Научная статья на тему 'ТЕРМИНОЛОГИЯ ТИЗИМИДА ГИПОНИМИЯ ВА ЭКВОНИМИЯ ҲОДИСАЛАРИНИНГ КЕСИШУВИ'

ТЕРМИНОЛОГИЯ ТИЗИМИДА ГИПОНИМИЯ ВА ЭКВОНИМИЯ ҲОДИСАЛАРИНИНГ КЕСИШУВИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

106
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Графика / графема / фонетик меъѐр / лексик меъѐр / грамматик меъѐр / сўзлашув услуби / расмий услуб / илмий услуб / бадиий услуб / эквоним / гипоним ва б.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ихтиёр Эрматов

Мақолада умумхалқ тили лексикаси билан терминологик лексика муносабатидаги изоморф, яъни ўхшаш функционал-семантик хусусиятлари ҳамда унинг терминологик лисоний тизимга ўхшашлиги гипоним ва эквоним ҳодисаларининг қиѐсланаѐтган ҳар икки тизимдаги амали билан далилланади. Тилшуносликнинг графика, орфография, услубият бўлимларининг терминлари мақоланинг иллюстратив материали сифатида хизмат қилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЕРМИНОЛОГИЯ ТИЗИМИДА ГИПОНИМИЯ ВА ЭКВОНИМИЯ ҲОДИСАЛАРИНИНГ КЕСИШУВИ»

ТЕРМИНОЛОГИЯ ТИЗИМИДА ГИПОНИМИЯ ВА ЭКВОНИМИЯ ХОДИСАЛАРИНИНГ КЕСИШУВИ

Ихтиёр Эрматов

Гулистон давлат университети доценти

АННОТАЦИЯ

Маколада умумхалк тили лексикаси билан терминологик лексика муносабатидаги изоморф, яъни ухшаш функционал-семантик хусусиятлари хамда унинг терминологик лисоний тизимга ухшашлиги гипоним ва эквоним ходисаларининг киёсланаётган хар икки тизимдаги амали билан далилланади. Тилшуносликнинг графика, орфография, услубият булимларининг терминлари маколанинг иллюстратив материали сифатида хизмат килади.

Таянч суз ва иборалар. Графика, графема, фонетик меъёр, лексик меъёр, грамматик меъёр, сузлашув услуби, расмий услуб, илмий услуб, бадиий услуб, эквоним, гипоним ва б.

Сузнинг функционал-семантик куринишларидан бири термин дир. Терминнинг материал томони суз ёки сузлар бирикмасидан таркиб топган иборага тенг келади. Лекин суз ва термин узаро фарк килади. Суз умумхалк мулки, у тил жамоасининг хамма ижтимоий катламлари учун бир хил хизмат килади. Термин эса, акс холда, умумхалк мулки сифатида эмас, балки тил жамоасининг айрим-айрим ижтимоий катламлари учун хосланган булади Термин ёрдамида халк хужалиги, фан ва техниканинг муайян тушунчалари номланади. Терминнинг маъно хажми сузникига нисбтан тор ва унинг истеъмол доираси чекланган булади.

Энди мазкур булимда тилшуносликнинг графика, орфография, услубият сохалари атамалари мисолида гипонимия ва эквонимиянинг кесишувини урганамиз.

Графика атамаси адабиётларда шундай изохланади: 1. Нутк товушларини ёзиб ифодалаш воситаларининг муайян тизими: рус графикаси, араб графикаси. 2. Тилшуносликнинг алифбодаги харфлар таркибини, шаклини, харф ва товушлари орасидаги муносабатни белгилаш билан шуFулланувчи амалий сохаси.1

Х,ожиев А. Тилшунослик терминларининг изохли лугати. - Тошкент: "Узбекистан миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2002. - Б.33; Махкамов Н., Эрматов И. Тилшунослик терминларининг изохли лугати. (Умумтаълим мактаблари хамда академик лицей ва касб-хунар коллежлари учун) - Тошкент: "Фан" нашриёти, 2013. - Б.40; Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. - М.: Советская

April, 2022

173

Графика булимининг бош бирлиги графемадир. Графема атамасининг илмий адабиётларда икки тури борлиги таъкидланади2:

1. Аналитик графема - ёзма нуткда икки харфнинг бир товушни ифодалашини англатадиган термин. Масалан, узбек тилининг лотин ёзувида ng,

ек харфларини илмий тилда аналитик графема атамаси ифодалайди.

2. Оддий графема - ёзма нуткда менга, сенга сузларидаги н ва г харфлари алохида-алохида харфларни ифодалагани учун.

Демак, графема атамаси аналитик графема ва оддий графема атамалари билан жинс-тур муносабатида гипероним сифатида амал килади, графема -жинс, аналитик графема, оддий графема - тур атамалари. Кейинги икки термин гипероним мазмунини шакллантиради. Мохиятан, аналитик графема хам, оддий графема хам умуман графемадир. Унинг икки тури узига хос аниклаштирувчи атамалари хисобланади. Мазкур аниклаштирувчи атамаларни бир-бири билан горизонтал алокага киритганимизда уларнинг узаро дифференциал белгилари юзага чикади. Лингвистик жихатдан ахамиятли мазкур белгилар аналитик графема, оддий графема атамаларини гипонимик муносабатдан эквонимик муносабатга утказади. Натижада аналитик графема, оддий графема атамалари гипонимликдан эквонимликка кучади. Гипонимликдан эквонимликка утиш нуктасида гипонимия ва эквонимия ходисалари кесишади.

Монограф ва диграф атамалари юкоридаги икки атаманинг синоними хисобланади ва уларда хам юкорида курсатилгани каби гипонимик ва эквонимик муносабат шаклланади. Графема атамаси монограф ва диграф атамаларининг гипероними булади, улар гипонимлари саналади. Уларни умумлаштириб, интеграл муносабатга дохил килиб турган хусусият -иккаласининг хам умуман харф - графема эканли хисобланади. Айни вактда мазкур атамалар лингвистик мундарижасига юзасидан фаркли хамдир. Монограф атамаси умуман графема булса-да, мохиятан битта товушни ифодалайдиган битта харфдир. Диграф битта товушни ифода этадиган иккита харфдир. Демак, мазкур атамаларнинг ягона товушни бир харф ёки икки харф билан ифода этиш хусусияти эквонимик муносабатни вужудга келтирган. Эквонимик муносабатдаги атамалар бир-бири билан эквонимия ходисасини намойиш этган.

энциклопедия, 1969. - С.117.

2 Жамолхонов X,. Хрзирги узбек адабий тили. (Университет ва педагогика институтларининг узбек тили ва адабиёти факультетлари талабалари учун дарслик) - Тошкент: "Талкин" нашриёти, 2005. - Б. 96.

® о

April, 2022|

©

ф'

174

Орфография атамалари тизимида орфографик тамойиллар атамаси билан фонетик тамойил (бу тамойил асосида тузилган имло коидаларига кура суз ёки суз шакллари талаффуздаги куринишига мос тарзда ёзилади), морфологик тамойил (бу тамойил асосида тузилган имло коидалари сузнинг маъноли кисмларини, улар кандай талаффуз килинишидан катъи назар, аслига мос равишда ёзишни талаб килади), шаклий тамойил (бу тамойил асосида тузилган имло коидалари купрок узлашма сузларга нисбатан кулланади хамда узлашмаларни манба тилда кандай ёзилса, олаётган тилда хам шу шаклда ёзишни талаб килади), тарихий-анъанавий тамойил (бу тамойил асосида тузилган имло коидалари сузларни кадимдан одат булиб колган, анъанага кирган шаклда ёзилишини талаб килади) жинс-тур муносабатида булади ва уларнинг гиперонимига айланади. Фонетик, морфологик, шаклий, тарихий-анъанавий тамойиллар атамалари орфографик тамойиллар атамаси остида бирлашади. Уз навбатида, мазкур атамалар бир-бири билан дифференциация хосил килади. Улар бундай фаркланиши билан эквонимларга айланади.

Услубият атамалари уртасида тадкикот мавзумиз булган ходисаларнинг туташуви хосил булади. Хусусан, услубият атамаси гипероним атама сифатида фонетик услубият, лексик услубият, морфологик услубият, синтактик услубият, функционал услубият атамалари билан жинс-тур муносабатига киришади. Мазкур жинс-тур муносабатидаги атамаларни куйидагича иерархик тавсифлаш мумкин: гиперонимик атама (услубият) биринчи боскич атама булса, фонетик услубият, лексик услубият, морфологик услубият, синтактик услубият, функционал услубият атамалари иккинчи боскич атамаларидир. Гиперонимик характердаги атама мазмуний мундарижасида гипонимик атамаларнинг хусусияти умумий бир тарзда акс топади, гипонимик характердаги атамаларда гиперонимик атаманинг мохияти аниклаштирилган холда ифода топади. Атамалараро бундай аниклаштирилган муносабат горизонтал йуналишда хам давом этади. Буни натижаси эквонимларни юзага келиши булади. Хусусан, бундай муносабатда фонетик услубият, лексик услубият, морфологик услубият, синтактик услубият, функционал услубият атамалари узаро кандай бирликларнинг (ифода материалларининг) услубий хусусиятлари урганилиши жихатидан эквонимлар булиб колади. Шу уринда гипонимия ва эквонимия узаро кесишади.

Услубиятнинг ушбу куринишлари юзасидан ушбу адабиётларга каранг: Шомаксудов А., Расулов И., Кунгуров Р., Рустамов X,. Узбек тили стилистикаси. Университетлар ва педагогика институтларининг филология факультетлари учун кулланма. - Тошкент: "Укитувчи" нашриёти, 1983. - 248 б.; Стилистика. Современный английский язык. Учебник для вузов. - 5-е изд., испр. и доп. - М.: Флинта: Наука, 2002. - 384 с.

April, 2022|

® О

©

О

175

Адабий тил меъёрлари масаласи хам стилистика - услубиятнинг узак масалаларидан хисобланади. гипонимия ва эквонимия ходисаларининг кесишиши адабий тил меъёрлари4 атамаси билан фонетик меъёр, лексик меъёр, грамматик меъёр атамалари уртасидаги жинс-тур ва тур-тур муносабатларида юзага чикади. Дастлаб жинс-тур муносабатида адабий тил меъёрлари атамаси гипероним булади, колган атамалар унинг гипонимларига айланади.

Гипонимларнинг узаро интеграл белгилари - уларнинг хаммаси меъёр эканлиги билан гипонимия атамаси остида бирлашади. Уз навбатида, ушбу атамалар бир-биридан дифференциал белгилари асосида фаркланади. Гипонимлараро бундай фаркланиш хам фонетик меъёр, лексик меъёр, грамматик меъёр атамаларининг лингвистик мохияти билан алокадор. Бинобарин, хар бир меъёрнинг алохида тил сатхлари бирликлари эканлиги билан эквонимик муносабатга киришади.

Нутк услублари атамаси билан сузлашув услуби, расмий услуб, публицистик услуб, илмий услуб, бадиий услуб атамаларининг гиперо-гипонимик хамда эквонимик муносабатларида хам тадкикотимиз объекти булган ходисаларнинг кесишиши юз беради. Биз бу узаро кесишувни куйидаги чизмада курсатиб утамиз:

® о

Адабий тил нормалари юзасидан "Узбек тили стилистикаси" (Тошкент, 1983. - Б. 36 - 43.) китобида батафсил маълумот берилган.

April, 2022|

©

ф'

ro^opHgarH x,ap ÖHp yc.nyö y3 HHHga AHa rHnepo-rHnoHHMHK x,aMga

эквoннмнк MyHOcaöaraapra KHpHma o^agn. .HHHrBHCTHK aTaMaHHHr MOXH^TH KaHnanHK ny^yp ypraHH^ca, AHa myHHa^HK ^HHC-Typ x,aMga HHKH Typ-HHKH Typ MyHOcaöaraapH gaBOM этaвepagн. 3KBOHHMHK Ba runoHHMHK MyHOcaöaraap Kecumumu ro3ara HH^aBepagH.

^yM^agaH, H^MHH yc.nyö aTaMacuga MaHa myHgafi MyHOcaöaraapHH Ky3aTum MyMKHH. EH3 öyHH xaM ^yfiuga HH3Manapga KypcaTHÖ öepaMH3:

Ey Kaöu ^apK^aHumu HaTH^acuga эквoннмнa xogucacu ro3ara Ke^agH. ^eMaK, Ma3Kyp aTaManapapo MyHOcaöaT HHTerpan öe^rH^ap goHpacHgaH HH^amH x,aMga gн$$epeнцнaп öe^rH^ap

April, 2022

177

доирасида фаркланиши нуктасида ушбу ходисаларнинг тукнашиши содир булади.

REFERENCES

1. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. - Москва: Советская энциклопедия, 1966. - 605 с.

2. Жамолхонов X,. Хрзирги узбек адабий тили. (Университет ва педагогика институтларининг узбек тили ва адабиёти факультетлари талабалари учун дарслик) - Тошкент: "Талкин" нашриёти, 2005. - 260 б.

3. Mahkamov N., Ermatov I. Tilshunoslik termmlarinmg izohli lug'ati. - ^shkent: Fan, 2013. - 144 b.

4. Стилистика. Современный английский язык. Учебник для вузов. - 5-е изд., испр. и доп. - М.: Флинта: Наука, 2002. - 384 с.

5. Шомаксудов А., Расулов И., Куетуров Р., Рустамов X. Узбек тили стилистикаси. Университетлар ва педагогика институтларининг филология факультетлари учун кулланма. - Т.: Укитувчи, 1983. - 248 б.

6. Хожиев А. Тилшунослик терминларининг изохли луFати. -Т.: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2002. - 168 б.

April, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.