CC BY
42
УДК 8Т
ББК 83 М.Р.УРУНОВА
АРЗИШИ ЁДДОШТХОИ ВОСИФЙ АЗ НАЗАРИ УСТОД АЙНЙ
Устод Садриддин Айнй дар шинохту муаррифии коргохи эчодии классикони адабиёти форсу точик хизмати шоиста ба чо овардаанд, ки дар хусуси он дар адабиётшиносии ватаниву хоричй ;айду ишорахои зиёд рафтааст. Лекин бо та;озои чараёни таълими ин ё он чехрахои адабй хар нафаре, ки бо асархои устод гаштаю баргашта бархурду бахрабардорй менамояд, хамон андоза ба хидмату неруи илмии устод дар шинохту муаррифии классикони адабиётамон ;оил мемонад. Зеро хар коре, ки устод С. Айнй дар муаррифии чехрахои адабй (хоса Рудакй, Фирдавсй, Саъдй, Камол, Восифй, Бедил) анчом додаанд, чй ;адар захмату чустучухои илмиро талаб кардаанд ва устод ба хотири собит сохтани дорои фарханги беш аз хазорсола будани миллати точик хама душворихоро тахаммул намуда, тах;и;отхои фундаменталиро анчом додаанд.
Яке аз тах,;и;отх,ои мухиме, ки устод Садриддин Айнй дар адабиётшиносии точик ба субут расонидаанд, "Восифй ва хулосаи "Бадоеъ-ул-ва;оеъ" махсуб меёбад. Бино ба таъкиди И.С.Брагинский (1, 146), устод Айнй перомуни рузгору осори Восифй хануз соли 1940-1941 дар шуморахои 12, 1, 3, 4, 5-уми мачаллаи "Бо рохи Ленинй" очерки худро тахти унвони "Як симои номашхури адабиёти точик" ба нашр расонида, дар он арзиши баланди ёддоштхои Восифиро дар забоншиносиву адабиётшиносй таъкид намуда буданд. Зимни маълумоти К.Айнй дар мук;аддимаи китоби "Восифй ва хулосаи Бадоеъ-ул-ва;оеъ" (6, 3) устод Айнй соли 1946 ма;олаи дигаре бо номи "Восифй ва асари у "Бадоеъ-ул-ва;оеъ" омода карда, дар шуморахои 4 - 5-уми мачаллаи "Шар;и сурх" ба табъ мерасонанд. Хдмчунин корбурди "Бадоеъ-ул-ва;оеъ" дар тах;и;отхои дигари устод, монанди монографияи "Алишер Навой" (1948), ма;олаи "Алишер Навой ва адабиёти точик" (ба забони узбеки) равшан ба назар мерасад.
"Восифй ва хулоса" "Бадоеъ-ул-ва;оеъ"-ро устод Айнй хануз мохи апрели соли 1946 дар Самарканд хусни хотима бахшида буданд. Лекин ба гуфти К.Айнй дар дебочаи нашри соли 1956 "ба чихати он ки муаллиф (яъне устод Айнй - М.У.) мехост бори дигар ин асарро дида барояд, то охири умри у нашр нагардид" (6, 3). Асар соли 1956 танхо баъд аз дах соли навишта шудани он аз тари;и Нашриёти давлатии Точикистон руи нашрро мебинад. Соли 1961 орзуи устод Айнй амалй мешавад, зеро матни пурраи илмии-инти;одии "Бадоеъ-ул-ва;оеъ", ки аз руи бисту панч нусха омода шуда буд, дар ду чилд аз чониби А.Н.Болдирев ба табъ мерасад. Дувумин нашри комили ёддоштхои Восифй соли 1971-1972 бо хамкории АУ соби; Иттиходи шуравй, факултаи шар;шиносии Университети давлатии Ленинград, АУ Точикистон ва Бунёди фарханги Эрон дар Ч,умхурии Эрон сурат гирифтааст, ки дар ин кор сахми А.Н.Болдирев ва К.Айнй хеле назаррас аст.
Афзудан чоиз аст, ки фарзанди устод Садриддин Айнй Камол Айнй мушохидакори во;еии захматхои пайвастаи падар дар чодаи тах;и;и ахволу осори Зайниддин Махмуди Восифй буд. Бинобар он, барои амалй гардидани ма;сади нихоии падар дар восифишиносй соли 1985 тахрири охирини "Восифй ва хулосаи "Бадоеъ-ул-ва;оеъ"-ро ба табъ расонид, ки баррасиву тахлили он чанд ну;таи мухими фаъолияти устод Айниро дар ин чодаи тах;и; муайян месозад.
Худи устод Айнй дар хусуси тартиби корашон хангоми мураттаб сохтани ёддоштхои Восифй якчанд ишорахо кардаанд, ки онхоро метавон чунин дастабандй намуд:
а) тахрири чиддии во;еахои тасвиршаванда;
б) хазфи кинояву истиорахои мураккаб;
в) хазфи муболигахои дур аз зехн;
г) мураттаб сохтани замони во;еахои инъикосёфта;
f) интихоби ёддошту хикоёти Восифй, ки аз назари муаллиф мухим аст ва тахрири
онхо;
д) пурра сохтани ёддоштхои Восифй бидуни вуруди халал ба ма;сади муаллиф;
е) вуруди эзохот ба на;лхои Восифй барои равшану возех намудани во;еа.
Чунончи, дар ;исмати "Тартиби кори ман дар бораи ёддоштхои Восифй" ин сатрхоро мехонем: "Ман, умуман, ёддоштхо ва хикояхои Восифиро, ки ба назарам мухим менамуданд, интихоб карда, аз забони у, лекин бо тахрири худам на;л намудам. Дар тахрир хамаи чизхоеро, ки ба хонандагони замони мо бегона ё душворфахм буданд, партофта, мазмуни онхоро бо забони адабии имруза ва тарзи тахрири замони хозира навиштам. Тасвир ва ташбеххои пурмуболигаи муаллифро хулоса карда, мазмуни во;еии онхоро на;л намудам..." (6, 26).
Бояд тазаккур дод, ки устод Садриддин Айнй харчанд фазилатхои кори хешро дар чараёни таснифи ёддоштхои Восифй ёдрас шуда бошанд хам, лекин ошной бо асари "Восифй ва хулосаи "Бадоеъ-ул-ва;оеъ" ба фазилатхои номбаршуда боз чанд фазилатхои дигари назаррасро зам мекунад, ки аз назари муаллифи ин сатрхо аз инхо иборатанд:
1. Эътибор ба масоили матншиносй. Устод Айнй ба сифати матншиноси хуб кушиш намудаанд, ки хангоми тадвини ёддоштхои Восифй барои бар;арор сохтани нусхаи афзал кушиш ба харч диханд. Дар сурати бехтар намудани нусхахо дар повара; онро нишон додаанд. Масалан, хангоми зикри ёддошти Восифй "Дар бораи кушта шудани Муъминмирзо ва Низомулмулки вазир бо фарзандон ва наздикони худ" байти
Лашкари бадацд пароканда беу!
Рахнагари мулк сарафканда беу! -ро зикр намуда, калимаи "бадахд"-ро бо ишора дар повара; чунин зикр кардаанд: "Дар баъзе нусха дар чои "бадахд" "бадхох".
2. Шархи калимаву иборахои душворфахм. Дар аксари сахифаи ёддоштхои Восифй устод Айнй он калимаву ибороте, ки дарки он ба хонанда душворй пеш меорад, шарху тавзех додаанд, ки минбаъд дар тадвини осори классикон роич гардид. Шояд шархи баъзе аз калимаву иборахое, ки устод Айнй дар повара;хо додаанд, дар фархангхои дастраси хонандагон буда вучуд надошта бошанд. Монанди: шахм - чарбу (6, 53); лахм - гушт (6, 53); иксир - як омехтаи кимиёвии ;адимист, ки кимиёгарони хаёлотй гуё бо вай мисро тилло ва ;алъагиро ну;ра мекарданд (6,86); мусреъ - пайки тезрафтор (6, 177); нори водии Айман -оташест, ки гуё ба чашми Мусо пайгамбар бар сари дарахте намуда буд (6, 254); вард - гули сурхи хушбу (6, 255); зари ноб - тиллои холис ( 6, 254)...
3. Зикри маълумоти доиратулмаорифй доир ба баъзе мафхумхо ва истилохоте, ки хоси замони Восифй буданд. Устод Айнй хамчун донандаи хуби таърихи хал;и точик мафхуму истилохоти таърихиро, ки дар ёддоштхои Восифй зикр ёфтаанд, муфассал шарху тавзех додаанд. Чунончи, дар ;исмати "Дар бораи пахлавон Мухаммад Абусаид, ки пахлавони расмии дарбори Хусайн Бой;аро буд" ду истилохи мухим - "ятим" ва "шотир", ки аз руи на;ли Восифй ба хонанда мушкилй эчод менамояд, дар повара; чунин тавзех дода шудааст:
"Ятим" ба истилохи Хирот ба маънии олуфта аст. Азбаски пахлавон Мухаммад аз байни ятимон - олуфтагон расида баромада буд ва дар калонсолиаш хам сардори онхо буд, Навой худро аз ятимони у мешуморад (6, 64).
"Шотир" дар рикоби амири Бухоро ва ;озии калон Бадриддин хам буд. Онхо либосхои танг мепушиданд, бар сар кулохи савсори нугдор мениходанд, бар миён камарбанди сербару ;олинй мебастанд, ки ба атрофи вай зангула шинондагй буд, ба пой кафш - пайсори афгонии зардузй мепушиданд ва ба со;и похошон пойбанди зангуладор мебастанд ва дар рикоб дар ва;ти савории амир ё ;озии мазкур пиёда мегаштанд. Аммо риш наметарошиданд. Шотири Хусайн Бой;аро аз чавононе буданд, ки хануз риш набароварда буданд ва агар дар ;атори онхо одамхои калонсол медаромад, у хам риши худро покиза метарошид (6, 66).
4. Шархи мавзеъхои чугрофй, хурокхо, номи асархо ва гайра. Устод Айнй топонимикаю суннатхои мардуми кишвари худро хуб медонистанд. Аз ин ру, дар тавзехи номи мавзеъхо, номи хурокхо ва асархо низ да;и;кориашон мушохида мегардад. Барои намуна чанд санад меорем:
"Неъматобод" дехаест дар Хирот, ки пахлавон Мухаммад аз он чост. Бо таъсири пахлавони мазкур бештарини чавонони он чо "ятим"-олуфта ва пахлавон буданд (6, 64).
"Саброн" шахре буд дар 40-50 километри Туркистон, ки холо биёбони холист ва дар замони хозира Саврон меноманд (6, 235).
"Кабоби шохй" - кабобест, ки гуштро порча-порча карда, дар танури тафсон мисли нон часпонда мепазанд ( 6, 157).
"Оби набот" халвое буд багоят гуворо дар Бухоро (6, 227).
"Хошияи Матолеъ" китобест дар илми манти; ва хикмат. Ин китобро Козй Сирочиддин Махмуд бинни Абубакр, ки дар соли 686 (1290) вафот ёфтааст, таълиф намуда. "Хошияи Матолеъ", ки дар мадрасахои Хуросон ва Мовароуннахр мехонданд, асари Мирсаиди Шарифи Ч,урчонист, ки дар соли 816 хичрй (1414) вафот кардааст (6, 213).
5. Шархи мусталахоти илми адабиётшиносй ва муайян сохтани бадеияти каломи Восифй. Айнй хамчун адабиётшинос ва сухансанчи хушсали;а дар чараёни тахияву танзими ёддоштхои Восифй кушиш ба харч додаанд, ки мулохизоти хешро перомуни шинохти анвои шеърй, санъатхои бадей ва каломи мухайял низ хамчун кумак ба мутолиагар зикр карда бошанд. Аз чумла, дар зикри "Ёддошти Восифй дар бораи муаммой шудани худ ва расидан ба хузури Мир Алишер" ба чунин тавзехоти устод Айнй бархурд менамоем: "Фар;и муаммо аз чистон дар ин аст, ки дар чистон чизи пинхон кардашударо ном набурда бо аломат ва нишонахо меёбанд, аммо дар муаммо ном гуфта мешавад ва он номро бо ;оидахои маъмули ин кор аз он назм ё наср мебароранд. Махорати Восифй дар он аст, ки у муамморо хам ном нагуфта кушода метавонистагй шудааст, ки ин ба кам одамон ва хам гохо на ба тари;и давом, муяссар мешавад (6, 41)".
Устод чанд муаммо ва ашъори муаммогуна, ки дар асари Восифй бидуни тавзех ворид шудаанд, худашон шарху эзох дода мушкилоти мутолиагаронро хал кардаанд.
Восифй дар ёддошти хеш перомуни мунозираи хеш бо Хочаюсуфи Маломатй, ки вазири Кучкунчихон буд, ашъори хачвии хешро дар ;оидаи муаммо зикр кардааст, ки маърифати он на ба хама хонандагон даст медихад. Устод Айнй чанд байт аз он хачвия зикр карда, дар повара; шархи онро ба тари;и зайл овардаанд: Х,аст дар силсилаи хоцонй, Муцрдоре, ки надорад сони... Фахри офоц бувад з-у шуда фош, Мардумию караму уусни маош... Аз сари лутф муини фуцарост, Ки кушода рухаш аз айни атост...
-"Мухрдоре", ки сонй, яъне харфи дувум - "х" надошта бошад, мурдор мешавад.
-Аз "фахри офо;" бо ишороти "з-у шуда фош" харфи "ф" равад "хари офо;" мешавад.
-Агар рухи "муини фу;аро" кушода гардад, яъне харфи "м" аз руи вай равад ва ба чои вай сари лутф, яъне харфи "л" ояд, "лаини фу;аро" мешавад (6, 191).
Ё худ дар ;исмати "Ёддошти Восифй дар бораи бетартибихои ятимони Хирот ва чазохои вахшиёнае, ки ба онхо дода шуд" устод Айнй бо фазилати хоси сухансанчй суханони хаёлангезу ма;олу зарбулмасалхои Восифиро чунин эзох додаанд:
-Дар чумлаи "пустини бур" калимаи "бур" ба маънои як чонавари муайян аст, ки аз пусташ пустин медузанд. Аммо Носир ба тари;и лафзбозй аз Куръон оятеро хондааст, ки дар он чо "бур" ба маънои "халок" аст (тарчумаи оят: Шумо гумони бад кардед ва хол он ки шумо ;авми халокшуда мебошед) ва ин дарачаи баланди муносибгуй, тезфахмй ва хозирчавобй аст (6, 85).
-Резахои шиша - киноя аз ситорахо (6, 209).
-Ч,оруби заррин - киноя аз нури офтоб (6, 209).
-Бар руз афтодани чизе - киноя аст аз овоза ёфтан ва фош гардидани он чиз (6, 226).
-Хар ки зар дорад, хурад оби набот - зарбулмасале буд дар Бухорои пештара, ки дар мавриди комёбй тавонгарон мегуфтанд (6, 227).
6. Муайян сохтани замони да;и;и ву;уи ходисоти аз чониби Восифй на;лшуда. Устод Айнй таърихи хал;и точикро хуб медонистанд. Аз ин ру, тавонистаанд замони руйдоди ёддоштхои Восифиро, ки дар нусхахо ба таври мухталиф зикр гардидаанд, дуруст муайян созанд. Ин кор низ гувохи захматхои зиёди устод дар тадвини ёддоштхои Восифист. Чунончи, дар лавхаи "Ёддошти Восифй дар бораи зиёфати Хоча Хошимй" мехонем:
-Ин таърих (соли 920 хичрй - 1514 м.) дар нусхаи "Бадоеъ-ул-ва;оеъ", ки дар дасти ман аст, 916 хичрй ;айд шудааст. Албатта, ин ра;ам хатост. Чунки, Восифй аз Хуросон дар соли 918 ба Самарканд омадааст, ки во;еаи Начми Сониро дар ёддоштхои Самарканд кардани муаллиф хам дурустии 918-ро тасди; мекунад (бо шаходати "Равзат-ус-сафо"-и Носирй хучуми Начми Сонй ба Мовароуннахр дар соли 918 хичрй аст) Восифй баъд аз як соли дар Самар;анд монданаш аз он чо ба Бухоро омадааст. Ин зиёфат дар ва;тхои у дар Бухоро будан во;еъ шудааст, ки ба ин хисоб ва;ти ин зиёфатро мохи савум (рабеъулаввал)-и соли 920 тахмин кардан дуруст меояд (6, 233).
Кисмати тавзехоти асар низ аз фазилати хуби таърихдонии устод Айнй шаходат медихад. Зеро устод Айнй бо китобхои зиёди таърихй ошной пайдо карда, аксари маълумотхои Восифиро бо таърихномахо ;иёсу му;обала кардаанд.
Хдмин тарифа, метавон натича гирифт, ки асари "Восифй ва хулосаи "Бадоеъ-ул-ва;оеъ" танхо мунтахаб ва баргардон аз хати арабиасос ба кириллй набуда, хамзамон асари фундаменталй дар шинохти ахволу осори Зайниддин Махмуди Восифй аст ва дар худ чанд пахлуи фаъолияти илмии устод Айниро мачмаъ сохтааст, ки иборат аз лугатнигорй, сухансанчй ва таърихнигорист. Тах;и;и хар яке аз ин ;исматхои фаъолияти устод дар восифишиносй ба нафъи илми филологияи точик хохад буд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Брагинский, И.С. Проблемы творчества Садриддина Айни/ И.С.Брагинский. - Душанбе: Ирфон, 1974.-172с.
2. Садриддин, Айнй. Намунаи адабиёти точик/ Айнй.Садриддин. - Сталинобод: Нашр.дав.Точ., 1926.- 600с.
3. Садриддин, Айнй. Як симои номашхури адабиёти точик./ Айнй.Садриддин // Бо рохи ленинй. 1940.- 12; 1941.- 1,3,4.
4. Садриддин, Айнй. Восифй ва асари у "Бадоеъ-ул-ва;оеъ"/ Айнй.Садриддин // Шар;и сурх. 1946.- 4,5.
5. Садриддин, Айнй. Восифй ва хулосаи "Бадоеъ-ул-ва;оеъ". Тахиякунандаи нашри илмй, муаллифи сарсухан ва тавзехот К.Айнй/ Айнй. Садриддин -Душанбе: Ирфон,1985.- 336с.
6. Садриддин, Айнй. Восифй ва хулосаи "Бадоеъ-ул-ва;оеъ"/ Айнй.Садриддин. -Сталинобод: Нашр. дав. Точ., 1956.- 324с.
7. Х^одизода, Р., Саъдиев С., Каримов У. Адабиёти точик (асрхои XV-XIX ва ибтидои асри ХХ)/ РДодизода. - Душанбе:Маориф, 1988.-414с.
REFERENCES:
1. Braginsky, I.S. Problems Dealing with Sadriddin Aini's Creation / I.S. Braginsky. - Dushanbe: Cognition, 1974. - 172 p.
2. Sadriddin, Aini. Pattern of Tajik Literature / Aini Sadriddin. - Stalinobod: State Publishing-House of Tajikistan, 1926. - 600 p.
3. Sadriddin, Aini. One Un-Famous Image in Tajik Literature/ Aini Sadriddin // Wth Lenin Tenet. 1940.- 12; 1941. 1,3,4.
4. Sadriddin, Aini. Vosifi and his Literary Production Referred as "Badoe'-ul-vaqoe'" / Aini, Sadriddin // The Red Orient, 1946. - 4.5.
5. Sadriddin, Aini. Vosifi and the Conclusion of "Badoe'-ul-vaqoe'". Preparation of the text, the author of introduction and commentaries of Kamol Aini/ Aini. Sadriddin. - Dushanbe: Cognition, 1985. - 336 p.
6. Sadriddin, Aini. Vosifi and the Conclusion of "Badoe'-ul-vaqoe'" / Aini Sadriddin. -Stalinabad: State Publishing-House of Tajikistan, 1956. - 324 p.
7. Hodizoda, R., Sa'diev S., Karimov U. Tajik Literature Referring to the XV-th - the XIX-th Centuries / R. Hodizoda. - Dushanbe: Enlightenment, 1988. - 414 p.
Арзиши ёддоштхои Восифй аз назари устод Айнй
Вожа^ои калидй: Садриддин Айни, "Бадоеъ-ул-вацоеъ", Зайниддин Махмуди Восифй, тахрири ёддоштуо, арзишуои адабию таърихй
Дар мацола сухан дар бораи хизматуои устод Садриддин Айнй дар восифишиносй меравад. Муаллифи мацола дар заминаи баррасиву таулили асари "Восифй ва хулосаи "Бадоеъ-ул-вацоеъ"-и устод Айнй ба чунин натица расидааст, ки асари мазбур тануо мунтахаб ва баргардон аз хати арабиасос ба кириллй набуда, уамзамон асари фундаменталй дар шинохти ауволу осори Зайниддин Маумуди Восифй аст ва дар худ чанд паулуи фаъолияти илмии устод Айниро мацмаъ сохтааст, ки иборат аз лугатнигорй, сухансанцй ва таърихнигорист. Муаллиф ба ин хулоса мерасад, ки тауцици уар яке аз ин цисматуои фаъолияти устод дар восифишиносй ба нафъи илми филологияи тоцик хоуад буд.
Значение мемуаров Васифи с точки зрения Садриддина Айни
Ключевые слова: Садриддин Айни, «Бадое '-ул-вакое'», Зайниддин Махмуд Васифи, редактирование мемуаров, литературно-историческая ценность
В статье речь идет о заслугах Садриддина Айни в изучении наследия Васифи. Автор статьи на основе рассмотрения и анализа произведения «Васифи и его книга «Бадое '-ул-вакое'» приходит к выводу, что это не только избранное, переведенное с арабской графики на кириллицу произведение, но также и фундаментальный труд в изучении биографии и творчества Зайниддина Махмуда Васифи, отображающий несколько аспектов научной деятельности Айни - лексикографического, филологического и историографического. Автор статьи приходит к выводу, что исследование каждого из этих аспектов деятельности Садриддина Айни в васифиведении способствует обогащению данного направления таджикской филологической науки.
The Value of Vosifi's Memoirs from Sadriddin AinVs Point of Views
Keywords: Sadriddin Aini, "Badoe'-ul-vaqoe", Zainiddin Mahmud Vosifi, edition of memoirs, literary and historic value In her article the author speaks about Sadriddin Aims merits in the study of VosifVs legacy. Designing on the premise of the consideration and analysis related to the literary production referred as "Vosifi and his Book called" Badoe'-ul-vaqoe" the author of the article comes to the conclusion that the former is not only the chosen literary production, translated from Arabic to Cyrillic, but a fundamental one in the study of Zainiddin Mahmud VosifVs biography and creation reflecting several aspects of Aini's scientific activity being lexicographic, philological and historiographical either. In a nutshell, the author of the article draws conclusion that the exploration of each of these aspects of Sadriddin Aini's activity in the history of Vosifi studies promoting the enrichment of the relevant streamline of the Tajik philological science.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Урунова Мавцуда Рустамовна, номзади илмуои филология, дотсенти кафедраи адабиети классикии тоцики Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: [email protected] Сведения об авторе:
Урунова Мавджуда Рустамовна, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикской классической литературы Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд),E-mail: [email protected] Information about the author:
Urunova Mavjuda Rustamovna, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor of the Department of the Tajik classic literature under Khujand State University named after academician B.Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail: [email protected]
