CC BY
3АХДМИЯТИ ВИРОИШ ВА ДУРУСТНАВИСИ ДАР РУЗНОМАНИГОРИ
Зулфицори А.
Академияи илмуои Цум^урии Тоцикистон
Ин гумон, ки x#p касе, ки забонаш фоpсй бошад, 6идуни он ки даp кавоиди забон ва коpгиpии он диккати огохона бикунад, метавонад хадаф ва манзypи хyдpо ба pавшанй бинависад, пиндоpи нодypyстест. Даp вокеъ x#p нависандае бояд бо усули нигоpиш, кавоиди дастypи забон ва дастypи хат ошно бошад, то битавонад даp коpи худ муваффак бошад.
Аз он чо ки pасонахои чамъй бо фишоpхои мухталифе аз маpдyм аз камсаводтаpин то pавшанфикpон ва нухбагони чомеа даp иpтибот хастанд, бинобаp ин, чун донишгохи бyзypг ва хамагонй даp авчи анвои одатхо ва pавишхо, даp вокеъ маpдyм навиштахои матбyотpо мустанад фаpз мекунанд ва ин тасаввyppо накши бyзypг ва мухиме доpанд, ки хаp чи матбуот менависад кобили кабул аст. Аз ин py, pyзноманигоpон зимни огохй аз усулу кавоиди pyзноманигоpй бояд бо усул ва кавоиди виpоиш ва дypyстнависй низ ошно бошанд.
Даp китобхо ва манобеи мухталиф анвои мухталифе аз виpоиш иpоа шудааст, лекин ба назаpи таксимбандии зеp ва тавзехоти онхо ба бехтаpин нахв мумкин ба ин мухим паpдохтааст. Виpоиш баp се навъ аст: виpоиши савpй (фаннй), виpоиши адабй (нигоpишй ё забонй) ва виpоиши илмй (мухтавой ё тахассусй).
Вмфомшм eaBpï (ф^нни). Даp виpоиши савpй ё фаннй нукоти зеp мавpиди таваччух каpоp дода мешавад: Аъмоли дастypи хати (pасмyлхат) фоpсй даp матн, поpогpафбандй, танзими иpчоот ва зеpнависхо, якдаст каpдани сабтхо ва истилохот, сабти лотинии номхо ё муодили хоpичии истилохоти фаннй ва мафохими илмй, таъйини махалли шаклхо, тасовиp, чадвалхо ва намyдоpхо, ичpои завобити фоpмyланависй, бакоpгиpии сахехи ададхо ва pакамхо, табдили микёсхо, таъйини силсиламаpотиби унвонхо ва зеpyнвонхо, кодбандии матлаби ислохи нишонахои сачовандй (нyктагyзоpй)- баppасии додахои назиpи таъpиххо, накли кавлхо ва маонии вожахо, мушаххас каpдани ановини осоp ё поpаи вожахо ва ибоpот, тавзехи баpхе истилохот, танзими сахфаи унвон, сафха ... контpоли фехpисти матлаб, эъpобгyзоpихои лозим, фосилабандии сатpхо ва хукуку сафхаи унвон ба забони хоpичй, танзими сафхаи унвон, сафхаи хукуку сафхаи унвон ба забони хоpичй, тахияи фехpисти pохнамо, танзими вожанома.
Вмфомшм aдaбй (ниго|)ишГ1 ё 3a6oHï). Даp виpоиши адабй, нигоpишй ё забони нукоти зеp мавpиди таваччух каpоp дода мешавад: Ислохи хатохои дастypй, якдаст каpдани забони матн, ислохи вожахо, ибоpотхо ва чумлахои мубхам ва номафхум, мабнои каpоp додани забони меъёp, контpоли имлои калимот, pиояти кутохнависй, хазфи ибоpатхои лагвй ва сабк, баpтаpаф каpдани нохамохангихои сабкй, контpоли сабтхо ва истилохот, якдаст каpдани муодилхо ... номи ашхос, маконхо ва контpоли иpчиот, зеpнависхо ва кавлхо.
Bмpомшм илмй (MyxraBOH ё Taxaeeyeï). Даp виpоиши илмй, мухтавой ё тахассусие, ки то худуди наздик ба виpоиши савpй ё фаннй, нукоти зеp мавpиди таваччух каpоp дода мешавад: ислохи иштибохот ва нодypyстихои илмии матн, хазф ё таклили матлаб, мукобили матн бо асл, ислох ё танзими мабохис, чо ба чо каpдани матолиб ба таносуби мавзуъ ё интиколи матлаб аз матн ба зеpнавис баpои ислох ва тавзехи матлабе, ки даp онхо ибхом аст ё матлабе, ки мyхаppиp хадс мезанад, хонанда даp боpаи онхо иттилое надоpад, пешниходи афзоиши матлаб даp матн, бозбинй ва баppасии сихати накли кавлхо, бозбинии иpчоот, pафъи танокизхо, pиояти таpтиби замонй даp таpхи матлаб ва бозгуйии вакоеъ.
Дypyстнaвисй. Даp хусуси дypyстнависй, таъкиди бисёp шудааст ва нависандагон ва андешамандони мухталиф даp ахамият ва хусусияти ин макула бисёp сухан гуфтаанд, ки аз ин миён ба сухани нависандаи машхypи чахон Моpк Тавоин ишоpа мешавад: «Тафовут байни як калимаи дypyст ва як калимаи та^ибан дypyст аст».
Аз он чо ки мабхаси дypyстнависй бисёp хоиз аст, лизо замони зиёде саpфи мутолиаи манобеи мухталиф даp ин замина шудааст. Даp ин кисмат илова баp ин, ки сайъ шудааст манобеи мyътабаp мавpиди истифода каpоp гиpад.
HyKTax,OM ниго|)иш. Ба далели бетаваччухй даp ба коpбypдани сахехи калимахо, баpхе коpбypдхои нодypyст даp нигоpиши матнхои фоpсй pивоч ёфтааст, баpои
ичтиноб аз такpоpи ин иштибох,, баpхе аз вожах,ои мазкyp ва маъное, ки ба Fалати муодили онх,о ангошта шyдааст, даp зайл зи^ мегаpдад ва тавсия мешавад, ки ба чойи онх,о аз хдмон вожах,ои дохили кавс истифода шавад: Адабиёт (манобеъ, осоp, китобх,о, навиштах,о), интизоpи pафтан (эх,тимол доштан, мумкин будан), бо ин вучуд (бо вучуди ин), баp алайх,и (зид, баp зид), тавонистан (эх,тимол доштан, мумкин будан), васила, ба васила, тавассут, ба тавассут (бо, аз, даp, баp асаpи), чихдт (баpои), даp пеpомyни (даp боpаи), даp pобита бо, даp иpтибот бо ^p боpаи, даp хусуси, даp мавpиди), шаpоити (мавкеият, вазъият, авзоъ), фоктyp (омил), фавкулзи^ (мазкyp), rnpx (даpсад, мизон, сypати пешpафт), меpавад, ки ... (наздик аст ки) [3, с. 127].
Ш^ои Фаpx,ангистони забон ва адабиёти фоpсй, пеш аз он ки фаъолияти хyдpо даp аpсаи «вожагузинй» баpои лyFOт ва истилох,оти бегона OFOЗ кунад, баp он шуд то баpои ин коp усулу завобите танзим ва тадвин кунад, ки pоx,намоии коpи пажyx,ишгаpон каpоp гиpад. Шypо бо истифода аз тачpибаx,ои талху шиpини фаpx,ангистонx,ои гузашта ва низ дастоваpдx,ои муассисоте монанди Маpкази нашpи донишгохде, ки аз пеш ба «вожагузинй» паpдохтаанд, пас аз бах,с ва баppасии тyлоние даp чандин чаласа ин усул ва завобитpо, ки маъpyфи биниш ва нигаpиши Фаpx,ангистони забон ва адаби фоpсии Ч^мх^ии Исломии Эpон нисбат ба вожагузинй аст тасвиб каpд.
Аз он чо ки гузиниши муодилх,ои фоpсии истилох,оти бегона баp тибки банди 2 модаи 2 асоснома, яке аз вазоифи Фаpx,ангистони забон ва адаби фоpсй аст, мачмyаи кавоиди зеp аз суйи фаpx,ангистон ба унвони усуле, ки Typyx,x^ вожагузинии мавсуф ба pиояти онанд тасвиб мегаpдад ва тавсия мешавад созмонх,ои илмй ва фаpx,ангии дигаp низ даp коpи вожагузинй ва вожасозй ба он таваччух, дошта бошанд.
1. Даp интихоби муодили фоpсй баpои истилох,оти бегона, вожаи фоpсй бояд хдтталимкон ба «забони фоpсии имpyз», яъне ба забони мутадовил миёни таx,силкаpдагон ва ах,ли илму адаб ва ба забони намуна ва меъёp даp сyханpониx,о ва навиштах,о наздик бошад.
2. Даp вожагузинй бояд кавоиди дастypи забони фоpсй фасех, ва мутадовили имpyз мypоот шавад.
3. Даp вожагузинй бояд кавоиди овоии забони фоpсй мавpиди таваччух, каpоp гиpад ва аз ихтиёpи вожах,ои доpой танофyp ва нохушохднг rnpx^ шавад.
4. Вожах,о бояд, ки гунае интихоб шаванд, ки тасвиpпазиp ва иштикокпазиp бошанд ва имкони сохти исм ва феъл, сифат, исму масдаp ва амсоли он аз pешаи онх,о вучуд дошта бошад.
5. Даp гузиниши муодилх,о бояд силсиламаpотибе ба таpтиби зеp малоки авлавият каpоp гиpад:
а) Вожах,ои фоpсй мутадовил ва маънус даp забони фоpсие, ки аз каpни савум ба ин су pивоч дошта аст.
б) Таpкибx,ои навсохта бо истифода аз вожах,ои фоpсй мутобики шевах,ои вожасозй.
в) Вожах,ои аpабии мусталих,от, мутадовил ва маънус даp забони фоpсй.
г) Таpкибx,ои навсохта бо истифода аз вожах,ои аpабии мутадовил даp забони фоpсии мутобики шевах,ои вожасозии забони фоpсй.
f) Вожах,ои баpгиpифта аз гунах,ои забони фоpсй ва гуйишх,ои эpонии кунунй.
д) вожах,ои баpгиpифта аз забонх,ои эpонии миёна ва бостон.
Табсира: даp вожагузинй, вожаи шафофе, ки маънои он зудбоб ва pавшан аст баp вожах,ое, ки маънои деpбоб ва ноошкоp доpад муваччах, аст.
6. Даp вожагузиние, ки вежа даp улум таpчеx,ан баpои x#p истилох, факат як муодил ихтиёp ва аз таддуд ва танавуи муодилх,о rnpx^ шавад.
Табсира: баpои истилох,е, ки хдвзаи истеъмоли он мyнx,асиp ба як илм нест, гузиниши чанд вожаи муодил ба муктазои суннат ва собика ва ypфи ах,ли илм даp x#p як аз х,авзах,о мачоз аст.
7. Ёфтани муодил баpои маъдуде аз вожах,ои бегона мутадовил даp забони фоpсие, ки чанбаи чах,онй ва байналмилалй ёфтаанд заpypй нест.
8. ^p гох, баpои истилохд бегона пас аз pиояти силсиламаpотиби мазкyp даp банди 5 муодили муносиб пайдо нашавад, метавон аз муодилх,ое истифода каpд, ки бо pавиши киёсй ва pиояти кавоиди дастypи забони фоpсй сохта шуда бошад.
9. Даp мавоpиди маъдуде, ки гузиниши вожаи муодил даp колабxои маpсyми забони фоpсй мутадовил мyяссаp набошад ва заpypати истифода аз pавишxои тоза эxpоз шавад баp тибки pиояи шypои фаpxангистон амал хоxад шуд.
Расмулхати форси (дастури хатти форси). Дастypи хати фоpсие, ки аз мабоxиси нигоpиши фоpсй аст, ки даp он даp боpаи «стандаpтxо» имло, нигоpиш ва нyктагyзоpй баxс мешавад. Ба xамин далел маъмулан дастypи хатти фоpсй тавассути як манба соxиби салоxият монанди Фаpxангистони забон ва адаби фоpсй ё як созмони нашpи мyътабаp мyнташиp ва ё тасдик мешавад.
Myxаккик Хаддоди Одил, pаиси Фаpxангистони забон ва адаби фоpсй, даp мукаддимаи китоб «Дастypи хатти фоpсй» даp хусуси хатти фоpсй менависад: «Хатти фоpсй ба мучиби усули 15 ^онуни асосии Ч,yмxypии исломии Эpон хатти pасмии кишваpи мост ва куллияи асноди pасмй ва имконоту китобxои даpсй бояд ба ин хат навишта шавад ва тобеан чунин хатте бояд кавоид ва завобити маълуму мудаввин дошта бошад, то xамагон бо pиояти онxо xyвийяти хатpо тасбият кунанд ва маxфyз доpанд» [4, с._5].
Аз ин py Фаpxангистони забон ва адаби фоpси солxост, ки талош мекунад, то саpи xадди имкон хатти фоpсиpо конунманд ва кавоидпазиp созад, то аз ошуфтагй ва xаpчy маpч чилавгиpй шавад. Фаpxангистони забон ва адаби фоpсй кавоиди кyллиpо баpои китоби «Дастypи хатти фоpсй» даp назаp гиpифтааст: 1. Дифзи чеxpаи хатти фоpсй; 2. Хифзи истиклоли хат; 3. Tатобики мактуб ва малфуз; 4. Фаpогиp будани коида; 5. Cyxyлати навиштан ва хондан; 6. Cyxyлати омузиши кавоид; 7. Фосилагyзоpй ва маpзбандии калимот баpои xифзи истиклоли калима ва даpсхонй [1, с. 9-10).
Пешниxодxои пажyxишгаpи ин таxкикот ба шаpxи зеp мебошад:
- масъулини болои кишваp бояд таваччyxи вижае ба забон, адабиёт ва хатти фоpсй дошта бошанд ва xаpосат аз меxани хешpо маxдyд ба маpзxои обй ва хокй накунанд ва боxpагиpй аз назаpот ва тачpибиёти андешамандон, шаpоитеpо фаpоxам оваpанд то хадшае ба забони кyxан ва асилии фоpсй воpид нагаpдад.
-вазоpати хонаxо ва созмощое, ки мутаваллии амpи xифз ва xаpосат аз забон ва адабиёти фоpсй мебошанд (ба тавpи мисол Вазоpати фаpxанг ва иpшоди исломй, Фаpxангистони забон ва адаби фоpсй, Вазоpати омузиши олй, Вазоpати омузиш ва паpваpиши ...) бояд таоммул ва xамоxангии бештаpе дошта бошанд, то шоxиди баpхе мавозии коpxо ва ихтилофи назаpxо ва машpабxо даp хусуси дypyстнависй набошем.
- донишмандон, пажyxимшгаpон, устодони донишгоx ва аxолии иклим бояд хyдpо даp киболи xифз ва xиpосат аз забон ва адабиёти фоpсй масъул бидонанд ва баp ин амp вокиф бошанд, ки онxо фаpмондеxони хатти мукаддами ин талошу xиммати олй ва хатиp мебошанд.
- масъулин назоpат баp матбуот, бояд куллияи нашpиётpо мулзам ба pиояти усул ва кавоиди дypyстнависй намояд.
-дастандаpкоpони нашpиёт бояд xифз ва xиpост аз забон, адабиёт ва xифзи хатти фоpсиpо ба унвони як вазифаи мyxим ва хатиpи миллй ва меxанй, саpлавxаи коpи худ каpоp диxанд.
- дастандаpкоpони нашpиёт бояд даp бакоpгиpии мyxаppиpони ботачpиба ва xамчyнин таpбияти мyxаppиpони мyтабаxиp эxтимоми вижа дошта бошанд.
- xаp нашpия бояд доpои шеваномаи виpоишии хоси худ бошад.
- xама pyзноманигpон бояд xамгоми бо фаpогиpии усул ва кавоиди pyзноманигоpй, бо усулу кавоиди нигоpиш, дастypи забон ва хатти фоpсй низ ошно шаванд.
Адабиёт:
1. Бадей Наим, Хусен ^андй. Pyзноманигоpии навин/ Бадей Наим, Хусен ^андй.- Tеxpон:
Интишоpоти Донишгоxи алома Tаботабой, 1378.- 491 с.
2. Ботинй Myxаммадpизо. Tавсифи сохтмони дастypи забони фоpсй/ Ботинй
Myxаммадpизо.- Tеxpон: Интишоpоти Амиpкабиp, 1372.- 193 с.
3. Fyломxyсензода Fyломxyсен. Pоxнамоии виpоишй/ Fyломxyсензода Fyломxyсен. -Tеxpон:
Интишоpоти Самт, 1383.- 167 с.
4. Дас^и хатти фоpсй.- Tеxpон: Фаpxангистони забон ва адаби фоpсй, 1384.- 52 с.
ЗНАЧЕНИЕ РЕДАКТИРОВАНИЯ И ПРАВОПИСАНИЯ В ЖУРНАЛИСТИКЕ
Роль редактирования неизбежно во всех видах сочинений, таких, как литературные и пресс-сочинения. Так пресса имеет много адресатов и роль редактирования в них очень важна. Как отмечает автор статьи, журналисты должны быть знакомы с этими принципами и нормами журналистики и принципов редактирования.
Ключевые слова: редактирование текста, правописание, журналистика, профессиональная деятельность журналиста.
THE VALUE OF EDITING AND SPELLING IN JOURNALISM
Role editing is inevitable in all kinds of works, such as literary works and the press. So the press has a lot of destinations and the role of editing them is very important. As the author points out, journalists is needed to be familiar with these principles and the norms and principles of journalism editing.
Keywords: text editing, your spelling, journalism, journalists' professional activities.
Сведения об авторе: Золфагари А., соискатель отдел иностранных языков Академии наук Республики Таджикистан, е-mail: zolfaghari_info@yahoo.com
About author: Zolfaghari А., researcher of the Department of Foreign Languages of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan
ЧОЙГО^И РАДИОИ «ТИРОЗ» ДАР СИСТЕМАИ ВАО-И ТО^ИКИСТОН
Азимов А., Мавлонов А.
Донишгоуи миллии Тоцикистон
Аввалин радиои хусусй дар Точикистон радиои «Тироз» буд, ки 1 марти соли 2001 дар шахри Хучанди вилояти Сугд ба фаъолият шуруъ кард. Радиои «Тироз» нахустин ширкати телевизион ва радиорекламавии мустакил аст, ки пахши барномахои худро дар формати (шакли) FМ ба рох мондааст. Муассис ва таъсисдихандаи радиои «Тироз» дар шахри Хучанди вилояти Сугд Хуршед Улмасов мебошад. Радио кори худро дар формати (шакли) ахборй-иттилоотй (кулли радиохои хусусй ё мустакили Ч,умхурии Точикистон дар хамин формат аст. - А. А., А. М.) бо рох мондааст. Мухаккики журналистикаи точик А. Азимов дар бораи радиохои гайрихукуматй, бахусус доир ба радиои «Тироз» ибрози назар карда, минчумла навишта буд: «Тироз» аз нигохи шаклу колаб радиои ахборию мусикй буда, барномахои он бо забони русй- точикй тахия ва пахш мегарданд. Дар фазои ахбории шахри Хучанд ба гайр аз радиохои расмй ё хукуматй ин ягона радиои хусусй аст, ки фаъолият мекунад. Барномахои он аксар мустакиман пахш гардида, шунавандагонаш аксарият чавононанд» [1, с. 11].
Бояд тазаккур дод, ки барномахои радиои «Тироз» хамаруза аз соати 6:00 то соати 3:00 субхи дигар, яъне, 21 соат аз мавчи 103 FМ пахш мешаванд. Барномахои радиои мавриди пажухишро дар сар то сари вилоят зиёда аз 1 миллион нафар сокинони шахру нохияхо имконияти кабул ва шунидан доранд. Барномахои радиои «Тироз», асосан, бо забонхои точикй ва русй тахия шуда, бештар мустакиман ва тарики сабт пахш карда мешаванд. Дар тачриба ва омузиш бори аввал барномахои интерактивии «Хушбаён», «Сухбаторо», «Радиовикторина» манзури мухлисони радиои навтаъсис гардид. Ин барномахо саривактй ва кобили писанди шунавандагон шуд. Ба хамин маънй, соли 2005 ташкилоти байналхалкии Созмони амнияту хамкорй дар Аврупо байни сокинони вилояти Сугд дар мавзуи «ВАО-и бехтарин» пурсиш-афкор гузаронд, ки дар натича ширкати телевизион ва радиорекламавии «Тироз» бехтарин расонаи хабарй дониста шуд. Мухаккик, профессор Асадулло Саъдуллоев ба барномахои радиои «Тироз» таваччух намуда, навишта буд: «Барномаи чанд рузи радиои «Тироз»-ро гуш кардам. Фикр мекунам, ки баъди бо иктидори пурра ба кор сар кардани радиохои гайрихукуматии пойтахт, «Азия-плюс» холигихои иттилоотии чумхурй ба маротиба кам мешавад» [4, с. 10].
Баробари таъсиси радиои «Тироз» кормандон кушиш намуданд, ки бо баъзе радиохои хамтои худ дар мамлакатхои хоричии дуру наздик хамкорихои судмандро ба рох монанд. Аз ин чо, дар огози фаъолият бо радиостансияхои «Алмаз»-и Ч,умхурии
