирликлари уртасида амалда булган куплаб муносабат турлари кашф этила бошланди.

1968 йили инглиз тилшуноси Дж. Лайонз томонидан гипонимия, гипероним, гипоним сузлари жинс-тур муносабатини ифодаловчи атамалар сифатида тилшуносликка олиб кирилди. Дж. Лайонз 1977 йили Лондонда босилиб чиккан «Семантика» номли китобида гипонимия хакида муфассал маълумот берган [7]. Гипонимия ходисаси француз тилшуноси В.Г.Гак, рус тилшунослари Ю.С.Степанов, А.А.Уфимцева, Л.А.Новиков, М.В.Ники-тинлар томонидан кенг тадкик этилган [8].

1990 йили Р. Сафарова кенг истеъмолдаги зоонимлар мисолида гипонимия ходисаси буйича номзодлик ишини химоя килди [9].

Муайян турларга нисбатан умумий маънони ифодаловчи ва семантик майдоннинг ядроси (маркази)да келувчи бош сузга, доминантага нисбатан гипероним атамаси ишлатилади. Бу суз жинсни билдиради.

Гипоним маълум бир жинснинг турини билдирувчи лексик бирлик сифатида юзага чикади. Узи билан тенг кийматга эга булган турдош гипонимлар билан биргаликда гиперонимга тобе булади. Демак, тилдаги жинс-тур муносабатига гипонимия деб аталади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Гарчи Р.Сафарова томонидан мазкур додиса жиддий тадкик этилган булса-да, дали унинг очилмаган кирралари жуда куп. Биринчидан, жинс-тур (гипер-гипонимик) муносабати лексик сатддаги семантик майдонларнинг асосини ташкил килади. Узв (аъзо)ларни уяларга, уяларни улардан каттарок тудаларга, тудаларни гурудларга, гурудларни семантик майдонларга бирлаштириш чогида жинс-тур муносабати юзага чикиб бораверади. Майдон иерархиясининг мураккаб курилмасида гиперонимлар далка вазифасини утайди. Бошкачарок килиб айтадиган булсак, улар уртасида субординация кузатилади, яъни кичикрок нарсалар узидан каттарок нарсаларнинг ичига даражама-даража кириб бораверади. Масалан, полиз экинлари, цора экин, дон мщсулотлари гиперонимлар сифатида учта лексик-семантик гурудни ташкил килади.

1. Полиз экинлари: цовун, тарвуз, бодринг, ошцовоц, хандалак.

2. ^ора экинлар: картошка, пиёз, лавлаги, цизилча, сабзи, шолгом, турп, редиска.

3. Дон экинлари: бугдой, арпа, сули, маккажухори, ловия, мош.

Парадигма ичидаги дар бир лексема гипонимлик мавкеига эга булади. Уз навбатида дар бир гипоним бир канча лексемаларни бир ерга жамлай олади ва у жамланган гуруд ичида бошкаларига нисбатан гипероним булиб колади.

Мисол учун цовун гипероними уз ичига бурикалла, эскичопон, амири, цирцма, гулоби, кампирцовун, умрбоци, аравакаш, чугари каби гипонимларни бирлаштириб келади.

Бундай тасниф лексик континуумни бошдан оёк ураб олган. Иккинчидан, гипер -гипонимик муносабатлар муайян иерархик асосга курилади. Буни бузиб юбориш ёки ташкаридан туриб унга таъсир этиш сира мумкин эмас.

Цатра, фельетон, очерк, новелла, цисса, повесть, роман гипонимлари наср гиперонимига; газал, туюц, рубоий, фард, маснавий, цасида, оц шеър, поэма, достон гипонимлари назм гиперонимига; драма, комедия, трагедия, трагикомедия гипонимлари драма гиперонимига бирлашади. Очеркни драма гиперонимининг гипоними сифатида талкин килиш сира мумкин эмас. Наср, назм, драма бирлашиб туриб адабиёт гиперонимига тобе булади. Адабиёт уз навбатида хайкалтарошлик, рассомчилик, кино, театр билан биргаликда гипонимлар каторига утиб санъат гипероними таркибига киради. Келтирилган мисолда майдон иерархияси яккол куриниб турибди.

Учинчидан, гипер-гипонимик муносабатлар халкнинг урф-одатлари, ижтимоий-сиёсий даёти, тарихи билан чамбарчас богланган долда реаллашади. Масалан, узбек тилида таом гипероними уз ичига шурва, мастава, палов, угра, лагмон, манти, шовла, димлама, цовурма каби гипонимларни бирлаштириб келади. Бу парадигмага биз Европа тилларидан ва форс тилидан олинган гот-дог (сосиска), сендвич (бутерброд); человкабоб (цайнатилган гурунчли кабоб), масцотий (угра билан мураббо аралашмасидан тайёрланган емак), фесенжон (цовурилган цуй ёки товуц гуштини анор суви ва ёнгоцца аралаштириб тайёрланган овцат), кате (палов тури), дампухтак (палов тури) каби лексемаларни кирита олмаймиз.

Маймун гипероними мартишка, шимпанзе, горилла, орангутан, гиббон сингари гипонимларни бирлаштириб келади. Узбек тилида гаплашувчи адоли яшайдиган табиий шароит маймунларнинг барча турларини билишни талаб килмайди. Уларнинг 139 та тури мавжуд. Мармозетка, макак, магот, цора ревун, бабуин, гажак думли маймун каби лексемалар ва уларни ифодаловчи денотатлар бизга дамиша номаълум булиб колаверади.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Сабаби улар биз учун хеч кандай кийматга эга эмас. Р.Сафарова бундай лексик бирликларни лексик лакуналар (тилнинг лугат таркибидаги буш хоналар) деб атаган [10]. МУ^ОКАМА

Масалан, ер юзида кушларнинг 8000 та, илоннинг 2500 та, тубан усимликларнинг 200000 та тури мавжуд. Биз улардан атрофимизда мавжуд булган, ижтимоий эхтиёжимиз тушиши мумкин булганларини биламиз, колганлари лексик лакуналар сифатида мулокот жараёнидан ташкарида колаверади.

Исбот учун урдак гиперонимининг цизилбош, хайдаркокил, хитой урдак, цора урдак, суцсур, чуррак каби гипонимларини олайлик. Атроф-мухитнинг узгариши, инсоннинг табиатга фаол таъсир курсатиши натижасида урдак гипероними билан боглик лексик лакуна кенгайиб, урдак турларини билдирувчи жуда куп лексик бирликлар бизга тушунарсиз булиб колди.

Бугунга келиб Алишер Навоий тилга олган суна, бурчин, журка, эрка, олмабош, чокирцанот, темирцанот, алдалдауа, алакапа, боучол (жами 70 тур) [11] каби гипонимларни унутдик.

Шу уринда яна бир нарсани айтиб утиш жоиз. Лексик сатхда нафакат гипероним билан гипоним уртасида, балки гипонимлараро хам узига хос алокалар мавжуд булади. Битта гипероним остидаги гипонимлар эквонимлар деб аталади. Эквонимлар уртасидаги семантик алокага эса эквонимия дейилади [12].

Биз юкорида келтирган хайдаркокил, суцсур, урдак лексемалари бир-бирига нисбатан эквоним хисобланади. Уларнинг парадигмадаги урни бир хил булади. Барчасининг маъноси бош сузга - гиперонимга нисбатан белгиланади.

Шу билан биргаликда айрим эквонимларда семантик белги бошкаларига нисбатан кучли булиши мумкин. Масалан урта асрларда урдакнинг нарини суна, модасини бурчин деб аташган. Иккала эквоним бир-бирига зидланяпти. Худди шу холатни бошка хайвонларда хам учратишимиз мумкин.

Совлиц ва цучцор эквонимларида жинс семаси юзага чикаётган булса, совлиц ва цузичоц муносабатларида ёшга нисбат берилмокда, жинс маъноси кейинги планга утмокда (1 -жадвалга каранг).

1-жадвал

ГИПЕРОНИМ ВА ЭКВОНИМЛАР УРТАСИДАГИ МУНОСАБАТ

гипероним эквоним эквоним эквоним

куй совлик кучкор кузи(чок)

от байтал айуир той(чок)

товук макиён хуроз жужа

корамол сигир бука бузок

(гунажин) (новвос)

ХУЛОСА

Юкоридагиларга асосланган холда шундай хулосаларга келишимиз мумкин. 1. Гипер-гипонимик муносабат семантик майдонларни хосил килувчи узига хос колип саналади. Система ичида система тамойилиги кура майдонлар бир-бирига уланиб

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

бораверади ва бу уланишда гипер-гипонимик муносабатлар синоним (маънодош) сузлар каби далка вазифасини утайди.

2. Гиперонимда гипонимларнинг таркибида такрорланувчи асос маъно булади. Маълум бир маънода у сузлар занжирини тортиб бораётган бош суз («локомотив»)га ухшайди. Гиперонимнинг маъноси даммага тушунарли, ишлатилиш кулами гипонимларга нисбатан кенг булади дамда бош шакл саналгани учун услубий буёкдорликдан доли туради.

3. Гипонимлар маълум бир маънода гиперонимга тобе булади. Уларнинг маъноси гиперонимга нисбатан ойдинлашади. Масалан, аллигатор, кайман, гавиал гипонимлари биз учун деч кандай маъно англатмайди, бирок уларнинг тимсоу эканлигини айтишимиз билан юкоридаги гипонимларнинг маъноси ойдинлашади.

4. Гипер-гипонимик муносабат синонимия, партонимия, градуонимиядан уз характерига кура кескин фарк килади. Узига хос логик-семантик структурага эга эканлиги, бу структура билан реал борлик уртасида симметрик алокаларнинг мавжудлиги, етакчи (бош) ва эргашувчи элементлар колипида катъий парадигмани досил килиши, халкнинг маданий, ижтимоий-сиёсий, иктисодий даётининг инъикоси сифатида пайдо булиши каби хусусиятлари билан гипонимия додисаси алодида ажралиб туради.

Л.А.Новиков гипонимияни синонимияга якин додиса эканлигини таъкидлаб, уни квазисиноним деб аташни таклиф килади [13].

Умуман олганда, семантик майдонларни досил килишда гипонимия мудим адамият касб этади. Шу боис, Р.Сафарова бошлаб берган ишни давом эттириб, узбек тили лексикасининг барча содалари буйича гипер-гипонимик муносабатларни аниклаш ва улар устида жиддий илмий изланишлар олиб бориш келажакда биз учун жуда катта самаралар бериши мумкин.

REFERENCES

1. Нурмонов А. Структур тилшунослик: илдизлари ва йуналишлари. - Тошкент: Таълим нашриёти, 2009. - 6-7 бетлар.

2. Ирискулов М. Тилшуносликка кириш. - Тошкент: Укитувчи, 1992. - 7- бет.

3. Бу дакда каранг: Слюсарева Н.А. Соссюр и соссюриантво//Философские основы зарубежных направлений в языкознании. - М.: Наука, 1977. - С. 85.

4. Юкоридаги манба.

5. Неъматов X,., Расулов Р. Узбек тили систем лексикологияси асослари. -Тошкент: Укитувчи, 1995. - Б. 14-15.

6. Никитин М.В. Основы лингвистический теории значения. - М.: Высшая школа, 1988. - С. 66-75.

7. Бу дакда каранг: Новиков Л.А. Семантика русского языка. - М.: Высшая школа, 1982. - С. 241-242.

8. Бу дакда туликрок маълумот олиш учун каранг: Лайонз Дж. Введение в теоретическую лингвистику. - М., 1978; Новиков Л.А. Семантика русского языка. -М.: Высшая школа, 1982. - С. 241-243; Никитин М.В. Основы лингвистической теории значения. - М.: Высшая школа, 1988. - С. 73-87 ва доказо.

9. Бегматов Э., Неъматов X , Расулов Р. Лексик микросистема ва унинг тадкик методикаси (систем лексикологияси асослари)//Узбек тили ва адабиёти журнали. -

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 7 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

1989. - № 6. - Б. 35-40; Неъматов X,., Расулов Р. Узбек тили систем лексикологияси асослари. - Тошкент: Укитувчи, 1995. - Б. 111-123.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

10. Сафарова Р. Лексик-семантик муносабатнинг турлари. - Тошкент: Укитувчи, 1996. - Б. 18-21.

11. Алишер Навоий. Асарлар. XIX том. Мухокамат-ул-лугатайн. -Тошкент: Е.Еулом номидаги бадиий адабиёт нашриёти, 1967. - Б. 115.

12. Никитин М.В. Основы лингвистической теории значения. - М.: Высшая школа, 641988. - С. 94.

13. Новиков Л.А. Семантика русского языка. - М.: Высшая школа, 1982. - С. 241.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.