CC BY
16
ББК-67.3(2Т) УДК-34(09)
Обидов Дилшод Солицонович,
н.и.у, дотсент, мудири кафедраи назария ва таърихи давлат ва ууцуци ДДХ,БСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
Обидов Дилшод Солижонович,
к.ю.н., доцент кафедры теории и истории государства и права ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Obidov Dilshod Solidjonovich,
candidate of juridical sciences, Associate Professor, chief of the department of theory and history of state and law under the TSULBP (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: ODS-1976@mail.ru
Калидвожа^о: ууцуци исломи, анъанауои таълимоти судии паёмбар, таълимоти Куръон, уокимияти суди, меъёргузори, сурауои Куръон, уокимияти боадолат, цози, уакам
Дар мацола таълимоти судии Куръон - сарчашмаи аввалиндарацаи классикии ууцуци исломи зимни идроки муутавои хусусиятуои пайдоиш ва сохтори таркибии Куръон мавриди тадциц царор гирифтааст. Табиати ууцуции сурауои цуръони аз нигоуи дар онуо мавцуд будани принсипуо ва меъёруои суди таулил шудааст. Назари принсипиали ва меъёруои суди таулил шудааст. Назари принсипиали ва меъёрии Куръон ба масоили адолати суди, хусусиятуои фаумиши мазмуну моуият, мацсаду мароми принсипуо ва меъёруои судии цуръони тавассути истифодаи васеи тафсируои маъруф ва муътамади Куръон асоснок карда шудааст. Нацши таълимоти суди ва тацрибаи доварии паёмбар Мууаммад дар дарки моуияти таълимоти судии Куръон, вижагии цабуауои гуногуни таълимоти Куръон оид ба уокимияти суди, нацш ва ауамияти онуо дар татбици адолат ва цонунияти суди баён гардидааст. Мазмуни меъёри ва уатми доштани таълимоти Куръон оид ба уокимияти суди махсус таъкид шудааст.
Ключевые слова: исламское право, правосудные традиции пророка, учение Корана, судебная власть, нормоустановление, коранические суры, справедливая власть, кази, хакам
Исследовано судебное учение Корана - первостепенного классического источника исламского права - на базе содержательного осмысления особенностей возникновения и
ТАЪЛИМОТИ КУРЪОН ОИД БА УОКИМИЯТИ СУДИ (ТАДКИКИ ТАЪРИХИ-Х,УКУКИВА
НАЗАРИЯВИ)
УЧЕНИЯ КОРАНА О СУДЕБНОЙ ВЛАСТИ (ИСТОРИКО-ПРАВОВОЕ И ТЕОРЕТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ)
THE TENETS OF THE KORAN RELATED TO FORENSIC POWER (HISTORICAL-LEGAL AND THEORETICAL RESEARCH)
структурного строения Корана. Отмечена правовая природа коранических сур исходя из существования в них принципов и норм судебного значения. Обосновано принципиальное нормативное отношения Корана к вопросам правосудия, понятия содержания и сущности, цели и назначения коранических принципов и норм судебного значения посредством широкого использования известных и достоверных толкований Корана. Изложена роль учения и правосудных традиций пророка Мухаммада (с) в познании судебной сути Корана, специфики различных аспектов учения Корана о судебной власти, их значения и роли в реализации судебной справедливости и законности. Особо подчеркнуто, что учению Корана о судебной власти характерна нормативность и обязательность.
Key words: Islamic law, prophet's traditions related to law and court, the tenet of the Koran,
forensic power, elaborated norms, Koranic suras, just power
The author has explored the forensic tenet of the Koran, that of the paramout classical original of Islamic Law, keeping to grave comprehension in regard to the peculiarities of the Koran, its arising and structure. He draws attention to the legal nature of Koranic suras proceeding from an existence of principles and norms being of forensic importance and permeating the sacred book. Principal normative attitude of the Koran to the issues of just-notions of content and essence, aim and assignment of Koranic principles and norms of forensic importance by means of broad usage of well-known and authentic interpretations of the Koran are well-grounded. The role of the tenet and the traditions of prophet Mukhammad referring to law and justice in a cognition of forensic essence of the Koran, specificities of diverse aspects of the tenet in question touching upon forensic power, their significance for realization of justice and lawfulness - all enumerated items are expounded. It is emphasized especially that this tenet is distinguished with correspondence to norm and obligatoriness.
Дар замони муосири чадонишавй руй овардан ба дастоварддои маънавии гузаштаи миллат адамияти актуалй дошта, барои рушду инкишофи давлатдории демокративу дукукй бо назардошти арзишдои миллй мусоидат ходад кард. Дар ин самт, адамияти хосаро таълимоти исломи классикй оид ба докимияти судй ташкил медидад. Дар таълимоти мазкур принсип ва гоядои мудими таъмини конуният ва адолати судй мукаррар гардидаанд, ки ондо барои назария ва тачрибаи имрузаи татбики адолати судй, рушди ахлоки касбии кормандони макомоти судй, дифзи конуният ва тартиботи дукукй низ таъсири мусбй дошта, дар мачмуъ барои расидан ба дадафдои олии конститутсионй дар самти бунёди давлати демокративу дукукй ва чомеаи шадрвандй мусоидат ходанд кард.
Таълимоти исломи классикй оид ба докимияти судй тавассути К^уръон ва суннати набавй инъикос меёбад.
Аммо мавкеи аввалиндарачаи классикиро дар ин самт К^уръон ишгол мекунад.
Бояд гуфт, ки омузиши К^уръон дамчун китоби мукаддаси динии мусулмонон дар илмдои гуногун адамияти мудим ва мавкеи марказиро содиб буда, таваччуди адли зиёиён ва умуман чомеа дар дар давру замони таърихй нисбат ба ин масъала доимо пешбар аст.[3]
Дар доираи илмдои дукукшиносй низ мавк,еи К^уръон дамчун сарчашмаи классикии дукуки исломй ва танзимгари муносибатдои чамъиятй дар чомеаи мусулмонй дамачониба мавриди тадкик карор дода мешавад. Масалан, оид ба ин масъала тадкикоти М.А. Сарсембаев, Ж.Баишев [12, с.43-44], А.Е. Холиков [16, с.174], У.А. Азизов [4, с.100], Ф.М. Радимова [14, с.24-25] ва дигаронро мисол овардан мумкин аст.
К^уръон чун китоби мукаддаси динии мусулмонон аз мачмуи вадйдо ё хабардои илодй иборат аст, ки ондо байни солдои 610-632 ба паёмбар Мудаммад (с) дар дафт шакл нозил гардида буданд.[6, с.169] Ба акидаи Р. Максуд, К^уръон факат фарогири каломи илодй буда, дар он деч сухане аз паёмбар Мудаммад (с) вучуд надорад [11, с.44].
Барои адли чомеаи мусулмонй К^уръон сарчашмаи мукаддаси динй, ахлокй, маънавй, эстетикй ва дукукиро ташкил медидад. Вобаста ба ин, дар К^уръон мачмуи принсипдо ва коидадои рафтор дар содадои гуногуни даёт мукаррар гардидаанд.
Дар дарк ва фадмиши муфассали табиати дукукии К^уръон, модияти таълимоти он оид ба докимияти судй, адолат ва дакчуй, албатта, пеш аз дама, бояд сохтори таркибии он мавриди тадкики васеъ карор дода шавад.
К^уръон дамагй аз 114 сура иборат буда, сураи калонтарини онро «Ал-Бакара» ташкил медидад, ки он аз 286 оят иборат аст. Бояд гуфт, ки дар сураи мазкур таълимоти чудогонаи меъёрии ^уръон оид ба докимияти судй, хусусан, таълимот оид ба мафдум ва модияти докимияти судй, таълимот оид ба зарурати датмии риояи адл, таълимот оид ба самтдои фаъолият ва этикаи касбии козй, таълимот оид ба далелдои судй инъикос ёфтаанд [10]. Хдмчунин дар дамин сура ояти дарозтарини К^уръон, яъне ояти 282 мавчуд аст, ки дар он вобаста ба шадодат мукаррароти мудим чой доранд. Мукаррароти мазкур минбаъд ба сифати заминаи меъёрии таълимоти мактабдои дукукии исломй оид ба шадодат дамчун далели асосии судй истифода мешаванд.
Тамоми сурадои К^уръонро, ба акидаи мудаккикони исломй, хусусан Э. Кулиев [9, с.192] ба чор гуруди зерин чудо кардан мумкин аст, ки дар дар яки ондо ин ё он масоили таълимоти меъёрии К^уръон оид ба докимияти судй инъикос ёфтааст: 1) сурадои дароз ва калондачм (аз сураи дуюм то сураи нудуми К^уръон), ки дар ин сурадо меъёрдои дукукии мазмуни адолати судй дошта бештар чамъ омадаанд; 2) сурадое, ки тахминан аз 100 оят иборатанд (аз сураи дадум то сураи сию панчуми ^уръон). Дар ин гуруд таълимоти судии мазмуни бунёдй доштаи К^уръон дар мисоли баъзе сурадо, масалан, сураи 16 «Ан-Надл» дида мешаванд; 3) сурадои бисёр такроршаванда (аз сураи сию шашум то сураи чилу нудум), ки дар доираи ондо таълимоти бунёдии К^уръон оид ба докимияти судй, таълимот оид ба пайваста будан ва баромад доштани докимияти судй аз докимияти сиёсй, таълимот оид ба хислати зинагй доштани татбики адолати судй, таълимот дар бораи табиати мутлаки адли илодй дар мукоиса бо кудрати дукмкунии докимони давр инъикос ёфта, асли онхоро сураи 38 «Сод» ташкил медидад; 4) сурадои таксимшуда (аз сураи панчодум то сураи як саду чордадуми К^уръон). Дар ин кабил сурадо, масалан, сураи 53 «Ан-Начм», сураи 57 «Ал-Х,адид», сураи 67 «Ал-Мулк» таълимоти судии К^уръон бештар дар шакли принсипиалии динй тавассути издори кудрати кулл ва тавоноии мутлаки Худованд ба назар мерасанд.
Cypaxou ^yptOH MyBO^HKH coxtoph xyg a3 oaTxo u6opaTaHg. flap oaTxo npuHCunxo Ba Metepxou xyKyKHH K^yptOH, a3 ^yM^a, TaMHMOTH Metepuu K^yptOH oug 6a XOkhmhhth cygH MyKappap rapgugaaHg. BuHo6ap hh, ^a^MHmH Ma3MyHy moxhhth oaT axaMHaTH MyxHMH TagKHKOTH gopag.
Hcthtoxh «onm» gap 3a6oHH apa6H 6a MatHOxou ryHoryH Meoag. nem a3 xaMa, oh TaxTH Ma$x,yMx,ou a^ou6oT, HumoHa, naHgy HacuxaT $ax,MHga MemaBag. HyHHH MatHOH hcth.toxhh oaTxo gap KjptOH a3 oh gapaK Meguxag, kh xap aK oaT gopou Ma3MyHH 6a xyg xoc 6yga, a3 gurap oaTxo $apK MeKyHag. A3 hh .mxo3, 3hmhh MatHHgogu oh oaTxoe, kh gap ac^u xyg TamHMOTH KjptOHpo oug 6a xokhmhhth cygH hhbhkoc MeKyHaHg, 6oag oHpo 6a Ha3ap rupu^T, kh gap xap aK a3 nyHHH oaTxo TamHMOTH cyguu ^oh gomTa xycycuaTH 6a xyg xoc gopag Ba nyHHH xycycuaT, nem a3 xaMa, 6o ca6a6xou Hy3y.m oaT, Ta^cup Ba TaT6uKH oh a3 ^ohh6h naeM6ap - xaMnyH xaKaM Ba ko3hh HaxycTHH gap HOTOM MyaHaH Kapga MemaBag.
•Ho3hm 6a KaHg acT, kh 6a ca6a6u gap axgu hc^omh kmcchkh gap Maraxou xaTTHH ^yptOH a3 xaMgurap 6o BOCHTau umopaBy paM3xo ^ygo HamygaHH oaTxo, 6aHHH o^hmohh hchomh gap Macta^au myMopau yMyMHH oaTxo ryHoryH^HKpH ^oh gopag. Maca^aH, cokhhohh maxpu MaKKa gap hh Macta^a 6a Mat^yMOTH My^oxug h6hh H,axp, cokhhohh maxpu MagHHa 6a Mat^yMOTH fflaH6 h6hh HaccoxH Ba cokhhohh maxpu Ky$a 6a Mat^yMOTH A6y A6gyppaxMOH ac-Cy^aMH TaKa MeKapgaHg. A3 pyu xhco6xoh o^hmohh HOM6ypga MHKgopu ohtxoh KyptOHH 6a TaBpu ryHoryH a3 6210 to 6214 oaT Xhco6 Kapga myga 6ygaHg.
A3 ^ohh6h gurap, aKe a3 ca6a6xou acocuu ryHoryH xhco6 mygaHH ohtxoh KjptOHpo gap gaBpaxou aBBa^H pymgu xyKyKH hchomh 6o oh a.rok;aMaHg KapgaH MyMKHH acT, kh gap oh gaBpa xaTTH apa6H xo.ro 6a KO^a6u MyaHaH HaoMaga 6yg. BuHo6ap hh, Ha3apu x,0$h30hh ^yptOH gap hh Macta^a a3 xaMgurap $apK MeKapg.[7, c.13]
^Ke a3 Macta^a^OH gurape, kh 6aHHH o^hmohh My^accup Ba My^aKKex axaMHaTH MyxHMH TagKHKOTH gopag, hh MactamH Map6yT 6a TapTu6u ^oHrupmaBuu oaTxo gap ^yptOH Me6omag. flap hh Macta^a 6aHHH ojhmoh oug 6a oh kh ohtxoh KyptOHH 60 TapTu6u naeM6ap MyKappap Kapga gap cypaxou KjptOH ^oHrup mygaaHg, htth^okh opo By^yg gopag. ^tHe, xygu naeM6ap ohtxoh H03ramygap0 6a hh e oh cypa ^oHrup MeKapgaHg. Oug 6a hh, gap aKe a3 axogucu Ha6aBH nyHHH OBapga MemaBag: «H6hh A66oc a3 Ycmoh h6hh A^oh HaK,^ MeHaMoag, kh y ry^T: «BaKTe, kh aKnaHg cypa aKy aK6opa ho3h^ MemygaHg Ba xaMHyHHH 6atgu hh aroH oaT ho3h^ Merapgug, naeM6ap aKe a3 koth6ohpo 6a Ha3gu xyg gatBaT Kapga, Me^apMygaHg: «HHpo gap cypa ^oHrup
KyHeg» [8, c.29].
Th6kh Mat^yMOT^OH gurap, to oh 3aMOHe, kh u6opau h^o^hh KyptOHH «Ba homh XygoBaHgu 6axmoaHgau Me^py6oH» ho3h^ HaMerapgug, naeM6ap ohtxoh HaB HO3H^mygapo gap cypau ho3h^ myga ^oHrup MeKapgaHg Ba TaHxo 6atgu Hy3y^H u6opau HOM6ypga gapK MeKapgaHg, kh cypau Ka6^H 6a oxup pacuga, Hy3y^H cypau HaB oro3 e^TaacT [9, c.195; 5, c.522].
Boag ry^T, kh gap 6aHHH ojhmoh po^et 6a Macta^au TapTu6u ^oHrupKyHuu cypaxo gap ^yptOH hh3 htth^okh opo Mymoxuga HaMemaBag. Baxc acocaH aTpo^H Macta^au a3 ^ohh6h naeM6ap 6a TapTu6 OBapga mygaH e HamygaHH cypaxo gap KjptOH MepaBag. flap hh Macta^a, aK khcmh MyxaKKHKOH 6ap oh aKugaaHg, kh TapTu6u ^oHrupKyHuu
сурадоро дар куръон худи Паёмбар тавассути омухтани он аз фариштаи мукарраб Чдбраил мукаррар кардаанд. Инчунин, нозил шудани Куръон дар моди рамазон низ далели ин иддао ба шумо меравад [5, с.521-522].
Олимони гуруди дигар чунин акида доранд, ки тартиби чойгиршавии сурадо дар куръон аз чониби садобадо, хусусан он садобадое, ки факеду мучтадид ва козии машдури Паёмбар буданд, бо роди ичтидод, яъне карори мустакилонаи ондо мукаррар шудааст. Масалан, дар ин самт нусхаи Куръони чамънамудаи Абдуллод ибни Масъуд - факед ва козии Паёмбарро мисол овардан мумкин аст [9, с.195] Дар ин маврид далели зерин оварда мешавад: тартиби чойгиршавии сурадо дар матндои куръонии аз чониби баъзе садобадо чамъоваришуда аз мусдафи усмонй, ки расман баъди кодификатсияи солдои 651-656 тадия гардида буд, фарк мекард.
Хулоса Куръон аз 114 сура, зиёда аз 6200 оят, 30 чузъ, ду кисм (уизб), ки ондо фарогири чор чадоряк (рубъ) мебошанд, иборат буда, 29 сураи он бо дарфдо огоз меёбад ва дар зиёда аз 40 сура оятдои мансух чой дорад. Куръон 77439 калима ва 321180 дарфдоро дар бар мегирад.
Дар Куръон аз дачми умумии зиёда аз 6200 оят, такрибан 500 оят мазмуни дукукй доранд [13, с.33], ки ондо бештар дар сурадои 2 («Ал-Бакара»), 4 («Ан-Нисо»), 5 («Ал-Моида») ва ба таври пароканда дар дигар сурадои бокимонда чой доранд. Гуфтан мумкин аст, ки сеяки чунин оятдои дукукиро оятдое ташкил медиданд, ки ондо коидадои татбики адолати судиро дар бар мегиранд.
Бояд кайд кард, ки принсипдои судии куръон бештар дар сурадои маккй ва меъёрдои мушаххаси судии куръон бештар дар сурадои мадинй дида мешаванд.
Вобаста ба ин, лозим ба ёдоварист, ки тамоми сурадои куръон аз руи макони нозилшавиашон ба маккй ва мадинй чудо мешаванд.
Ба фикри як гуруди олимони исломй, сурадои маккй он сурадое мебошанд, ки ондо то замони дичрати Паёмбар ба шадри Ясриб (Мадина) дар шадри Макка ва атрофи он, датто дар род ба суи Ясриб нозил гардида буданд. Бояд гуфт, ки дар чунин сурадо таълимоти принсипиалии Куръон оид ба докимияти судй асосан дар шакл ва мазмуни динй ифода ёфтаанд.
Сурадои мадинй сурадое мебошанд, ки ондо баъди дичрати Паёмбар ба шадри Ясриб (Мадина) нозил гардидаанд. Дар сурадои мадинй таълимоти Куръон оид ба докимияти судй бештар дар мазмуни аники меъёрй ва муомилотй издор гардида, тавассути чунин таълимот ташаккули шахсияти касбии Паёмбарро дамчун аввалин дакам, довар ва козй дар ислом дидан мумкин аст. Зеро, вадйдои илодй дамчун маъво ва сарчашмаи бевоситаи тарбияткунандаи Паёмбар дар ин кори пурмасъулият зудур мекарданд.
Лозим ба ёдоварист, ки дар масъалаи фадмиши модияти сурадои маккй ва мадинй гуруди дигари олимони исломй аз он бармеоянд, ки сурадои дар Макка нозил шуда сурадои маккй ва сурадои дар Мадина нозил шуда сурадои мадинй мебошанд. Дар доираи ин назария инчунин гуруди оятдои дар род нозилшуда фарк карда мешавад. Масалан, оятдое, ки дар Тоиф, Байтулмукаддас, Худайбия, Табук, Удуд ва дигар минтакадо нозил гардида буданд.
Оид ба ин масъала баъзе олимон чунин акида доранд, ки сурадои ба сокинони Макка таъинот дошта - сурадои маккй ва сурадое, ки ондо ба адолии Мадина
HurapoHHga myga 6ygaHg, MagHHH hom rupH$TaaHg[9, c.200].
KyptOH 86 cypau MaKKH Ba 28 cypau MaguHupo gap6ap Merupag, kh gap aKcapuaTH ohxo npuHCunxo Ba Metepxou cygH, roaxou ago^aT Ba KOHyHHaTH cygupo gugaH MyMKHH acT.
YMyMaH, Ma3MyHH acocuu KyptOHpo xaMHyH khto6h MyKaggacu gHHH Ba capnamMau K^accHKHH xyKyK gap hc^om TatMHHH KOHyHHaT Ba TaT6uKH ago^aTH raoxH Tamxuj Meguxag. TaMOMH Ma3MyHH KyptOH aTpo^H npuHCunu ago^aTH MyraaKH XygoBaHg Taxua rapgugaacT. Ba nyHHH ago^aT xaMnyH ago^aTH Ka3OBaTHH MyraaK ^axMHga MemaBag. Bo6acTa 6a hh, KjptOH nyH capnamMau acocH Ba K^accuKH gap caMTH TaT6uKH XOKHMHaTH cygH 6apoMag MeKyHag. Boag ry^T, kh Metep Ba npuHCunxou xyKyKHH KyptOH acocaH gap cypaxou MagHHH ^oh rupu^TaaHg. Ammo BaKTe kh cyxaH gap 6opau npuHCunxo Ba Metepxou cyguu KyptOH, Tat^HMOTH oh oug 6a xokhmhhth cygH MepaBag, 6oag gap Ha3ap gomT, kh gap xaMau cypaxou KyptOHH hh Macta^a xaM 6a Ma3MyHH gHHH Ba xaM MyoMH^OTH hhbhkoc e^TaacT. 3epo, aKe a3 npuHCunxou 6yHegHH KyptOH hh mHHOXTaHH XygoBaHg nyH X,aKaMH ogra acT. flap KyptOH ac^aH TaBaccyTH npuHCunu Ma3Kyp MoxuaTH xacTHH hhcoh, TaMOMH MaB^ygoT Ba KygpaTH MyraaKH XygoBaHg ^axMHga MemaBag.
Boag ry^T, kh gap K^yptOH Macou^H TaH3HMH ^a6xaxou MyxHMH xokhmhhth cygH, TaT6uKH KOHyHHaT Ba ago^aTH cygH gap cypau «A^-BaKapa», ohtxoh 172-183, 194, 200, 203, cypau «O^h Hmpoh», ohtxoh 18, 25-26, 55, 104, 108, 140, cypau «Ah-Hhco», ohtxoh 29, 30, 35, 58, 60, 65, 105, 135, 148, 168, 176, cypau «A^-Motuga», ohtxoh 42-44, 47-50, cypau «AHtOM», oaTH 152, cypau «Cog», ohth 26, cypau «X,agug», ohth 25, cypau «Hcpot», oaTH 23, cypau «Mcy^», ohth 41, cypau «Toxo», ohth 72, cypau «Hax^», ohth 90, cypau «AH6ue», ohtxoh 78, 112 Ba gurap cypaxou KyptOHH HHtHKOc Mee6aHg.
Ba KaB^H My^accupu Mamxypu hc^omh H6hh Kacup gap acxu Ma3MyHH xap aK cypaxou HOM6ypga aKHga gap 6opau oh ^oh gopag, kh XygoBaHg xaKaM Ba ogra acT, ograe, kh ^aBp HaMeKyHag, 3epo y Kogup acT 6a xap aK Kop Ba ojhm acT 6a xap aK hh3. nac MyxTO^ HecT 6ap 3y^M KapgaHH xa^Kam. Bo By^ygu KygpaT, goHoH, TaBOHOHH MyT^aK Ba gopou KyM 6ygaH XygoBaHg 3y^M HaMeKyHag Ba g0HM0 ogra acT. ^tHe, th6kh roau KyptOH gap MapKa3H Tat^HMOT oug 6a xokhmhhth cygH aKHga gap 6opau MyT^aK, goHMH Ba gap 6ap rupaHgau TaMOMH MaB^ygoT 6ygaHH ag^H A^^ox ry3omTa mygaacT.[15, c.583]
Boag Maxcyc TatKHg Kapg, kh Tat^HMOTH 6yHegHH KyptOH oug 6a xokhmhhth cygH acocaH gap aK 3yMpa ohtxoh Mymaxxac HHtHKOC Mee6aHg, kh ohxo gap hh caMT xaMHyH MogapoHH axKOM mHHoxTa mygaaHg. Ba goupau nyHHH oaTxo, Maca^aH, ohth 172 cypau «A^-BaKapa», ohtxoh 58, 60, 65, 105, 135 cypau «Ah-Hhco», ohth 26 cypau «Cog» goxra MemaBaHg.
3hmhh MatHHgogu nax^yxou acocuu xokhmhhth cygH, KyptOH, gap HaB6aTH aBBa^ axaMHaTH MyxuMpo 6a OMogaruu MatHaBH, pyxH, 6u0^H3H0^0rHH HOM3ag 6a MaHca6u KO3urH Ba xygu KO3H ^ygo MeKyHag. HyHHH maxc 6oag, nem a3 xaMa, g0HM0 FH3OH xa^o^ xypga, gap xa^o^ napBapum e$Ta 6omag. Bo6acTa 6a hh, gap cypau «A^-BaKapa», ohth 172 nyHHH OMagaacT: KacoHe, kh hmoh OBapgaeg, a3 oh hh3x,oh noKH3ae, kh py3HH myMO KapgaeM, 6uxypeg Ba arap Xygopo MenapacTeg, myKpampo 6a ^oh OBapeg». flap MatHHgogu ohth Ma3Kyp gap aKe a3 axogucu Ha6aBH 3HKp mygaacT: «A6yxypaHpa a3
Паёмбар накл кард, ки гуфтанд: «Эй мардум! Албатта, Худованди таоло пок аст ва кабул накунад магарам покиро ва, албатта, Аллод амр кардааст муъминонро ба он чизе, ки амр кардааст пайгамбаронро»... Пас зикр намуданд Паёмбар як мардеро, ки сафари дурудароз дошту муйдояш парешону чангу губор буданд. У ду дастонашро ба осмон барои дуо мебардошт ва мегуфт: «Эй Парвардигоро, эй Парвардигоро!» Валекин хурдани у, нушидани у ва пушидани у даром аст ва тамоми аъзои баданаш бо даром гизо гирифтааст. Пас чй гуна ичобат мешавад дуояш?» [1, ч.1, с.610]
Бояд зикр сохт, ки медвари таълимоти меъёрии Куръонро оид ба докимияти судй гоя дар бораи татбики амалии адолати судй, дамеша чуёи дак ва бегараз будани дакаму доварон ва козидо ташкил медидад. Мукаррар шудани чунин меъёр дар куръон оид ба мавкеи нидоят баланд доштани докимияти судй дар даёти чамъиятй ва аз масъулияти бузурги содибони чунин докимият дарак медидад. Дар куръон танзими меъёрии ин масъала бо сураи «Ан-Нисо», ояти 58 мукаррар гардидааст, ки он дар байни оятдои мазмуни судй-дукукй доштаи куръон дамрод бо ояти 26-ми сураи «Сод» модари адкомдои куръониро ташкил медидад: «Худо ба шумо фармон медихад, ки амонатхоро ба сохибонашон бозгардонед. Ва чун дар миёни мардум ба доварй нишинед, ба адл доварй кунед. Худо шуморо чй неку панд медихдд. Албатта У шунаво ва биност!» Дар маънидоди ояти мазкур муфассирони исломй аз он бармеоянд, ки он ба суи волидову докимон ва онон, ки дукм мекунанд, нигаронида шудааст [2, с.225]. Ондо бояд дар дама вазъият боадолат дукм кунанд ва содик ба ин кор дар тамоми долатдо карор гиранд.
Дар татбики докимияти судй тибки Куръон дамчун нидоди мудими сиёсй-дукукй паёмбар Мудаммад (с) баромад мекунанд. Паёмбар аввалин козй дар таърихи ислом буданд. Бинобар ин, тамоми коидадои адолати судй тавассути тачрибаи доварии Паёмбар дамчун суннати набавй ба чамоаи мусулмонй мерос монда, чун асли муносибати амалй нисбати татбики докимияти судй муайян гардидаанд. Аз ин лидоз, шахсияти Паёмбар, фазл ва мартабаи касбии Паёмбар дамчун аввалин козй дар ислом бевосита бо принсипдо ва меъёрдои бунёдии таълимоти Куръон оид ба докимияти судй мавриди димоя карор дода шудаанд. Аз дигар чониб, кудрат ва ваколати судии Паёмбар мазмуни мукаддаси динй дошта, бевосита аз суннати Худованд сарчашма мегирад. Бинобар ин, паёмбар Мудаммад (с) дамрод бо дигар паёмбарон, аз чумла, Довуду Сулаймон дамчун козии Худованд дар далли казиядои одамон баромад мекарданд. Дар алокамандй ба ин, дар Куръон, дар сураи «Ан-Нисо», ояти 60 чунин мукаррар гардидааст: «Оё ононро намебинй, ки мепиндоранд, ки ба он чй бар ту нозил шуда ва он чй пеш аз ту нозил шудааст, имон овардаанд, вале мехоханд, ки бутро довар карор диханд, дар холе ки ба онон гуфтаанд, ки бутро рад кунанд. Шайтон мехохад гумрохашон созад ва аз хак дур гардонад». Тибки маълумотдои баъзе аз муфассирон, сабаби нузули оят бо хусумати ду мард алокаманд буд. Аз он ду яке марди мунофик ва дигаре марди ядудй буд. Ва ядудй, ки даъвогар дар хасм буд, мунофикро ба рафтан ба назди Паёмбар барои далли казия даъват намуд, зеро у аник медонист, ки Паёмбар бо адолат ва дак дукм мекунанд. Лекин мунофик ядудиро ба назди дакамдои худашон даъват мекард, зеро у аник медонист, ки он дакамдо дар дукмдои худ пора гирифта, нодак дукм мекунанд. Ихтилофи байни ин ду хасм, яъне ядудй ва мунофик, дамин тавр, дар масъалаи интихоби дакам афтода
Syg. Ammo SatgaH ohx,o h^thmoi MeHaMoaHg to So xycyMaTH xyg Ha3gu kox,hh KaaS hShh Ampa$ paBaHg.[2, c.231] Eatgu HyHHH htth^okh ohx,o oaTx,ou HOMSypga ho3h^ MemaBaHg. ThSkh Tat^HMOTH Metepuu hh oaTx,o pacugaH Sa x,aKHKaT Ba ago^aTH cygn TaHx,0 So pox,H puoau cyHHaTx,0H XygoBaHg Ba pacy.roHy naeMSapoHam HMK0Hna3up Syga, gap hh Macta^a pyn OBapgaH Sa x,yKMx,ou gurap, a3 ^yM^a, coxhpoh, kox,hhoh Ba SyrnapacTOH Se^ouga acT.
flap MatHugogu cypau «Ah-Hhco», ohth 65 KyptOH: «Ha, caBraHg Sa napBapguropaT, kh hmoh HaeBapaHg, Marap oh, kh gap HH30te, kh MueHH ohxoct, Typo goBap ^apop guxaHg Ba a3 xyKMe, kh Ty MeguxH, xe^ HOxymHyg HamaBaHg Ba capocap Tac^HMH oh rapgaHg», HShh Kacup Kang MeKyHag, kh gap oaTH Ma3Kyp oug Sa x,aTMH SygaHH HToaT Sa x,yKMH naeMSap cyxaH MepaBag. flap hh acHO BOKeau Sax,cu cax,oSa 3ySanp hShh Abbom Ba X,othS hShh ASuSarnat gap SoSaTH oSepuKyHHH 3aMHH Ba Ka3OBaTH naeMSap oug Sa oh OBapga MemaBag. X,aMHyHHH, BOKeau gyroMH Ka30BaTH naeMSap Sarnu gy Mapg Sa TaBpu 3epuH HaK,^ rapgugaacT: «XacM KapgaHg Sarnu xyg gy Mapg Ba Sapou x,a.rah Ka3ua Ha3gu naeMSap OMagaHg. nac naeMSap Samu ohx,o Ka3OBaT KapgaHg. Ammo oh kh ^aBoSrap (MyggaoamHx,) Syg, So x,yKMH naeMSap po3H Hamyga, ry^T, kh «mo Ha3gu YMap MepaBeM Sapou x,yKM». naeMSap ry^TaHg: «MeTaBOHeg Ha3gu YMap paBeg». nac ohx,o OMagaHg Ha3gu YMap Ba ry^TaHg Sa YMap: «Mo Ha3gu naeMSap pa^TeM, naeMSap Ka3OBaT KapgaHg Sarnu mo, aMMO so oh kh MyggaoamHx, HaxocT, mo ry^TeM gap hh Kop Mopo Ha3gu YMap ^upucTeg, to y x,yKM KyHag». YMap ry$T: «HyHHH Somag, nac ucreg to MaH a3 xoHa SapoaM Ba Sarnu myMO x,yKM KyHaM». nac YMap a3 xoHau xyg So maMmep SapoMagaHg Ba So oh capu MyggaoamHxpo a3 TaH ^ygo KapgaHg. HHpo guga Myggan $upop Kapg Ba Ha3gu naeMSap OMaga, BOKeapo HaK,^ HaMyg. naeMSap Satg a3 myHHgaHH hh x,oguca ry^TaHg: «ryMOH HaMeKyHaM, kh YMap Sapou KymTaHH MytMHH ^yptaT KyHag». flap x,aMHH acHO ohth HOMSypga ho3h^ myg.[15, c.780]
flap MatHHgogu cypau «Ah-Hhco», ohth 105 KyptOH: «Mo hh khtoSpo Sa pocm Sap Ty ho3h^ KapgeM, to Sa oh HH3e, kh Xygo Sa Ty OMyxTaacT, MueHH MapgyM goBapH KyHH Ba Sa Ha^tH xohhoh Sa MyxocaMaT (xycyMaT) SapMaxe3!», HShh Kacup Meryag, kh hh x,aK acT a3 ^ohhSh XygoBaHg Ba hh gap Sap Merupag x,aKpo gap xaSapam Ba x,aM gap Ta^aSam. ^tHe, Kopu Ta^aSKapgau A.mox, Soag H^po maBag. flap poSuTa Sa hh, x,agucH 3epuH So puBoaTH Hmom ByxopK a3 Ymmh Ca^aMa OBapga MemaBag: «fflyHHgaHg naeMSap (c) gap Ha3gu gapu xoHau xyg xycyMaTH gy Mapgpo a3 aHcop oug Sa Mepoc, kh ga^e^ HagomTaHg, nac Ha3gu ohx,o SapoMagaHg Ba ry^TaHg: «MaH aK Samap x,acraM. MaH Ka3OBaT MeKyHaM Sa oh HH3e, kh myHHgaM. ffloag aKe a3 myMO gap xy^aTOBapn cyxaHBap Somag Ha3ap Sa gurape Ba MaH Sa $ougau cyxaHBap x,yKM MeKyHaM. Kace, kh Ka3OBaT KyHaM Sa ^ougaam Se oh kh y cox,hSh x,aK HecT, goHag, kh hh aK KHTtae a3 OTamu gy3ax acT. Kace xo^ag ohpo Sapgopag Ba Kace xox,ag TapKam KyHag». HHpo myHHga, oh MapgoHH So xycyMaT OMaga Sa rupa gapoMagaHg Ba, nac, Sa ^aM umopa Kapga Mery^TaHg, kh «hh x,aKKH Sapogapu MaH acT»[15, c.824].
Cypau «Ah-Hhco», oaTH 135 KyptOH: KacoHe, kh hmoh OBapgaeg, Sa ago^aT ^apMOHpaBO Someg Ba Sapou Xygo mo^ugH gu^eg, xapnaHg Sa 3ueHH xyg e nagapy Mogap e xemoBaHgoHH myMO — hh TaBOHrap Ba hh gapBem Somag. 3epo Xygo Sa oh gy ca30B0pTap acT. nac Sa xaBOH Ha^c nanpaBH MaKyHeg, to a3 maxogaTH xa^ pyn rapgoHeg. Hh 3aSoHSo3H KyHeg e a3 oh pyH ToSeg, Xygo Sa xap hh MeKyHeg, orox acT!» oug Sa kohm
будан ба адлу дод мукарраротдои таъкидй овардааст. Кдвли муфассири машдур Ибни Касири Димишкй оид ба мазмуни ояти мазкур чунин аст, ки амр мекунад Худованди таъоло ба бандагони муъминаш, ки бошанд коимшуда ба адл дар дама долат. Дар алокамандй ба ин, садоба Абдуллод ибни Равода чунин накл менамояд, ки: «Паёмбар уро ба адли Хайбар, ки асосан аз халки ядуд иборат буданд, барои чамъоварии андози чизя фиристоданд. Адолии он макон уро талаби шафкат карданд. Дар чавоб ба ондо Абдуллод ибни Равода мегуяд: «Валлод, ки ман аз назди дустдоштатарини халк, яъне Паёмбар омадам... Аммо ин чиз, яъне на мудаббати ман ба Паёмбар ва на бадбинии ман шуморо, намебаранд маро берун аз адл». Пас ондо гуфтанд: «Бо дамин, яъне адл, замину осмон карор доранд» [15, с.846-847].
Бояд гуфт, ки калби таълимоти К^уръонро оид ба докимияти судй меъёрдои ояти 26-уми сураи «Сод» ташкил медиданд. Дар он датмияти дукм кардан байни мардум бо адлу дакикат мукаррар шудааст: «Эй Довуд, Мо туро халифаи руи замин гардонидем. Дар миёни мардум ба ха; доварй кун ва аз паи хавои нафс марав, ки туро аз рохи Худо берох созад. Онон, ки аз рохи Худо качрав шаванд, ба он сабаб, ки рузи хисобро аз ёд бурдаанд, ба азобе сахт гирифтор мешаванд». Тибки таълимоти судии куръон, ояти мазкур далолат мекунад ба вочиб будани дукм ба дакикат ва майл накардан ба чониби яке аз хасмон бо сабаби хешовандй ва ё агар аз у фоидае расад. Дар маънидоди модияти меъёри ин оят дар сарчашмадо киссаи зерин накл гардидааст: «Дар Бани Исроил мучтадиде буд номдор ба талабидани дакикат. Ба Худованд дуо мекард, ки «ба ман нишонае дед, то бо он фадмам, оё дукмдои кардаам дурустанд?» Худованд нишоне дод, ки тибки он у бояд дар девори хона баробари дасташ хат кашад, то дар бор баъди дукм омада, дастро ба он гузорад ва агар даст бо хати кашида баробар ояд, дукм дуруст аст. Инро у истифода мекард. Яъне, доимо баъди дукм кардан ба хона омада, аввал хурок нахурда ва дигар коре накарда, у дасташро ба он хат мегузошт ва баробар меомад. Рузе у байни шахсоне дукм кард, ки яке аз ондо дусташ буд ва ондо дар ду далелдо доштанд, аммо дили у ба суи дусташ майл карда, ба фоидаи у дукм баровард. Ба хона омада, дасташро ба хат гузоштанй буд, ки он боло шудааст. Баъди ин дол у сарашро ба сачда партофта, ба Худованд нидо карда мегуфт, ки «дар ин кор ман касде надоштам». Пас нидо омад ба вай: «Оё ту гумон мекунй, ки Худованд хиёнати калбатро намебинад?»[1,ч.8, с. 161-162]
Аз натичаи омузиши масъалаи таълимоти куръон оид ба докимияти судй чунин хулоса кардан мумкин аст, ки таълимоти мазкур нидоят мазмуни васеъ дошта, дар доираи як маколаи илмй пурра тадкик кардани он имконпазир намебошад.
Бояд гуфт, ки тамоми чабдадои таълимоти куръон оид ба докимияти судй мазмуни диниву меъёрй доранд. Ин чунин маъно дорад, ки таълимоти мазкур, аз як чониб, бо принсипи бунёдии динии К^уръон, яъне тавдид сахт алокаманд буда, аз чониби дигар, дар як гояву таълимоти куръонй дар ин самт дар як вакт ба сифати меъёри дукукии барои риояву ичроиш датмй баромад мекунанд.
Таълимоти К^уръон оид ба докимияти судй назар ба мачмуи меъёрдои аники судй-дукукии куръон доираи васеъро ишгол менамоянд. Ин таълимотдо дар тамоми сурадои К^уръон, дам маккй ва дам мадинагй чойгир мебошанд ва рукну аслдои ондоро принсипдо ва меъёрдои мушаххаси куръонй оид ба докимияти судй ташкил медиданд.
Дар доираи таълимоти куръон оид ба докимияти судй бисёре аз нидоддои (институтдои) мудими ин сода мавриди баррасиву танзим карор дода шудаанд. Аз чумла, дар К^уръон худи докимияти судй аз ду нигод, яъне мутлак ва нисбй фадмида шуда, субъектони докимияти судй ва намуддои ондо фарк карда мешаванд. Масалан, чун содиби мутлаки докимияти судй Худованд буда, баъдан ба сифати дорандагони нисбии он аввал Паёмбар ва сониян докимон, волидо, амирдо, козидо ва дакамдо баромад мекунанд.
Лозим ба ёдоварист, ки таълимоти К^уръон оид ба докимияти судй бо таълимоти судй ва фаъолияти козигии паёмбар Мудаммад (с) алокамандии зич дорад. Дар ин самт, таълимоти судй ва тачрибаи доварии Паёмбар тафсиркунандаи мукарраротдои куръон оид ба адолати судй мебошанд. Аз дамин сабаб, муфассирони куръон зимни маънидоди оятдои куръон аз адодиси набавй ба таври васеъ истифода мекунанд.
Бояд дар назар дошт, ки дар куръон гояи дифзи этикаи касбии козй тавассути меъёрдои сурадои «Ал-Бакара», «Ан-Нисо», «Ал-Моида», «Ан-Надл», «Сод» ва дигар сурадо дар шаклдои гуногун, аз кабили, доимо дар дукм боадолат будан, риояии датмии баробарии тарафдои хусумат, далол хурдан ва ба даром нагаравидан мукаррар шудааст. Дар байни ондо яке аз гоядои меъёрии мудим, ки дар замони муосир низ аз адамият холй находад буд, ин аз моли даром дур будан аст. Ин гоя дар ояти 42 сураи «Ал-Моида» - и куръон ба таври катъй издор шуда, дар он хурдани моли даром тадти истилоди суут омадааст, ки маънои лугавии он аз забони арабй решаканкунй ва нобудшавй мебошад. Зеро, писандидани моли даром ва истеъмолу истифодаи он дар нидоят сифатдои инсонй, низом, коидаву тартиботро аз байн мебарад. Аз ин лидоз, мувофики таълимоти К^уръон, намояндагони докимияти судй бояд худро аз он хеле дур гиранд.
Бояд хотиррасон намуд, ки истилоди куръонии суут дар тафсири Паёмбар, садобагони машдур дар фикд ва казо ва олимони тобеъин ба маънои ришва омадааст. Масалан, вакте аз Паёмбар пурсиданд, ки сууташ чист? Паёмбар дар чавоб гуфтанд: «Суут ин ришва дар дукм аст» [1, ч.3, с.538]. Тибки акида ва ичмои факедон ва козиёни машдури Паёмбар, аз чумла, Умар ибн ал-Хаттоб, Алй ибни Абу Толиб ва Абдуллод ибни Масъуд суут ин ришва аст.[1, ч.3, с.538-539]
Талимоти куръон оид ба суут - дамчун омили коста ва нобуд гардидани низоми чамъият дар самти адлу додгустарй, фардангу оин, ахлок ва арзишдои волои инсонй дар таълимоти факедони машдури тобеин, хусусан, Имоми Аъзам Абуданифа, ки поягузори доктринаи судии хоса мебошад, васеъ инъикос ёфтааст. Дар таълимоти Имоми Аъзам Абуданифа назари хеле танкидй нисбат ба судт - дамчун ришваи доким ё козй баён шудааст. Хусусан, мукаррар гардида буд, ки агар ришва гирад доким, у аз козигй дардол мазъул ходад шуд, агарчанд уро расман ба истеъфо набароранд ва тамоми дукмдои баровардаи у ботил мешаванд.[1, ч.3, с.539] Яъне, аз ладзае, ки козй порагирй кард, у бояд дарк кунад, ки дигар у козй нест ва ин чо расман мазъул нашудани у адамият надорад.
Ба дамин тарз, таълимоти К^уръон оид ба докимияти судй хислати принсипиалй ва меъёрй дошта, дарку фадмиши мазмун, модият ва таъиноту максади он бо роди омузиши тафсирдои машдур ва садеди куръон, ки бо усули фикдй тадия гардидаанд, имконпазир аст.
Пайнавишт:
1. Абу Абдуллох Мудаммад ибн Ахмад ал-Куртуби. Ал-Цомеъу ли ахкомил Куръон. -Дар 10 цилд. - Кохира: Дор-ул-хадис, 2002/1423х. - 4.1. - 799с.; 4.3. - 760с.; 4.8. -624с.
2. Аби Абдуллох Мухаммад ал-Куртуби. Ал-4омеъ-ул ахкомил Куръони. Тафсирул Куртуби. - Дар 10 цилд. - 4.3. - Кохира: Мактаба ат-тавфиция, (б.с.ч.). - 384с.
3. Авксентьев А.В., Мавлютов Р.Р. Роцеъ ба Куръон /Аз руси тарцумаи Тухфа Расули.
- Душанбе: Ирфон, 1991. - 112 с.
4. Азизов У.А. Становление и развитие институтов преступления и наказания на территории дореволюционного Таджикистана./Монография. - Душанбе: «Андалеб-Р», 2014. - 200 с.
5. Ал-Багови ал-^усайн ибн Масъуд. Шарх ас-Сунна. - Табъи 2. - Дар 16 цилд. - 4 4. -Бейрут: Ал-Мактаб ал-исломи, 1403х.
6. Ас-Суйути Джалал ад-Дин. Совершенство в коранических науках: Учение о ниспослании Корана /Пер. и комментарии Д. В. Фролова . - 1-е изд. - М.: Муравей, 2001.
7. Ибни Касири Димишци. Ат-Тафсир ал-Куръон ал-азим. Дар 4 цилд. - Табъи 2. - 4.1. -Ал-Кувайт: Дор-ул-ирфон, 1416.
8. Ибни Хоцари Асцалони. Фатх-ул-бори би шархи Сахех-ал-Бухори. - Табъи 1. - Дар 15 цилд. - 4 9. - Кохира: Дор-ар-район ли ат-турос, 1407х.
9. Кулиев Э.Р. На пути к Корану /Э.Р. Кулиев. - М.: Эжаев, 2006. - 553, [7]с.
10. Коран /Перевод смыслов Э.Р. Кулиева. Издание пятое, исправленное и дополненное. -М.: Издательский дом «УММА», 2004. - 688 с.
11. Максуд Р. Ислам /Рукайя Максуд. - Пер. с англ. В. Новикова. - М.: ФАИР-ПРЕСС, 2003. - 304с.: ил.
12. Мусульманское право (внутренние и международно-правовые нормы): Учебник /Под ред. М.А. Сарсембаева. -Алматы: Издательство института «Данекер», 1999. -256 с.
13. Остроумов Н.П. Исламоведение. - Ташкент, 1912. - 158 с.
14. Рахимова Ф.М. Учения ханафизма о государстве, справедливости и праве (VIII-XIII вв.). - Душанбе: «Истеъдод», 2016. - 272 с.
15. Тафсиру-л-Куръони-л азим ли-л-имоми-л хофиз Абилфидо Исмоил ибни Касир. -Табъи 1. - Дар 3 цилд. - 4.1. - Ал-Кохира, 1423х./2002. - 895 с.
16. Холицов А.Г. Хуцуци исломи. - Душанбе: ЭР-граф, 2010. - 476 с.
Reference Literature:
1. Abu Abdullokh Mukhammad ibn Akhmad al-Kurtubi. Injunctions of the Koran for Society Bound to be observed. In 10 volumes. V. 3. - Kokhira: The Tree of Cognition. 1423//2002. V.1
- 799pp:, V. 3 - 760pp.. V. 8 - 624pp.
2. Ibidem. Commentaries by Kurtubi. V. 3 - Kokhira: Promotion School. - 384 pp.
3. Avksentyev A. V., Mavlyutov R. R. In Reference to the Koran. Translation from Russian into Tajik by Tuhfa Rasuli. - Dushanbe: Cognition, 1991. - 112pp.
4. Azizov U. A. Formation and Development of the Institute Dealing with Crime and Punishment on the Territory of pre-Revolutionary Tajikistan. Monograph. - Dushanbe: "Nightin-Gale", 2014. - 200 pp.
5. Al-Bagovi al-Khusayn ibn Masud. Interpretation of Sunnas. The 2-nd edition. In 16 volumes; P. 4. Beirut: Islamic School. 1403 hijra.
6. As-Suyiti Djalal ibn-Din. Perfection in Koranic Sciences: The Tenet Concerned with the Koran Sent down by Heavens // Translation and Commentaries by D. V. Frolov. The 1-st edition. -M.: Ant. 2001.
7. Ibni Kasiri Dimishki. Interpretation and Explanation of the Koran. In 4 volumes. - Part 1. El-kuwait: The Trce of Cognition. 1416 hijra.
8. Ibni Khodjari askaloni. Comprehension of God in Interpretation by Sakheh - al - Buhori. In 15 volumes. V.1. - p. 9. - Kohira: Dor-ar-Rayon li at-Turos. 1407 hijra.
9. Kuliyev E. R. On the way to the Koran // E. R. Kuliyev. - M. : Ezhayev, 2006- 553 pp.
10. The Koran / Translation of Sensible Meanings by E. R. Kuliyev. The 5-th edition, revised and enlarged. -M.: "UMMA"publishing-house, 2004. - 688pp.
11. Maksud R. Islam // Rukaya Maksud. - Translation from English by V. Novikov. - M. : FAIRPRESS, 2003. -304 pp. (illustrated)
12. Moslemic Law (Home Domestic and International Legal Norms): manual (under the editorship of M. A. Sarsembayev. - Almaty: publishing-house of "Daneker" Institute, 1999. -256pp.
13. Ostroymov N. P. Islamic Studies. - Tashkent, 1912. - 158 pp.
14. Rakhimova F. M. The Tenets of Khanafizm on State, justice and Law ( VIII - XIII cc.). -Dushanbe: "Promptitude", 2016. - 272pp.
15. Interpretation of the Koran by Imom-Khofiz Abilfido, Ismoil ibn Kasir V. 1; edition in 3 parts; p. 1. - Al-Khohira. 1423 // 2002. -895 pp.
16. Kholikov. Islamic Law. - Dushanbe: Er - Graph, 2010. - 476pp.
