CC BY
18Из практики формирования законотворчества на государственном языке
£Ж7
Д.М. ШЫЦЕЫСБАЕВА,
К,Р Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц аударма бойынша ага сарапшысы
АУДАРМА Ж¥МЫСЫНДАТЫ Т1ЛДЩ ТАНЫМДЬЩ ЦЫЗМЕТТЕР!
Ka3ipri тацда ^аза^ тш 6iniMi гылымында ар-найы зеpттеудi талап ететш салалардыц 6ipi -аударманыц лингвистикальщ теориясы. Бул сала -^аза^ тiл танымы ymiH 0лi жетшмеген, тиiстi дец-гeйдeгi гылыми сипатын ала ^оймаган тш бiлiмi салаларыныц 6ipi. Сондыщтан бул гылымныц непзп багытын ай^ындап бере алатын бip^атаp уFым-TYсiнiктеpдiц даралана ^оймау себептеpi де осыган байланысты. K^ipri ^аза^ тш бiлiмiнде аударма м0селе^мен TYбегейлi айналысып жYpген галым A.M. Алдашева докторлыщ дис-сертациясында «.. .^азipге дейiн аударма теория-сыныц басты д0Йектемелер^ шешушi негiздеpi, аударматану гылымыныц басты объектiсi мен устанымдары, 0дiс-T0сiлдеpi мен бipлiк тулгала-ры, аударманыц нормасы, аударма iсiне ^ойыла-тын талаптар сия^ты мацызды жагдаяттардыц аныщ-^аныгы гылыми тургыдан аныщталган емес»,- деп атап 0ткен [1, 3]. Каза^ тiл бтмшде аударматану M0селесi - XX гасырдыц соцгы жылдары гана ^олга алынган жаца салалардыц бipi. Сондыщтан ^аза^ тiл бiлiмiндегi аударма теориясы да, аударма практикасы да, аударма к-T0жipибесiнiц теориялыщ тугыры да ендi ^алып-тасып келе жатыр.
Казахстан тiл бiлiмiнде Э. Айтбайулыныц аударма гылымы ж0не оныц ^алыптасуы туралы зерттеулер^ А. Алдашеваныц аударматанудыц лингвистикалыщ ж0не лингвом0дени негiздеpiн ай^ындауга арналган гылыми зеpттеулеpi мен Б. Хасанов, Р.З. Загидуллин, Н.Ж. Шаймердено-ва ж0не т.б. галымдардыц ецбектеpi аударма теориясы M0селелеpiне арналды.
Каза^ тiлiнде осы кезге дейш аударма теориясы M0селелеpi бойынша ^оргалган «Лингвис-тикалыщ теpминдеpдiц орысша-^аза^ша с0здт» (I. Кецесбаев, Т. Жануза^ов, 1967), «Атаулар с0здт» (1931), «Tin бiлiмi с0здт» (1998), «Тш бтмшщ TYсiндipме с0здт» (Б. Калиев, 2005), «Толковый переводоведческий словарь» (Л.Л. Не-любин, 2003) зерттеу жумыстары бар. Термино-логиялыщ лексиканы зерттеп, оныц теориялыщ м0нщ мацызын аныщтауда жогарыда аталган ^аза^ галымдарыныц ж0не орыс тiл бiлiмiнде А. Реформатский, В.В. Виноградов, Н.А. Баскаков, В.И. Сифоров, Р.А. Будагов, О.С. Ахманова,
В.Ф. Журавлев, В.П. Даниленко, Г.В. Степанов т.б. галымдардыц ецбектеpiн атауга болады. Бул зерттеулерде терминжасамныц гылыми принцип-теpi мен шарттары аныщталып, с0здiк жасау, са-лалыщ терминжасам M0селесi арнайы ^арасты-рылды. Дегенмен ^азipгi кездегi гылыми лекси-каныц бip ^урамдас б0лiгi, жеке бip теpминдiк жYЙенi - тш бiлiмi терминологиясын даралап зер-ттеудщ мацыздылыгы 0те зор.
Tiлдiц 0зi нысан pетiнде алынатын зерттеулер-де тш бiлiмi теpминдеpi жYЙесiнiц бipлiгi «метатш» деп аталады. Мамандар арасында «метатш» аныщтамасы туралы пiкipлеp к0п: метатiл -«екiншi д0режедеп» тш [2, 7]; «метатш» - ерек-ше семиологиялыщ жYЙе [3, 3]; тш бiлiмiнiц «ме-татЫ» - терминдер арасындагы жYЙелi ^атына-стар мен жалпы гылыми лексиканы бiлдipетiн кYpделi ^убылыс [4, 297] ж0нг т.б.
Эpбip гылым саласыныц дамуы тiл бiлiмi метатiлiнiц дамуын талап етедь Белгiлi бip гылымныц, оныц шшде, аударматану саласы метатiлiнiц ^алыптасуы мен дамуына 0зара байланысты бipнеше себептер ыщпал етедi: аударма теориясы багытындагы зерттеулердщ кYPделенуi мен терецдеуц аударма теориясын-да жаца багыттардыц пайда болуы; жаца тер-миндж бipлiктеpдiц пайда болуы; жаца концеп-туалдыщ аппараттыц ^алыптасуы мен белгт теpминдеpдiц жаца мазмунмен толыгуы. Соцгы жылдары аударма м0селес к0птеген лингвистикалыщ ^ырларынан ^арастырылып келедi. Мысалы, психолингвистика, этнолингвистика, лингвом0дениеттану, контpастивтi лингвистика, м0дениаралыщ коммуникация, салга-стырмалы стилистика. Осы тургыдан алганда, терминнщ магынасы M0селесi арнайы зертте-удi ^ажет етедi, себебi бул аударматану ме-татiлiнiц дамуына мацызды Yлес досады. Ма-гына M0селесiн зерттейтш тiл бiлiмiнiц семантика саласы орыс тш бiлiмiнде М.М. Покровский, А.А. Потебня, В.В. Виноградов есiмдеpi-мен байланысты.
Тш бiлiмiнде семантика теориясыныц жYЙелiлiк M0селесiн зеpттеушi Л.А. Новиков 0зшщ зеpттеуiнде магына TYpлеpiнiц мынадай жiктемесiн усынады (2):
140 7 № 4 (20) 2010 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
1) Сигнификативт1к магына (сигнифика-thbtîk магына тацбаныц сигнификатца (угымга, ман-магынага) цатынасы арцылы ай-цындалады). Ол сездщ толыц семантикалыц мумкшдтн, сездщ ман-магыналыц кершкш айцындайды. Мысалы, аударматану - аудар-маны лингвистикалыц цубылыс реттде зер-mmeùmiH ты бШмтщ саласы; жагдаят -свйлеу epeKemi сэттде болатын немесе ай-тылымда сипатталатын шындыцца сай болмыстыц цурамдас бвлттертщ жиын-тыгы; тупнусца - аудармадагы бастапцы мэтт.
2) Курылымдыц магына (лексикалыц магы-наньщ цурылымдыц аспект^). Бул магына семиотика теориясына сайкес белгЫ 6ip тацбалыц жуйе шецбеpiндегi тацбаларга деген цатынасы арцылы аныцталады. Осы непзде ол ез iшiнде синтагматикалыц цурылымдыц магына жане парадигматикалыц цурылымдыц магына турле-piне белiнедi:
а) синтагматикалыц цурылымдыц магына (лексикалыц магынаныц цурылымдыц-син-тагматикалыц аспектiсi). Цурылымдыц магынаныц бул турш валенттшк деп те атайды. Мысалы, аударма тш, аударма теориясы, аудар-ма процеЫ, аударма бipлiгi, аударма лингвис-тикасы, аударма нормасы, аударма балама-лыгыныц нормасы жане т.б.;
а) парадигматикалыц цурылымдыц магына (лексикалыц магынаныц цурылымдыц-пара-дигматикалыц аспектга). Ол белгЫ бip топ цурай-тын лексикалыц бipлiктеpдiц езара байланысын жане царама-царсы магыналарын белгiлейдi. Маселен: аударма
жазбаша аударма квркем аударма
3) Прагматикалыц магына (лексикалыц магынаныц прагматикалыц аспектга). Магынаныц бул Typi, непзшен, сездiц эмоционалды жане экспрессивтьстилистикалыц сипатын кеpсетедi. Сондыцтан багалаудыц спецификалыц тшдж кеpiнiсiн белгiлейтiн лексикалыц магынаныц бip Typi болып саналады. Ол аталымныц экспpессивтi тypiнде гана орын алады;
4) Сигматикалыц (заттыц, денотативтiк, жагдаяттыц) магына (лексикалыц магынаныц сигматикалыц, заттыц, жагдаяттыц аспектiсi). Сигматикалыц магынаныц атцаратын негiзгi цыз-метi тiлдiк бipлiктеpдiц нацты жумсалуы мен белгiлi коммуникативтш мiндеттi атцаруымен байланысты.
Сонымен, тш бiлiмiнде «термин-магына-угым» маселесiне цатысты уш тypлi кезцарас цалыптасты:
1. Терминдердщ лексикалыц магынасы бар, бipац ол сол угыммен толыц сайкес келе беpмейдi (Л.С. Ковтун, Д.Н. Горский, К.Н. Левковская);
2. Терминдердщ лексикалыц магынасы бар жане ол сол угымды толыц сипаттайды (Е.М. Гал-кина-Федорук, П.С. Попов, А. Шафф);
3. Терминдер - угыммен сайкес келетш лексикалыц магынага ешбip цатысы жоц тiлдiк бipлiктеp (В .А. Звегинцев, А. А. Реформатский, Л.Н. Капанадзе).
Сонымен бipге, «Терминнщ ерекшелт оныц турпат межесiнде емес, мазмун межесшде, ягни, оныц магына сипатында. Рылыми термин - бул гылыми угыммен байланысты магынасы бар тшдш бipлiк. Бipац бул магына гылыми угымныц тек негiзгi жане мацызды белгiлеpiн гана керсе-тед»> деген птрлер бар екенi белгiлi [5, 37].
Бiздiц ойымызша, термин-сездер - гылыми угымдарга сайкес келетiн арнайы терминология-лыц лексикалыц магынасы бар тшдш цурылымдар.
Аударматану саласыныц терминологиялыц жyйесiне жататын теpминдеpдiц барлыгына бipдей ортац сема (архисема) - «аудару iri» болып табылады. Бул - «аудару» магынасын бiлдipетiн езекп сема. Жалпылаушы сема бар-лыц теpминдiк атауын «аударма» деген жалпы атау тецipегiнs топтастырса, даралаушы сема ар терминдш бipлiктiц «квркем аударма», «свзбе-свз аударма», «твлтума аударма», «толыц-цанды аударма», «еркн аударма», «балама-лы аударма» сек!вд магыналыц ерекшелштерш керсетед!
Адамзат езш цоршаган шындыцты, алемдегi сан алуан цубылыстарды санада цалыптастырып цана цоймайды, оган жауап цайырады, ацпарат-ты езiнше жацгыртып, жаца сапада цайта жасауга саналы-санасыз кyйде талпыныс жасайды, ецдейдi, цорытады, бага беpедi, тажipибеде цол-данады, булардыц тутас кертс pетiнде галам-ныц тiлдiк бейнес жасалады. Осы цагидага сайкес теpминдеpдi де адамныц табиги танымы-на белгЫ децгейде елшем бола алатын когни-тивтiк цурылым pетiнде арнайы царастырамыз. Термин бiздiц зеpттеуiмiзде субъектшщ цабыл-дауы, ойлауы, танымы жане практикалыц аpекетi арцылы тiлде тутылган бiлiмдеpдiц байланысы, адам санасында галамныц гылыми бейнесiндегi уйгарылган тyсiнiгi ретшде аныцталады. Сонымен цатар, бул тектес зерттеулер тiлдiк цуры-лымды терецдеп царастыруды мацсат етедi,
Из практики формирования законотворчества на государственном языке
ПЮ
ейткен! ^аз!рг! кезде т!лд! антропоезект!к багыт-та зерттеу т!лд! «ез !ш!нде» гана емес, т!лден тыс, ягни, а^и^ат шындьщпен тыгыз байланыста ^ара-уды ^ажет етед!.
Буг!нг! зерттеу ма^аламызга езек болып отырган маселе - зац терминдер!н!ц когнитивт!к ^урылымы. Бул т!лд!ц когнитивт!-танымдыщ ^ызмет!н ащаруымен байланысты тус!нд!р!лед!, ал лексикалыщ сездерд!ц нег!зг! ^ызмет! - ата-лымдыщ ^ызмет. Каз!рг! тацда «т!л мен маде-ниет», «адам жане т!л» байланысын когнитивт!к тургыдан ^арастыру езект! маселелерд!ц б!р! болып табылады. Когнитивт!к лингвистика тер-миндерд! зерттеуде жаца багыттарга жол аша-ды. Эйткен! буган дей!нг! дастурл! семантика-лыщ, жуйель^урылымдыщ парадигмалар жовда шыгарылмай, ^айта кер!с!нше, терминологиялыщ процестерд! жаца тургыдан зерттеп угынуга умтылыс жасайды. Когнитивт!к лингвистика жалпы лингвистиканыц аумагынан шыга оты-рып, философия, психология, логика, алеуметта-ну пандер!мен байланыс жасап, осы саладагы гылымныц ау^ымын кецейтед!.
Терминдер - ез!нд!к ^урылымдыщ, семан-тикалыщ, функционалдыщ ерекшел!ктер! бар т!лд!ц езгеше категориясы. Аталган ерекшел-!ктерд! ескерус!з термин жасау, бас^а т!лден терминдер алу, калькалау, терминдерд! утым-ды ^олдану мумк!н емес. Терминдер адам ^ыз-мет!н!ц ерекше тур!н атап керсетет!н болса, ец алдымен, гылыми, кас!би децгейлер!н ай^-ындайды. Сондыщтан терминдер гылым мен техниканыц, кас!би жане енд!р!ст!к салалардыц, гылыми таным мен алем кер!н!с!н!ц да-муын бейнелейд!. Терминдер мен терминоло-гиялыщ жуйелер ^огамныц алеуметт!к ^уры-лымыныц б!ртект! емест!г!н, ар турл! топта-рга, б!рлест!ктерге бел!н!п, ар^айсысыныц ез т!л!, ез!не гана тан ар! тус!н!кт! терминология-сы барлыгын ай^ындайды. Термин т!лд!ц ерекше нег!з!н ^урайды, себеб! терминс!з, терми-нологиялыщ жуйес!з б!рде-б!р гылымныц, тех-никалыщ, кас!би, енд!р!ст!к саланыц дамуы мумк!н емес. Ягни, терминдерде алем тус!н!г! жайлы арнайы б!л!м, угымдар ^амтылган, со-нымен ^атар, терминдер адамныц ойлау ^аб!-лет!н!ц, танымыныц, а^и^ат шындыщтыц бей-нелену! мен кер!н!с!н!ц ерекше б!р турдег! нег!з!н сипаттайды.
Каза^ дастурл! терминологиясында ^аза^ тш!н!ц терминдер!, нег!з!нен, семантикалыщ, куры-лымдыщ тургысынан жуйел! турде зерттелд!, мунда терминологиядагы семантикалыщ жане
^урылымды^ ^атынастардыц типологиясына назар аударылды. Каза^ терминологиясында, сон-дай-а^, букш тш б!л!м!нде тшд!ц таным шартта-ры мен ^уралдары рет!ндег! рел! мен трансфор-мациялаудагы тацбалау жуйес! болып табылаты-нын ащындауга кеп кецш бел!нд!. Мысалы, ^аза^ т!л!н!ц терминдер! белгш! шамада терминология-лыщ аталымныц соцгы натижес!, ен!м! рет!нде ^арастырылды (Ш. Курманбайулы), сонымен ^атар лингвистикалыщ б!рл!ктер рет!нде олардыц т!лд!к ^асиеттер! мен белг!лер! толыщ зерттел!п пайдаланылды (Э. Айтбаев). Дегенмен, ^аза^ терминдер!н аталымдау мен функциялауда адамныц танымдыщ жане менталдыщ ^ызмет! (когни-ция) лингвистикалыщ зерттеу пан! болып ^алып-таса ^ойган жо^.
Эр улт тш!нде дуние, алем туралы тус!н!ктер, угымдар турл! т!лд!к факт!лер ар^ылы тацбала-нып, ^оршаган алемн!ц т!лд!к бейнес!, нег!з!нен, адамдар санасындагы дуниен!ц логикалыщ бей-нелену! жагынан у^сас болып келед!. Кубылыс-тар арасындагы у^састы^тар угым категорияла-рын жасайтын лексемалардыц толыгуына асер етед!. Сол угым турлер!н!ц тутастай алгандагы атаулары т!лд!ц нгг!з!н ^ураса, ^убылыстарды1ц тшдег! бейнес!нен улт ерекшел!ктер!н танып-бглу-ге болады.
Раламныц гылыми бейнес! мен тшд!к бейнес! арасындагы айырмашылы^тар турасында галым В.В. Воробьев темендег!дей тужырымдаманы усынады [6]:
1) когнитивт!к жуйе амбебап сипатта бола-ды, оныц келем! мен тутастыгындагы айырма-шылыщ турл! улт ек!лдер! еркениет!н!ц децгей!-не байланысты. Лексикалыщ жуйе ултты^ сипатта болады, турл! т!лдерд!ц лексикалыщ жуйелер! арасындагы айырмашылы^, алдымен, !шк! бел!ктерге бел!ну!не байланысты (осы тургыдан келгенде, терминдер амбебаптыщ сипатта ие бо-лганды^тан, когнитивт!к жуйен!ц нег!зг! б!р бел!г!н ^урайды);
2) функционалдыщ айырмаш^1лы^тарга келсек, когнитивт!к жуйе тану процес! мен ецбек арекет-!нг багытталган болса, лексикалы^ жуйе комму-никацияга багытталган (терминдер аталган ек! ^ызметт! де ат^аруымен ерекшеленед!);
3) генетикалы^ тургыдан когнитивт!к жуйе лексикалыщ жуйеге Караганда алгаш^ы болып табылады жане табигатынан консервативт!к са-налатын лексикалы^ жуйеге Караганда тез!рек ^ар^ынды жет!л!п, дамып отырады (генетикалыщ тургыдан терминологиялы^ жуйе лексикалы^ жуйен!ц б!р бел!г! болып табылады. Б!ра^ даму
142 7 Ns 4 (20) 2010 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
тургысынан когнитивтш жуйенщ цурамдас ^ip белшеп деп цабылдауга болады);
4) когнитивтiк жуйе лексикалыц жуйеге жане жалпы тiлдiк жуйеге цараганда толыгырац, бай-ырац болып кершед^ лексикалыц жуйе когни-тивтiк жуйенщ цурамдас белiгi pетiнде царасты-рылады (терминологиялыц жуйе теpминдiк цоры жагынан лексикалыц жуйе секiлдi когнитивтiк жуйенщ бip белiгi болып саналады).
Цорыта айтцанда, теpминдi тек жеке сез ретш-де гана цабылдамай, оны белгiлi бip терминологиялыц жуйе бipлiгi ретшде цабылдайтын болсац, онда ол езшщ негiзiнде букш сол жуйенщ цурылымдыц жане мазмундыц жацтарын сипаттауымен цоса, онымен семантикалыц цатынаста болуы тиiс. Ягни, бip жеке терминнщ концептуалдыц цурылымын ай-цындау арцылы сол терминологиялыц жуйенщ де концептуалдыц цурылымын аныцтауга болады.
Пайдаланылган адебиеттер
1. Алдашева А.М. Аударматану: лингвистикалыц жан лингвомадени маселелзр. - Алматы, 1999. - 161 б.
2. Новиков Л.А. Семантика русского языка. - М., 1982. - 173 с.
3. Ахманова О.С. Предисловие // Словарь лингвистических терминов. - М., 1966. - 608 с.
4. Лингвистикалыц энциклопедиялыц сездш. - М., 1990. - 685 с.
5. Апресян Ю.Д. Лексическая семантика. - М., 1974. - 197с.
6. Воробьев В.В. О русской национальной личности в языке и культуре. - 1998. - ч.1. - С. 52-57.
Бул мацалада аударма жумысындагы тыдщ танымдыц цызметтерте, аудармадагы бас-ты нормалар мен эд1с-тэсшдердщ гылыми тургыдан жеткшкт1 зерттелмегендтне назар аудартылады.
В данной статье обращается внимание на недостаточное научное изучение познавательной деятельности языка, основные нормы и методы перевода.
This article pays attention to the lack of scientific study of cognitive functions of language, the basic rules and methods of translation.
