Научная статья на тему 'ИЗУЧЕНИЕ ГИПОНИМИИ И СИНОНИМИИ ЮРИДИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ В УСЛОВИЯХ ДИСТАНЦИОННОГО ОБУЧЕНИЯ'

ИЗУЧЕНИЕ ГИПОНИМИИ И СИНОНИМИИ ЮРИДИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ В УСЛОВИЯХ ДИСТАНЦИОННОГО ОБУЧЕНИЯ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
103
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
термин / гипоним / архисема / гипероним / тип / синоним / лексическая единица / лексический синоним / собственный и заимствованный термин / вариантность / term / hyponym / archisema / hyperonym / type / synonym / lexical unit / lexical synonym / own and borrowed term / variance

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Гулнора Гулямова

в данной статье рассматриваются явления гипонимии в узбекской юридической терминологии, лексика, составленная на этой основе, родовые связи в составе тематических групп юридической терминологии, гипонимы (типы) определенного гиперонима (рода), лексика, выполняющая роль гиперонима в образовании термина. Также обращено внимание на состояние лексических синонимов и разновидностей вариативности при взаимодействии словарных единиц, в том числе и терминов.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE STUDY OF HYPONYMY AND SYNONYMY OF LEGAL TERMINOLOGY IN THE PERIOD OF DISTANCE LEARNING

This article discusses the phenomena of hyponymy in Uzbek legal terminology, vocabulary derived from this basis, generic relationships within the thematic groups of legal terminology, hyponyms (types) of a particular hyperonym (gender), vocabulary that plays the role of a hyperonym in the formation of the term. Attention is also drawn to the state of lexical synonyms and differences of variability in the interaction of vocabulary units, including terms.

Текст научной работы на тему «ИЗУЧЕНИЕ ГИПОНИМИИ И СИНОНИМИИ ЮРИДИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ В УСЛОВИЯХ ДИСТАНЦИОННОГО ОБУЧЕНИЯ»

Review of law sciences

Gulnora Gulyamova,

Associate professor, candidate of Philology

THE STUDY OF HYPONYMY AND SYNONYMY OF LEGAL TERMINOLOGY IN

THE PERIOD OF DISTANCE LEARNING

Abstract: This article discusses the phenomena of hyponymy in Uzbek legal terminology, vocabulary derived from this basis, generic relationships within the thematic groups of legal terminology, hyponyms (types) of a particular hyperonym (gender), vocabulary that plays the role of a hyperonym in the formation of the term. Attention is also drawn to the state of lexical synonyms and differences of variability in the interaction of vocabulary units, including terms.

Keywords: term, hyponym, archisema, hyperonym, type, synonym, lexical unit, lexical synonym, own and borrowed term, variance

Гулнора Гулямова,

филология фанлари номзоди, доцент

МАСОФАВИЙ ТАЪЛИМ ШАРОИТИДА ЮРИДИК ТЕРМИНЛАР ГИПОНИМИЯСИ ВА СИНОНИМИЯСИНИ УРГАНИШ

Аннотация: мазкур мацоладаузбек юридик терминологиясида гипонимия уодисаси, шу асосда ясалган лексика, юридик терминология мавзувий гуруулари таркибидаги жинс-тур богланишлар, муайян бир гипероним (жинс)нинг гипоними (тури)лари, термин уосил цилишда гиперонимлик вазифасини бажарувчи лексика хусусида фикр юритилади. Шунингдек, лугавий бирликларнинг, жумладан, терминларнинг узаро муносабатида лексик синонимлар ва вариантдорлик турларининг уолатига уам эътибор царатилган.

Калит сузлар: термин, гипоним, архисема, гипероним, тур, синоним, лугавий бирлик, лексик синоним, уз ва узлашма термин, вариантдорлик.

Гулнора Гулямова,

кандидат филологический наук, доцент

ИЗУЧЕНИЕ ГИПОНИМИИ И СИНОНИМИИ ЮРИДИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ В УСЛОВИЯХ ДИСТАНЦИОННОГО ОБУЧЕНИЯ

Аннотация: в данной статье рассматриваются явления гипонимии в узбекской юридической терминологии, лексика, составленная на этой основе, родовые связи в составе тематических групп юридической терминологии, гипонимы (типы) определенного гиперонима (рода), лексика, выполняющая роль гиперонима в образовании термина. Также

1

обращено внимание на состояние лексических синонимов и разновидностей вариативности при взаимодействии словарных единиц, в том числе и терминов.

Ключевые слова: термин, гипоним, архисема, гипероним, тип, синоним, лексическая единица, лексический синоним, собственный и заимствованный термин, вариантность

Узбек тилининг юридик терминологик системаси таркибидаги терминларни тахлил килиш натижасида уларнинг бир-бири билан гипонимик муносабатга эга эканлиги аникланди. «Вокеликда нарса, белги, хусусиятлараро жинс-тур богланишлари жуда кенг таркалган. Бундай богланишларни табиатда хам, хаётда хам, фанда хам жуда куп учратамиз» [1]. Юридик терминология хам бу фикрни тула маъкуллайди. Х,а;и;атан хам мазкур терминологик тизимга кирувчи мавзуий гурухларнинг, улар таркибларининг кайси бирига мурожаат килинмасин, жинс-тур богланиши мавжуд эканлигига ишонч хосил килиш мумкин.

Юридик терминологиянинг «жиноий-процессуал хукук» мавзуси гурухини олиб курайлик. Унинг асосини «давлат конунлари билан белгиланган тартибга хилоф ва шу конунларга асосан жавобгарликка тортишни талаб киладиган, жамоат учун хавфли хатти-харакат» (Узбек тилининг изошли лугати. I. - М., 1981. 281-б.) тушунчаси ташкил этадики, у жиноят термини оркали ифодаланади. Бинобарин, мазкур термин шу мавзуий гурухнинг архисемаси сифатида гиперонимлик вазифасини бажаради. Унинг гипонимлари унлаб терминлардан ташкил топган булиб, улар бирикма тарзида намоёнлашади. Бундай гипонимларнинг характерли жихати шундан иборатки, тегишли аникловчи компонентдан кейин аникланмиш компонент вазифасини утовчи жиноят терминининг хам узи кушилиб келади.

Шундай килиб:

Жиноят [жинс] - ижтимоий хавфи катта булмаган жиноят - унча огир булмаган жиноят - огир жиноят - ута огир жиноят - цасдан содир этилган жиноят -э^тиётсизлик туфайли содир этилган жиноят - мураккаб айбли жиноят - рецидив жиноят [турлар] ва б.

Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексида шундай дейилган: "Икки ёки ундан ортик шахснинг касдан иштирок этишда биргалашиб катнашиши иштирокчилик деб топилади" (13).

Демак, жиноят гиперонимининг гипоними сифатида иштирокчилик термини юзага чикади. Уз навбатида, мазкур термин гиперонимлик вазифасини хам бажаради: жиноят иштирокчилари - иштирокчилик шакллари.

Бу тушунчалар уртасида узаро муносабат яна давом этаверади, яъни гипонимик богланишлар тобора чукурлаша боради:

а) жиноят иштирокчилари [жинс] - жиноятни бажарувчи - ташкилотчи - далолатчи - ёрдамчи [турлар]; Жиноятни бажарувчи билан бир каторда ташкилотчи, далолатчи ва ёрдамчилар хам жиноят иштирокчилари деб аталади (ЖК, 13);

б) иштирокчилик шакллари [жинс] - оддий иштирокчилик - мураккаб иштирокчилик -уюшган гуруу- жиноийуюшма [турлар]; Жиноятда иштирокчилик: оддий иштирокчилик, мураккаб иштирокчилик, уюшган гурух, жиноий уюшма шаклида булади (ЖК,13).

Жиноят гиперонимининг гипонимларидан яна биттасини олиб курайлик. У куйидаги маънони англатади: "...жиноят содир этишда айбли деб топилган шахсга нисбатан давлат томонидан суд хукми билан кулланиладиган ва махкумни конунда назарда тутилган муайян

хукук ва эркинликлардан махрум килиш хамда уларни чеклашдан иборат булган мажбурлов чораси" (Юридик атамалар комусий лугати. - Т.: Адолат, 2003).

140). Мазкур тушунча жазо термини билан ифодаланади. Гиперонимлик вазифасини бажарувчи бу терминнинг хам узига яраша гипонимлари мавжуд, яъни:

жазо [жинс] - жарима - муайян ууцуцдан маурум цилиш - ахлоц тузатиш ишлари хизмати буйича чеклаш - цамоц - интизомий цисмга жунатиш - озодликдан маурум цилиш

- мол-мулкни мусодара цилиш - улим [турлар]; Жиноят содир этишда айбли деб топилган шахсларга нисбатан куйидаги асосий жазолар кулланилиши мумкин: а) жарима; б) муайян хукукдан махрум килиш; в) ахлок тузатиш ишлари; г) хизмат буйича чеклаш; д) интизомий кисмга жунатиш; е) озодликдан махрум килиш; ё) улим жазоси (ЮЭ, 146).

Узбекистон Республикасининг Жиноят кодексида жиноятчининг турларидан бири "иктисодиёт сохасидаги жиноятлар" деб аталган. Бинобарин, айни шу бирикмани гипонимик термин деб хисоблаш мумкинки, унинг турларини англатувчи катор терминлар мавжуд:

Иктисодиёт сохасидаги жиноятлар [жинс]: босцинчилик (Боскинчилик, яъни узганинг мол-мулкини талон-тарож килиш..., ЖК,80) - товламачилик (товламачилик, яъни жабрланувчи ёки унинг якин кишиларига зурлик ишлатиш..., ЖК, 81) - талончилик (Талончилик, яъни узганинг мол-мулкини очикдан-очик талон-тарож килиш..., ЖК, 82) -узлаштириш ёки растрата (Айбдорга ишониб топширилган ёки унинг ихтиёрида булган узганинг мулкини узлаштириш ёки растрата килиш..., ЖК, 82) - фирибгарлик (Фирибгарлик, яъни алдаш ёки ишончни суиистеъмол килиш йули билан узганинг мулкини ёки мулкий хукукини кулга киритиш..., ЖК, 83) -угрилик (Угрилик, яъни узганинг мол-мулкини яширин равишда талон-тарож килиш..., ЖК, 84) [турлар].

Келтирилган далиллардан муайян бир гипероним - жинснинг бир нечта гипоними -тури мавжуд булиб, кейингиларининг баъзилари гиперонимлик вазифасини бажариб келиши мумкинлиги маълум булди. Бу терминларнинг узаро алокадорлигини тасдикловчи мухим далилдир.

Терминлар синонимияси. Юриспруденцияда лугавий бирликларнинг, жумладан, терминларнинг узаро муносабатида синонимия масаласи алохида эътиборга эга, чунки хозирги узбек юридик терминологиясида куплаб тушунчалар икки ва ундан ортик терминлар билан ифодалаб келинмокда, айникса, синонимларнинг лексик синонимлар ва вариантдорлик турлари купрок учрайди.

Юридик терминлар лугатлари ва комусларига мурожаат этилганда, лексик синонимлар каторини иккитагина эмас, балки учта ва ундан ортик терминлар ташкил этганлигини куриш мумкин:

синиш - касодга учраш, васийлик - уомийлик, гувоу - шоуид, ворислик - мерос олиш, меросхур - ворис, камомад - кам келиш;

б) тинтув - тинтув цилиш - титкилаб куриш, талончилик - угрилик - мол-мулкини талаб олиш, оцлаш - уацли деб топиш - айбсиз деб топиш, курик - куриш - куздан кечириш

- текшириб чициш, кургазма - курсатма - курсатув ва б.

Тугри, синонимлар адабий тил услубини хамда жонли сузлашув нуткини безашга ёрдам беради, лекин терминларга бой булган расмий ва илмий услублар учун бу холат ижобий хисобланмайди, чунки синонимлар бир юридик тушунчанинг аник ифодаси була олмайди, натижада ахборот алмашинув жараёни кийинлашади.

Афсуски, узбек тилининг юридик терминологиясида хам куплаб синонимлар учрайди.

Натижада конунлар яратишда, хукукий актлар тузишда бирхилликдан чекиниш холатлари кузатилмокда.

Бошка терминологик сохаларда булганидек, узбек юридик терминологиясида хам уз ва узлашма терминлардан иборат синонимик катор тез-тез учраб туради. Бунда, айникса русча-байналмилал ва уз (уларнинг баъзилари форсий ёхуд арабий булишидан катъи назар) катламга доир лугавий бирликлар синонимияси кузга ташланади.

^онунчиликка оид катор манбаларни тахлил килиш натижасида юридик синоним терминлардан фойдаланишнинг куйидаги холатлари учради:

1. Уз терминларимиз (уларнинг купи она тилимизга узлашиб кетган форс-тожикча ёки арабча булиши мумкин) синонимияси:

насия - царз - бурч, топшириц - вазифа, эга - бийловчи - эгалловчи - эгалик цилувчи, васият - васиятнома, фармойиш - курсатма, асос - барона - важ, тарафдор - ёцловчи, жабр - зулм - истибдод.

2. Узлашма термин ва унинг узбек тилидаги синонимлари:

авдар - мулк - бойлик, адюльтер - эр-хотин вафосизлиги, авантюра, цалтис иш, таваккалига хатарли иш, анкета - суровнома, заём - царз, арбитраж - уакамлар суди, валюта - чет эл пули, апартеид - ирций айирмачилик - ууцуцни чеклаш - таъциб цилиш, мандат - ваколатнома, аукцион - кимошди савдоси, бланкет норма - ууцуций норма -щвола цилувчи норма, вето - тациц.

3. Узбекча термин ва унинг узлашма синоними: ижара - прокат, омонат цуйилган пул - депозит, рухсатнома - розилик, имзо - виза.

4. Узлашма термин ва унинг аралаш типдаги синонимлари: уадя акти - уадя цужжати, актнома - цайднома - цайд дафтари, маъмурий жараён - процесс - маъмурий иш юритиш тартиби - маъмурий му^окама кабилар.

Шу билан бирга, юридик терминологияда якка ва бирикма терминлар синонимияси хам куплаб ишлатилаётганлигини куриш мумкин. Мисоллар келтирамиз: ёцлаш - уимоя цилиш, билдирувчи - айтувчи - арз цилувчи, боцим - бошцанинг боцимида булиш, назорат - назорат цилиш, ууцуцбузарлик - тартиб бузиш, гувоулантириш - текширувдан утказиш, оцлаш - айбсиз деб топиш.

Бирикма терминларнинг хам синонимлашиб келиши одат тусига айланганлигини таъкидлаб утиш лозим. Масалан: тортиб олиш - босиб олиш - цулга киргизиш, эутиёт судья - запас судья, кафолатда туриш - кафилликда булиш, цонунсиз уаракат -гайрицонуний иш, шикоят цилиш - шикоят аризаси бериш, пайли ширкат - уиссадорлик ширкати, пул юбориш - пул утказиш, цайта руйхатга олиш - цайта руйхатдан утказиш, мерос цабул цилиш - мерос олиш ва б.

Демак, хозирги узбек юридик терминологиясида синонимларни юзага келтирувчи фаол усул бу калькадир. Яъни четдан суз кабул килиш натижасида, тилда бир терминнинг бир неча куринишлари пайдо булади (юкоридаги мисоллар). Бу холатларни юридик соха лугатларида яккол куриш мумкин.

Лугатларда узлашма сузларнинг узбекча мукобилини беришда синонимлардан ноурин фойдаланилган холатлар хам кузатилди. Масалан, "Юридик атамалар ва иборалар лугати"да рус тилидаги псевдоним атамаси узбек тилида тахаллус, лакаб деб берилган [2].

Узбек тилида синоним сифатида берилган бу икки суз хозирги кунда маъно жихатдан бир-биридан фарк килади:

тахаллус - ёзувчи, рассом, артистлар традицияга кура узига узи куйиб олган бошка

ном [3]. Тахаллусга мисол килиб ^одирий, Фитрат, Гулханий, Навоий, Мукимийларни курсатиш мумкин.

Лакаб эса хозирги кунда асосан бирор хусусиятига кура, кишига хазил тарикасида ёки масхаралаб бериладиган кушимча ном [4] маъносини билдиради («Бутка», «Чувринди», «Кесакполвон» - «Шайтанат» асаридан).

Бундан ташкари, жониворларга куйиладиган ном хам лакаб деб юритилади («Турткуз», «Барок», «^оплон»).

Хозирги кунда хам меъёрий хужжатларда синонимлардан кенг фойдаланиб келинмокда. Шу боис, юридик идоралар хужжатлари хозирча узини тула оклай олмаяпти, терминларнинг бирхиллик коидасига амал килинмаяпти. Буни куплаб мисолларда куриш мумкин:

• ягона солиц, бир хил солиц;

• никоу ёши, балогат ёши;

• ууцуцсизлик, уацсизлик;

• никоусизлик, буйдоцлик, хотинсиз (эрсиз) яшаш;

• маъмур, маъмурият бошлиги, бошцарувчи

• одил судлов, цонуний судлов

• эгалик ууцуци, бийлаш ууцуци

• консулхона, консуллик, ваколатхона ва б.

Кузатишларимиз натижасида яна шу нарса маълум булдики, конунчиликдаги меъёрий хужжатлар терминологиясидаги хар хилликлар хукук сохасига меъёрлашмаган сузлар эвазига хам купаймокда:

товар - мол, бутловчи буюм;

зона - доира, уудуд;

дотация - цушимча маблаг бериш, кемтикни тулдириш;

протокол - цайднома, мажлис баёни, баённома;

топилма - топилдиц;

кризис - танглик, буурон ва х.к.

Узбек юридик терминологиясида синонимиянинг вариантдорлик тури хам кенг таркалганлигини таъкидлаш лозим. Бундай вариантдор терминлар икки хил куринишдадир:

1. Бир компонентли терминлар вариантдорлиги: кафиллик - кафолат, ишончсизлик -ишонмаслик, угирлаш -угирлик, нарх-нарх-наво, жауолат - жауолатпарастлик ва б.

2. Икки ва ундан ортик компонентли, яъни бирикма терминлар вариантдорлиги: одил судлов - адолатли судлов, суд мууокамаси - суд текшируви - суд тафтиши, молия органлари - молиявий органлар, хусусий ажрим - алоуида ажрим, юрисконсульт - юридик консультант - юридик маслауатчи ва б.

Хукук билан бевосита боглик булган ижтимоий-сиёсий термин - хокимлик терминини олиб курайлик. Мазкур суз хам ифодалаётган тушунчага нисбатан икки хил куринишда ишлатилмокда (Тошкент шауар уокимлиги, Юнусобод тумани уокимияти).

Фикримизча, бу уринда хокимлик вариантидан фойдаланиш максадга мувофик булар эди. Чунки хокимлик термини грамматик курилиши, товуш тузилиши, талаффузи жихатидан узбек адабий тили талабларига тулик мос келади. Бундан ташкари, -лик аффикси узбек адабий тилида фаол суз ясовчи кушимча хисобланади (тадбиркорлик, жавобгарлик, таъмагирлик, гиёувандлик, дезертирлик ва х.к.).

Шуни хам эътиборга олиш керакки, хокимият термини "давлат бошкармаси" маъносида катъийлашиб колган: олий хокимият. Бундай хокимиятни эса президент ёхуд вазир (министр) бошкаради. Шундай экан, туман, шахар, вилоятларни бошкариш органини хокимлик деб аташ маъкул деб хисоблаймиз.

Демак терминлар бир маъноли булиб, фикрни аник ифодалаши, яъни мазмун икки маънода булмаслиги, унинг кулланилиши якка холда булиб, синонимлардан холи булиши. Терминлар синонимияси хакикатан хам ахборот алмашинув жараёнини кийинлаштиради, чалкашликларга олиб келади. Шунинг учун терминология назариясида "битта тушунчага -битта тил бирлиги" принципига амал килиш лозимлиги алохида уктирилади.

Юкорида келтирилган далиллар юридик терминологияда хам синонимия (абсолют синонимлар) ва унинг бир тури - вариантдорлик анча авж олганлигини тасдиклайди. Шундай экан, нафакат терминшунослар, балки юрист мутахассислар хам иложи бор кадар "биттага - битта" принципи асосида иш куришлари лозим.

Хулоса урнида алохида таъкидлаш жоизки, юридик терминларнинг гипонимик (жинс-тур) муносабатларини аниклаш шу соха терминологиясининг систем характерда эканлигини тасдиклайди.

Юридик терминологияда хам бир тушунчани ифодалаш учун икки ва ундан ортик терминдан иборат синонимия юриспруденцияда ахборот алмашиш жараёнининг кийинлашувига олиб келмокда.

Шу боис, узбек тили юридик терминологиясининг тараккиётини таъминлашда умумхукукий терминлар тезауруси мухим роль уйнайди. Умумхукукий тезаурусда юриспруденциянинг барча сохалари терминлари бир жойга жамулжам килинади. Натижада юридик терминологияни тартибга солиш (масалан, синонимияни бартараф этиш), шу асосда узбек юридик тили терминологиясида мавжуд булган катор муаммолар бартараф этилади.

References:

1. Ne'matov H., Rasulov R. O'zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. - T.: O'qituvchi, 1995. - B.118-119.

2. Yuridik atamalar va iboralar lug'ati. - T.: Adolat, 1993. - B.105.

3. O'zbek tilining izohli lug'ati. II t. - M.: Rus tili, 1981. - B.134.

4. O'zbek tilining izohli lug'ati. I t. - M.: Rus tili, 1981. - B.429.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.