CC BY
38ГТАХР 16.31.61
Т1Л Б1Л1МШЩ БАСЦА ГЫЛЫМДАРМЕН АРАЦАТЫНАСЫ
Е.Е.ТYйте ф.г.к.
Академик Е.А.Бекетов атындагы Караганды мемлекеттiк университетi Караганды, Казакстан, e-mail: eldos_t_e@mail.ru
Макалада тш б1л1м1н1н баска гылым салаларымен байланысы каралады. Адамзат баласынын дыбыстык тш когам мушелер1н1н бэр1не ортак коммуникация куралы болгандыктан, буг1нг1 кундег1 кейб1р т1лд1к мэселелер т1л б1л1м1н1н аясында шеш1лмей, баска гылымдармен аракатынасында белгш болады. Т1л б1л1м1н1н гуманитарлык жэне жаратылыстану багытындагы гылымдармен карым-катынасы бупнп лингвистиканын езект1 мэселелерд1н б1р1не айналып отыргандыгын ангартады. Курдел1 мэт1нге тшдж интерпретация жасау, когамда болып жаткан турл1 жагдайлардын т1лге эсер ету1, т1лд1к коммуникацияда танбаларды ажырату белгшер1, дуниен1 т1л аркылы моделдеу, машиналык аударма жасау мэселелер1, жасанды интеллект, сот ютершдеп шиелен1ст1 мэселелер аталмыш макалада сез болады.Антропоезект1к багыттын тш б1л1м1не эсер ету1нен пайда болтан психолингвистика, когнитивтж лингвистика, этнолингвистика сиякты пэндерд1н де карастыратын мэселелер1 баяндалады.
Туйт свздер: лингвистика, пэнаралыц байланыс, семиотика, логика, интеграция, дифференциация, машиналыц аударма жасау, кибернетика, сот лингвистикасы
Tin адамньщ сезiну жэне ойлау кабшепмен, оньщ кYнделiктi емiрiмен, ол емiр CYрiп турган когаммен, адам когамынын тарихымен Yнемi карым-катынаста, сондыктан тiл туралы гылым -лингвистика гылымнын кептеген салаларымен ете тыгыз байланысты. Пэнаралык байланыстын нэтижесiнде кептеген жана гылымдар дYниеге келдi. Олардын зерттеу пэнi баска болганымен, карастыратын нысаналык мэселелерi ортак. ДYниедегi гылым атаулы екiге белiнедi: накты немесе жаратылыстану гылымдары жэне гуманитарлык багыттагы немесе когамдык гылымдар. Ендi, бiз, тiл бiлiмiнiн осы аталган багыттагы гылымдармен байланысына жеке-жеке токталайык.
1) Тш бiлiмi филология гылымынын бiр тармагы болгандыктан, эдебиеттану гылымымен тыгыз байланысты. Филология (гректгц рh77o/ogшсездi CYю) - тiл бiлiмi жэне эдебиеттану саласынан туратын гылым. Tiл, эдебиет - епз угым. Керкем шыгарманын курылуы (синтаксисi), жазылуы, кабылдануы сиякты мэселелер ею гылымнын байланысын керсетедь Бiрiн-бiрi толыктырады, бiрiнiн зандылыгы еюншюмен тYсiндiрiледi. Керкем шыгарманы тiлдiк тургыдан талдау, кандай стилистикалык амал-тэсiлдер аркылы берiлiп тургандыгын аныктау, кYPделi мэпндерге интерпретация жасау сиякты мэселелер тш бiлiмi мен эдебиеттанудын ортак нысаны бола алады. Эуел баста тш бiлiмiнiн саласы стилистика эдебиеттанудын теориялык мэселелерiн басшылыкка алып, ез теориясын толыктырса, казiр антропоезектiк парадигма шенбершдеп тiл бiлiмiнiн жана багыттары эдебиеттану гылымымен астасып жатыр. Бул ею гылымнын негiзгi нысаны «адам» болгандыктан, шешетш мэселелерi де ортак. Тш стилистикасы, мэтiн лингвистикасы, антропоезектiк лингвистика, сейлеу эрекет сиякты тiл бшмшдеп мэселелер эдебиеттану гылымымен карым-катынасын кушейте тYседi. Tiл бiлiмiнiн эдебиеттанумен байланысы тек мунымен шектелмейдi, себебi эдебиет тшшз емiр суре алмайды, сондыктан эр эдебиеттанушы белгiлi дэрежеде лингвист болу керек, бiрак лингвист эдебиеттанушы болуы шарт емес.
2) Tiл бiлiмi гылымдардын атасы болып есептелетiн философиямен тыгыз байланысты. Х1Х гасырга дешн лингвистика дербес гылым болмай турып, философиянын курамында каралып келдi. Философия - емiрдiн зандарын зерттейтiн терен гылым. Tiл бiлiмi тiлдiк зандылыктарды философияга CYЙене отырып жасаган. Философияда емiр козгалу куйiнде езгермелi болып тYсiндiрiлсе, тiл де динамикалы, емiр жылжыган сайын, когам езгерген сайын коса езгерiп, дамып отыратын кубылыс екендiгiн бiлемiз. Философия бул дYниедегi барлык заттар мен кубылыстардын формасы мен мазмуны бар деп тYсiндiрсе, тiлдегi сездер де белгiлi бiр форма мен магынага ие. ^лдщ мэнi мен танбалык сипаты, тш мен ойлаудын карым-катынасы сиякты мэселелер философия мен тш бiлiмiнiн байланысын тусiндiре алады.
3) Tiл ен алдымен коммуникациялык белгiлердiн жуйесi болгандыктан, тш бiлiмiнiн танбалар iлiмiн зерттейтш семиотика гылымымен байланысы тыгызырак. Семиотика (кейбiр эдебиеттерде
семпотика, семиология делшед^ - жалпы тацбалар жYЙесiн, оньщ теориясын, олардыц бiлдiретiн магыналарын зерттейдi [1]. Семиотика жалпы пэн ретiнде тшдщ ерекше мYмкшдiктерш ^арастырмаганымен, тiлдiк коммуникация Yшiн мацызды мэселелердi ^амтиды. Семиотика кез-келген тацбалыщ жYЙелердi, атап айщанда, кодтардыц ^арапайым тYрлерiн (телеграф коды- Морзе элшпесш, тещз жэне эуе сигнал белгшер^, сонымен ^атар олардыц ^иындатылган тYрлерiн (жануарлар сигналдары, жазудыц жэне шифрлаудыц эдiстерi, географиялыщ карталарды, сызбалардыц белгiлiк табигаты, Брайль элiппесi) жэне плдщ тацбалыщ жYЙесiн ^арастырады [2].
Тш бiлiмi Yшiн семиотиканыц тацбалар, оларды ажырату белгiлерi, тацбаларды топтау жэне классификациялау, оларды комбинациялау ^абшет^ олардыц бвлiну ^абшеттер^ тацбаларды тану к;абшет1, шифрланган мэтiндердiц жэне белгшз тiлдегi мэтiндердiц кiлтiн табу сынды ережелерi мацызды.
Семиотиканыц жалпы ережелерш жасау галымдардыц тацбалыщ зандылыщтарды аныщтау ж^мысын жецiлдетуге эсер етедь
4) Тiл ^огамды^ ^^былыс болгандыщтан, элеуметтану гылымымен тыгыз байланыста. ^огам ^рылысын, оныц взгеруi мен дамуын зерттеу лингвистика Yшiн квп нэрсе бере алады. Себебi, кез-келген тш ^андай да бiр элеуметпк бiрлестiктермен ^олданылады, тiлдердi ^олданатын топтардыц бiрiгуi (интеграциясы) мен бвлiнуi (дифференциациясы), тайпалар мен ^лттардыц ^оныс аударуы, бiр тiлдi ^олданатын территорияльщ-элеуметтiк (диалект) немесе эртYрлi тiлдердi ^олданатын (тшдш ода^) бiрлестiктердiц к¥рылуы сия^ты ^былыстарды зерттеу тiл бiлiмi Yшiн вте ^нды дерек. Тiл бiлiмi мен элеуметтану гылымыныц байланысынан ХХ гасырда элеуметтiк лингвистика гылымы пайда болды.
5) Тiл адамныц ойлау Yдерiсiмен байланысты болганды^тан, тiл бiлiмiнiц ойлаудыц жYЙесi мен зацдарын зерттейпнлогнка гылымымен байланысы ерекше. Логика мен тшдщ байланысыныц тыгыз болуы логикалыщ категориялардыц (тYсiнiк, ^орытынды шыгару) тiл категорияларымен (свз, свйлем) сэйкес келуi керек деген свз емес, логикадагы барлыщ к¥былыстардыц тiлде болуы, ал тшде бар к¥былыстардыц логикада болуы шарт емес. Тiл бiлiмiнiц тарихында тш мен ойлаудыц зандылы^тарын бiр деп ^араган багыт та болды. Б^л багыт Францияда пайда болып, универсалды грамматиканы жасауды квздедi. Тiл тарихыныц ^айта врлеу кезецiндегi логикалыщ багытты негiздеушi - «Пор-Рояль» грамматикасыныц авторлары - А.Арно (1612-1694) мен К.Лансло (16161695) едi [3]. Олардыц ойынша, ойлау жалпыадамзат^а орта^ болгандыщтан, тiл мен ойлаудыц зацдары бiр, логика мен тiлдiц категориялары Yнемi бiр-бiрiне сэйкес келедi, тец - деп есептеулерi ^ателшке экелдi. Олар ойлаудыц ^рылымыныц жалпыадамзаттыщ болганымен, тш ^рылысыныц ^лттыщ екендiгiн естерiнен шыгарып алды. Алайда логика мен т1лдщ байланысы кYмэн келтiрмейдi.¥Fымды, свздi жэне оныц магынасын, квпмагыналылыгын аныщтау сынды мэселелерде логика ^олданылады. Сонымен ^атар логиканыц тiл модельдерiн зерттеуде аса мацызды екенш атап айта аламыз.
Бiз жа^сыз свйлемдердi, бастауышы жо^ свйлемдердi тал^анда, логикаFа сYЙенемiз. Мысалы, Оган тэттг жеуге болмайды деген свйлемде бастауыш болмаFанымен, логикалыщ субьект «^ан» болып табылады, бiра^ ол грамматикалыщ субьект болып есептелмейдь Немесе: Ютап оцыганды унатады деген свйлемдеп бастауыштыц жасырын т¥рFандыFын логикалыщ т¥рFыдан баяндауыш^а с^ра^ ^ою ар^ылы («ол» екендiгiн) аныщтай аламыз.Свз бен свйлем тiлдiк бiрлiктерi ^ым мен пайымдау ойлау категорияларымен тыныз байланысты.
6) Тiл бшмшщ нысаны тiл Fана емес, сонымен ^атар свйлеу болып табылады, ал свйлеу психофизикалыщ к¥былыс болFандьщтан, тштанудыц психологиямен жэне физиологиямен байланысын жовда шыFара алмаймыз.
Адам мiнезiнiц квршюш, ойлау к;абшетш, сезiмiн психология зерттейдь Адам тiл ар^ылы тек аппарат алып, хабарды берiп ^ана ^оймайды, ол взiнiц зат^а не ^былыс^а ^атысты квз^арасын да, психологиялыщ жай-^шн де бiлдiрiп отырады. Жа^сы квруi не жекквруi, ^уанышы мен ^аЙFысы т.с.с. жай-кYЙiн тiлдiк немесе тшдш емес амалдар ар^ылы жеткiзедi. Ягни свйлеу жYзеге асу Yшiн адамныц ^абылдау, есте са^тау, ^ыну, тYЙсiк, жад, таным сия^ты психологиялыщ ^асиеттершщ алатын орны ерекше. Свйлеудiц взi есту, ^ыну, свйлеу сынды Yш бвлiктен ^¥ралады.
Х1Х-ХХ Fасырларда талымдар тiл табиFи к¥былыс деген ^ате т^жырымнан бас тарту Yшiн, тiлдi психологиялыщ ^¥былыс ретiнде таныFан. Бiра^ б^л т^жырымды д^рыс деп есептей алмаймыз, себебi свйлеудегi ^былыстар (фонема, морфема, свз) адамныц ойындаFы ^былыстардан бвлек нэрсе. Психология свйлеудi YДерiс ретiнде ^абылдайды, баланыц свйлей бастауы, мектеп
окушысыныц сейлеушщ дамуы сиякты кубылыстарды карастырады. Ал лингвист керек деректi сейлеуден алады, бул екi гылым саласы тiлдi екi тургыдан зерттейдi. Осы гылымдардыц байланысынан психолингвистика деген гылым пайда болды. Негiзгi нысаны - сейлеу эрекеть ХХ гасырда тш бiлiмi мен психологияныц байланысынан психолингвистика гылымы дYниеге келдi.
Тiл бшмшщ (оныц саласы фонетиканыц) физиологиямен байланысы тiл дыбыстарыныц жасалуынан керiнедi. Адам баласы тшшщ шыгуыныц езi адамныц физиологиялык мYшелершщ дамуымен (ецбекке жарамдылыгы) тыгыз байланысты. Тiл дыбыстары адамныц ауыз куыс мYшелерi аркылы жасалынады. Тiл дыбыстарыныц артикуляциясы, ягни, сейлеу аппаратында жасалуы жэне олардыц естiлуi тургысынан келсек, сейлеу физиологиясы артикуляциялык физиология жэне есту физиологиясы болып белiнедi. Ягни, дыбыстау мен дыбыстарды естусiз сейлеудiц езi жYзеге аса алмайды.
7) Сейлеу адамныц жогары ЖYйке ЖYйесiмен байланысты.Адамныц жогары жYЙке жYЙесi дурыс болса, сейлеуi де жаксы жолга койылган болып есептелшедь Егер керiсiнше, жогары жYЙке жYЙесi закымданса, адамныц сейлеуiнде ауыткулар пайда болады. Бул мэселемен тiлшiлер гана емес, логопедтер, психиатрлар, дефектологтар айналысады. Тiлiнде кемiстiгi бар адамдардыц немесе кулагы естiмейтiн жандардыц сейлеуiн, сейлеудщ бузылуын зерттеу лингвистер Yшiн эдеттеп сейлеудi жай гана тYсiну Yшiн емес, сонымен катар тiлдiц курылымы мен оныц кызмет аткару аясын тану Yшiн мацызды. Тiл бшмшщ жогары жYЙке жYЙесi кызметiмен байланысын И.П.Павловтыц сигналдар жYЙесiнен ацгаруга болады. Fалымныц екi сигнал жYЙесi бойынша, бiрiншi сигнал коршаган ортадагы заттар мен кубылыстарды тануга мYмкiндiк берсе, екiншi сигнал жYЙесi сейлеуге, оныц мэнш тYсiнуге мYмкiндiк бередi. «И.М.Сеченов пен И.П.Павловтыц зерттеулершщ аркасында ми мен сейлеудщ эрекетш танып бшуде казiрri замангы гылым елеулi табыстарга жеттi. Жогары жYЙке кызметiнiц теориясы шындыкты сэулелендiрудiц адамга тэн формасы екiншi сигнал жYЙесiне негiзделетiнiн керсететдь Естiлетiн жэне окылатын сездер екiншi сигнал жYЙесiн курайды» [4, 24]. Мэселен, «от» дегенде бiрiншi сигнал жYЙесi бойынша тYЙсiк, сезiм, кабылдау аркылы оныц ыстык эрi каушт екендiгiн сезiнсец, екiншi сигнал жYЙесi бойынша оныц мэнiн, магынасын угасыц. Екiншi сигнал жYЙесi - сейлеу органдарынан мидыц кабыгына баратын кинэстезикалык тiтiркенулер тек адамдарга гана тэн.
8) Дыбыстык кубылыстарды физиканыц акустика саласы зерттейдь Дыбыстык континиумнiц (шекиздштщ) кайсысын езiнiц тацбалык жYЙесiн белгiлеуi Yшiн алатынын бiлу Yшiн галымга акустикалык мiнездемесi, дыбыстыц жогарылылыгы, созылыцкылыгы, кYшi жайлы мэлiмет керек.
9) Тш бiлiмi тарих гылымымен тыгыз байланысады.Лингвистикада тарихпен ерекше байланысы бар сала - лексикология. Тарихи деректер аркылы араб сездершщ тYркi, парсы, тэжш, татар тiлдерiнде кец таралуыныц себебiн тYсiндiруге болады, ол араб шапкыншылыгы мен мусылман дiнiнiц жаппай канат жаюына байланысты болды. Ягни тiлiмiздегi тiлдiк кабаттарды курайтын араб-парсы, моцгол, орыс т.б. сездерiнiц мол кездесетшдт халкымыздыц кезiнде осы елдермен саяси, мэдени, экономикалык, тарихи байланыста болгандыгын ацгартады.
Табылган тарихи жэдiгерлердi зерттеуде тарихшылар лингвистердiц кемегiне жYгiнедi, ал лингвистикалык сараптамаларды, фактiлердi тарихшылар пайдаланады. Мэселен, XVII гасырда табылган кене Орхон-Енисей, Талас жазба ескерткiштерi тарихи жэдiгерлер болып табылды. Бiрак ондагы жазуды лингвистердiц кемегi аркылы окып, сол аркылы ТYркiлердiц тарихы белгiлi болды. Осы орайда тш бiлiмiнiц тарихтыц этнография мен археология салаларымен байланысы ерекше. Этнография кене жэне к^рп этностардыц шыгу тегш, рулык-тайпалык курамын, салт-дэстYP, эдет-гурпын, мекендеген конысын, езiндiк ерекшелiктерiн карастырады. XIX гасырдыц екiншi жартысынан бастап жергшкп тiл ерекшелiгi - говорлар мен диалектiлердi зерттеу басталды. Осыган байланысты ауыз эдебиетi Yлгiлерiн жинау, диалектiлердi зерттеу жанданып, тiл бшмшщ этнографиямен байланысы артты. Этнографтар археологиялык казба жумыстарда табылган деректердi пайдалана отырып оларды жерлеу калпына, оюларына т.б. карай жiктейдi, бул лингвистер Yшiн аса кажет.Тiлдердi туыстык белгшерше карай топтастыруда да этнографиялык мэлiметтердi пайдалануга болады. Тiл мен улт байланысын этнолингвистика гылымы зерттейдi.
6лi тiлдердi зерттеу, оларды колданушыларды аныктау, тiлдердiц таралу аймагын, миграциясын аныктау барысында тiл бiлiмiнiц археологиямен байланысы аса мацызды. Адам когамыныц тарихын казба жумыстар барысында табылган материалдык мэдениет аркылы бiлуге болады. Жазылган мерзiмi белгiсiз жазба деректердiц уакытын аныктау Yшiн жер кабаттарыныц
терецдт немесе археологиялыд хронологияны аныдтауда жазылFан мерзiмi белгiлi жазба деректер квмек бередi.
10) Тiлдiц шыFу мерзiмiн аныдтауда тiл бiлiмi антропологияныц саласы - палеоантропология Fылымымен тыFыз байланысты. Палеоантропология - дазба ж^мыстары кезшде табылFан ежелгi адам CYЙектерiнiц (архантроптардыц, палеоантроптардыц жэне ежелгi неоантроптардыц) физикалыд келбетi мен оныц дамуын зерттейдi.АлFашды адамдарда свйлеу дабшетшщ пайда болуын, тiл мен ^лттыц арасында байланыстыц болуын немесе болмауын, адамныц биологиялыд (морфологиялыд) табиFатын аныдтауда екi тылымныц байланысы ерекше. АлFашды адамдардыц дене бтмшщ дазiргiден басдаша болуы, яFни олардыц тврт аядтап жYPуi, долдарыныц ^зын болуы (элi де ецбекке жарамсыздыны), бассYЙектерiнiц Yлкен болуы (ойлаудыц, свйлеу мYшелерiнiц жетiлмегендiгi) сиядты деректер адам баласы тiлiнiц шыFа доймаFандыFын ацFартады.
11) Географияныц тiл бiлiмiмен тiкелей байланысы болмаFанымен, тарих ардылы б^л екi сала тыFыз байланысты. Кейбiр географиялыд деректер лингвистикалыд факторларFа айнала алады, мысалы таулы аймадтарда адамдардыц квп болмауы тiлдi долданушылардыц аздыFын кврсете алады. Тецiздер мен м^хиттар тiлдердiц датынасын шектейдi, аумад неF¥рлым кец болса, диалектiлер соF¥рлым квбiрек болады. Ал лингвистер географтар Yшiн карталарда физико-географиялыд нысандардыц берiлу ережелерiн д^растырады, лингвистикалыд атлас жасайды. К^ай тiлдiц дай аумадда дейiн таралып жа^ан^ны^ тiл мен диалект арасындаFы шекараны кврсете алады.
ХХ тасырдыц басында ареалдыд тш бiлiмi немесе лингвистикалыд география баFыты пайда болды. Б^л баFыт тш мен диалект арадатынасын, диалектiлердiц таралуын жэне тiлдердiц араласуы, тiлдiк одад сиядты мэселелермен кец тYPде ш^ылданды.
12) Ец диыны лингвистиканыц математикамен байланысын табу болып табылады [5]. Егер тылымда математиканыц бiр белпс болмаса ол Fылым Fылым емес деген свз жиi айтылады, шынымен, математикада бар надтылыд кез-келген тылым Yшiн идеал болып табылады.
ХХ Fасырда математика мен математикалыд мектептер вздерш тек надты Fылымдарда Fана емес, сонымен датар гуманитарлыд Fылымдармен де байланысты бола бастады, осылайша эконометрика, математикалыд логика, математикалыд лингвистика сынды ^ымдар пайда болды. ХХ Fасырда математиканыц ерекше саласы «математикалыд логика» пайда болды, ол синтаксис, свйлем, свз сынды лингвистикалыд тYсiнiктердi кецiнен пайдаланды. Математикалыд логика -математиканыц ерекше саласы, ол тшге математикалыд тэсiлдердi долдану ардылы жYзеге асады.
Математикалыд статистика амалдарын долдана отырып, свздiктердегi свздер санын, дыбыстар мен дыбыс тiркестерiнiц мэтiнде кездесу жишгш аныдтау тiл бiлiмiнiц математика Fылымымен байланысын кврсетедi.
Тiл бшмшщ шектесетiн математиканыц таFы бiр саласы - адпарат теориясы [6]. Б^л Fылымныц негiзiн салFан америкалыд Fалым К.Шеннон болды. «Адпарат теориясы адпараттыц таралу YДерiсiн байланыс каналдары ардылы таралуын зерттейдЬ) - деп,аныдтама береди М^ндай байланысты тарату былай жYзеге асады:
Дерекквз ^-таратдыш ^ канал ^ дабылдаFыш ^ алушы
а) Код - алдын ала белгшенген тацбалар мен символдар жYЙесi, мэтшде долдану жиiлiгi ыдтималдыд деп аталады;
б) Алфавит - код белгшершщ жиынтыFы;
в) Мэтiн - бершген мэтiндегi тацбалардыц ретi;
г) Канал - код тацбалары таралатын орта, кедерп мен шуды доса алFанда;
д) Адпарат битпен влшенедi. «Логарифм негiзi ею» log2 формуласы ардылы аныдталады;
е) Артыдтыд - дандай да бiр кодтыц теориялыд т¥рFыда бере алатын мYмкiндiгi мен бершетш адпараттыц орташа квлемiнiц арасындаFы айырмашылыFы. Артыдтыд пайыз ардылы берiледi;
ж) Энтропия - жеткшкшз адпарат пен т^радсыздыд влшемi, т^радсыздыд дэрежесi символдардыц саны мен ыдтималдыFына байланысты болады.
Математикалыд логика мен адпарат теориясыныц жетютштерше байланысты алгоритм YFымыныц рвлi артты. Алгоритм - адпараттыд жYЙенi кодтау немесе дайта кодтауFа байланысты надты ережелердiц жYЙесi. Алгоритм машиналыд аудармада ерекше рвл атдарады, юру барысында автоматты анализ алгоритмi, шыгеарда автоматы синтез алгоритмi болу керек.
13) Тш бiлiмiнiц бYгiнде кибернетика «басдару жайлы шм» Fылымымен де байланысы ерекше. Б^л Fылым ХХ Fасырда пайда болFан. Б^л Fылым квптеген бiлiм салаларыныц басын
косады, ол гылымдардыц OTrnrai аркылы жYзеге асып отырады. Кибернетиканыц басты максаты барлык гылымдардыц деректерiн машина колдана алатындай ету, адам жумыстарын соган арту. Осылайша адам жумысын мыц есе тезiрек аткаратын санау машиналары пайда болган, сонымен катар машиналар кателеспей гана коймай, адамныц катесш де дурыстай алады. Осыган орай латын мэтелiцце «Errare humanum est» - «Адамга кателесу тэн» делшедь Машина кез-келген YДерiстi кадагалай алады, акпаратты кабылдап, оны керек багытта жумсай алады, аударма жасай алады, окытуга квмектесiп кана коймай, eздерi де окыта алады.
Тiлдiц кызмет аткару зацдылыктары мен тарихи дамуын терецiрек угыну Yшiн, тiл жYЙесiнiц бвлек элементтерiне терецiрек токталу керек, тек содан кешн тарихи мэселелердi шешуге квше аламыз.
14) Тiл бшмшщ зац гылымдарымен де байланысы ерекше. Соцгы жылдары (ХХ гасырдыц соцында) юрислингвистика деген жаца гылыми пэн пайда болды. Юрислингвистиканыц зерттеу пэш тiл мен зацныц взара байланысынан келш шыгады. Сот iстерiнде лингвистикалык сараптамалар жасау Yшiн колданылады. Айыпталушыныц сот YДерiсiнде свйлеген свзiнiц дурыстыгын бакылау, терминологиялык, аударма жэне лексикографиялык кукыктык кызметтi колдау, зац мэтшдерш жэне даулы кужаттарды лингвистикалык тYсiндiру немесе бiреуге айтылган свздiц адамныц ар-ужданына нуксан келтiрмеуi, ягни, занды тYрде шиеленiстi болдырмау (тiл аркылы корлау, зорлык-зомбылык жасау, плагиат т.с.с.), мемлекет iшiндегi элеуметтiк-тiлдiк катынастарды реттеу (мемлекеттiк тiл мэселелерi, ултаралык карым-катынас жасау тiлi) мэселелермен айналысады.Сонымен катар, «сот лингвистикасы - кукык жэне сот салаларында колданылатын тiлге катысты лингвистиканыц бiр саласы. Ол авторлык кукык жэне оны сот залында колдану, арыздарды талдау (мысалы взше взi кол жумсау жазбаларын), тауар белпсш бузу, спикердi аныктау (бомба каут туралы хабарды кiм калдырганы туралы), мэтiндiк аутентификация (плагиат мэселесi), ерiн аркылы окудыц зацдылыгы жэне т.б. сиякты мэселелердi карастырады» [7, 523].
Корыта келгенде, тш бшмшщ бул аталган пэндермен байланысы шектелмейдь Тiл барлык гылым салаларымен кандайда бiр децгейде карым-катынаста болган кешн, тш бiлiмiнiц баска гылым салаларымен аракатынасы бола бермек.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 Соссюр Ф. Труды по языкознанию. - М.: Прогресс, 1977. - 695 с.
2 Семиотика: Антология. / Сост. Ю. С. Степанов. Изд. 2-е, испр. и доп. - Екатеринбург: Деловая книга, 2001. - 702 с.
3 Жалмаханов Ш.Ш. Тш бшмшщ тарихы. - Караганды: КарМУ баспасы, 1999. - 203 б.
4 Аханов К. Тш бшмшщ непздерь - Алматы, 2002. - 664 б.
5 Реформатский А.А. Введение в языковедение /Под ред. В.А. Виноградова. - М.: Аспект Пресс, 1996.- 536 с.
6 Fromkin V., Rodman R., Hyams N. An Introduction to Language. - New York, 2014. - P. 604.
7 Фромкин В., Родман Р., Хайамс Н. Тш бшмше юрюпе. - Алматы: ¥лттык аударма бюросы, 2018. - 624 б.
References
1 Saussure F. (1997). Trudy po yazykoznaniyu [Works on linguistics]. Moskow: Progress [in Russian]
2 Stepanov Y.S. (2001). Semiotika [Semiotika]. Ekaterinburg: Delovaya kniga [in Russian]
3 Zhalmahanov Sh. (1999). Til biliminin tarihy [History of linguistics]. Karaganda [in Kazakh]
4 Ahanov, K. (2002). Til biliminin negizderi [Fundamentals of Linguistics]. Almaty [in Kazakh]
5 Reformatsky A.A. (1996). Vvedenya v yazikoznanya [Introduction to Linguistics]. Moskow: Aspekt Press [in Russian]
6 Fromkin, V., Rodman, R., Hayams, N. (2014). [Introduction to linguistics]. New York [in English]
7 Fromkin, V., Rodman, R., Hayams, N. (2018). [Introduction to linguistics]. Almaty: Ulttyq audarma burosy [in Kazakh]
ВЗАИМОСВЯЗЬ ЛИНГВИСТИКИ С ДРУГИМИ НАУКАМИ
Е.Е. Туйте к.ф.н.
Карагандинский государственный университет имени академика Е.А.Букетова, Караганда, Казахстан, email: eldos_t_e@mail.ru
В статье рассматривается связь языкознания с другими видами наук. Многие проблемы, связанные с языком, как средством коммуникации для всех членов общества, решаются не в рамках лингвистики, а на стыке многих наук. Взаимосвязь лингвистики с гуманитарными и естественными науки является одной из актуальных тем современной науки о языке, языкознания. В данной статье рассматриваются проблемы языковой интерпретации сложного текста, отражение в языке проблем, происходящих в современном обществе, различия символов в языковой коммуникации, языковые моделирование, проблемы машинного перевода, исскуственного интеллекта, проблемы судебных разбирательств. Также речь идет о проблемах таких новых направлений антропоцентризма, как психолингвистика, когнитивная лингвистика, этнолингвистика и др.
Ключевые слова: лингвистика, междисциплинарная коммуникация, семиотика, логика, интеграция, дифференциация, машинный перевод, кибернетика, судебная лингвистика
THE INTERRELATION OF LINGUISTICS WITH OTHER SCIENCES
Ye. Tuite Cand. Sci. (Philology) Karaganda State University named after academician E.A. Buketov, Karaganda, Kazakhstan, email: eldos_t_e@mail.ru
The article deals with the relationship of linguistics with other kinds of sciences. Many problems related to language, as a means of communication for all members of society, are not solved within the framework of linguistics, but at the junction of many sciences. The relationship of linguistics with the humanities and natural sciences is one of the topical topics of modern science of language, linguistics.This article examines the problems of language interpretation of a complex text, the reflection in the language of problems occurring in modern society, the differences in symbols in language communication, language modeling, the problems of machine translation, artificial intelligence, the problem of litigation. Also, we are talking about the problems of such new directions of anthropocentrism as psycholinguistics, cognitive linguistics, ethnolinguistics, etc.
Keywords: linguistics, interdisciplinary communication, semiotics, logic, integration, differentiation, machine translation, cybernetics, judicial linguistics
