CC BY
19
12 00 00 ИЛМ^ОИ ^УК,УК, 12 00 00 ЮРИДИЧЕСКИЕ НАУКИ 12 00 00 LAW SCIENCES
12 00 01 ТЕОРИЯ И ИСТОРИЯ ПРАВА И ГОСУДАРСТВА; ИСТОРИЯ
УЧЕНИЙ О ПРАВЕ И ГОСУДАРСТВЕ 12 00 01 THEORY AND HISTORY OF STATE AND LAW; HISTORY OF TENETS RELATED TO STATE AND LAW
УДК 34(09) ББК 67.3(5Т)
Обидов Дилшод Солицонович,
н.и.у, дотсент, мудири кафедраи назария ва таърихи давлат ва ууцуци ДДХ,БСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
Обидов Дилшод Солижонович,
к.ю.н., доцент кафедры теории и истории государства и права ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Obidov Dilshod Solidjonovich,
candidate of juridical sciences, Associate Professor, chief of the department of theory and history of state and law under the Tajik State University of Law, Business and Politics (Tajikistan, Khujand). E-MAIL: ODS-1976@mail.ru Калидвожа^о: Ислом, мактаби ууцуци, уанафия, фицу, фацеу, Мовароуннаур, цазо, цози, муцтауид, таълимот, додгустари, адолат, цонуният
Дар мацола масъалаи таълимоти фацеуон - олимони ууцуцшиноси уанафии Мовароуннаури асруои IX-XII оид ба уокимияти суди дар иртибот бо цараёни пайдоиш ва ташаккули мактаби мовароуннаурии фицуи уанафи мавриди омузиш царор гирифта, дар ин самт ба таври махсус мавцеъ ва шахсияти касбии фацеуони мовароуннаури, масоили моуияти таълимоти судии фацеуони мовароуннаури дар доираи назарияуои
ТАЪЛИМОТИ ФАКЕХОНИ ХАНАФИИ МОВАРОУННАХР ОИД БА ХОКИМИЯТИ СУДИ: ТАХКИКИ ТАЪРИХИ-ХУКУКИ
(АСРХОИ IX-XII)
УЧЕНИЕ ХАНАФИТСКИХ ФАКИХОВ МАВЕРАННАХРА О СУДЕБНОЙ ВЛАСТИ: ИСТОРИКО-ПРАВОВОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ
(IX-XII ВВ.)
THE TENET OF KHANAFITE FAKIKHS OF MAVERANNAKHR CONCERNED WITH FORENSIC POWER: HISTORICAL-LEGAL INVESTIGATION (the IX-th - the XII-th
centuries)
хосаи ощо оиди мафуум, ауамият ва зарурияти цазо, шартуои асоси нисбати номзад ба вазифаи цозиги, хусусиятуои цозии беутарин равшан гардиданд ва зимни тадцици ин масоил таваццууи хоса ба асруои IX-XII равона гардидааст, ки ин даврауо аз замони пайдоиш ва инкишофи нахустин давлатуои миллии тоцикон - Тоуириён, Саффориён ва Сомониён чун замони рушду инкишофи мактаби мовароуннаурии фицуи %анафи ва таълимоти он оид ба уокимияти суди муаррифи карда мешаванд. %амчунин дар тадцицот ба амалияи цозиёни асруои IX-XII назари тащици равона гардида, ба таври махсус муаммоуои дар тацрибаи судии цозиёни мовароуннаурии ин давра цойдошта аз нигоуи фацеуони бузург маънидод карда мешаванд ва дар уамин замина хулосауо дар бораи ауамиятнокии актуалии таълимоти мазкур барои замонаи муосир асоснок гардидаанд.
Ключевые слова: ислам, правовая школа, ханафизм, факихи Мавераннахра, казо, казий, учение о правосудии
Исследован вопрос об учении факихов - ханафитских ученых-правоведов Мавераннахра IX-XII веков - о судебной власти в сопоставлении с процессом возникновения и развития мавераннахрской школы ханафитского фикха. Особо осмыслены место и профессиональная личность мавераннахрских факихов. Изучены проблемы раскрытия сущности судебного учения ханафитских факихов Мавераннахра в рамках их специфических теорий о понятии, значении и необходимости судейства (казо), об основных условиях, предусмотренных в отношении кандидата на казийскую должность, о качествах образцового казия. Особое внимание уделяется периоду IX-XII веков, который начиная с эпохи возникновения и развития первых национальных государственных образований таджиков - Тахиридов, Саффаридов и Саманидов - считается временем развития и совершенствования мавераннахрской школы ханафитского фикха и ее учения о судебной власти. Также изучена практика казийской деятельности IX-XII веков, проведён специальный анализ определённых великими факихами проблем, существовавших в судебной практике мавераннахрских казиев того периода. Обоснованы выводы об актуальной значимости данного учения на современном этапе.
Keywords: Islam, law school, Khanafism, fakikhs of Maverannakhr, (kazo) kaziy, tenet referring to justice
The issue concerned with the tenet offakikhs- Khanafite scientists-jurists of Maverannakhr referring to the IX-th - XII-th centuries - is investigated by the author. Forensic power in the aspect of correlation with the process of rising and development of Maverannakhr school of Khanafite fakikhs is given an especial meaning. The author makes an endeavour to comprehend the place and professional personality of Maverannakhr fakikhs, in particular. He canvasses the problems associated with a disclosure of the essence of the forensic tenet related to Khanafite fakikhs of Maverannakhr within the frameworks of their specific theories of the following notions: importance and necessity of judging (kazo), principal conditions envisaged in reference to a claimant for a Kazi position, qualitative patterns belonging to a kazi. Particular attention is paid to the period of the IX-th - the XII-th centuries which - beginning with the epoch of rising and developmentof primary national statal formation of Tajiks being Takhirids, Saffarids and Samanids - are considered to be the time of development and improvement of Maverannakhr
school of Khanafite fakikhs and its tenet referring to forensic power. The author has studied the practice of Kaziys' activities of the IX-th - the XII-th centuries and conducted the analysis of certain great problems determined by fakikhs which existed in forensic practice of Maverannakhr Kaziys of that period as well. Inferences on actual significance of the tenet in question are substantiated at the contemporary stage.
Дар шароити муосири чахонишавй, ки таъсиру нуфузи афкор ва фарханги давлатхои абаркудрати гарбй бар зиммаи халкхои дунё зиёд шуда истодааст, руй овардан ба дастовардхои гузаштаи маънавиёти миллат, ки хамчун хазинаи пуркиммати гоявй баромад мекунанд, ахдмияти хеле мухим дорад.
Аз дигар чониб, алхол афкори чамъиятй аз чониби хар гуна омилхои гоявии ба ном исломй мавриди хучум карор гирифтааст, ки чунин холат омодагии куллии маънавии чомеаро такозо мекунад. Дар ин чода, ба таври махсус фаъолшавии харакатхои гуногуни экстремистиву террористиро дар микёси чахон бояд кайд кард, ки онхо зери никоби динй амал намуда, бидуни махкамаву мурофиа садхо мардуми бегунохро мавриди катли ом карор медиханд.
Вобаста ба ин, руй овардан ба омузиши таълимоти судии факехони машхури точик, ки дар чараёни зиёда аз 1300 соли инкишофи дини ислом дар Осиёи Миёна ташаккул ёфтаанд, ахамияти актуалй дорад, зеро, тавассути тахкики таълимоти онхо, ки дар бузургтарин асархои фикхиашон гирд оварда шудаанд, имконияти мусаллах шудан бо таълимоти солими исломй ба вучуд меояд ва дар хамин замина дарк карда мешавад, ки тибки хукуки исломии классикй, пеш аз хама меъёрхои ^уръон, принсипхои риояи катъии адолат, эхтимолияти бегунохй, башардустй асоси хастии инсонро дар чамъияти мусулмонй муайян мекунанд ва аз хамин нигох касе хак надорад, ки бе донишхои васеи фикхй, огохии васеъ аз урфу одатхои замона ва махал, мавчудияти ваколатхои козигй хеч касро дар айбе гумонбар намуда, дар асоси тахмину фарзия мардумро бе исботи гуноху махкамаи козй катли ом намояд. Мавчудияти чунин мушкилихо имруз дар арсаи байналхалкй зарурати омузиши дак,ик,и таълимоти исломиро оид ба хокимияти судй такозо менамояд, зеро тавассути чунин омузиш агар, аз як тараф, мазмун ва мохияти адолатмандона, башардустона ва тахаммулпазиронаи дини ислом исбот гардад, аз чониби дигар, бо чунин нигох фаркияти куллй ва мувофикат надоштани идеология ва фаъолияти харакатхои гуногуни террористиву экстремистиро ба мохияту кавоиди исломи классикй дидан мумкин аст.
Аз дигар чониб, омузиши таълимоти факехони точик оид ба хокимияти судй имконият фарохам меорад, то холати инкишофи илми хукуки исломй дар минтакаи Осиёи Миёна, дарачаи дарк ва татбики принсипи адолати судй ва, умуман, сахми факехони точик дар ин раванд равшан карда шаванд.
Хдмчунин, таълимот ва гоях,ои додгустарии факехони Мовароуннаур имруз дар самти рушди назария ва амалияи давлатдории уукукй, конуният ва адолати судй хеле мууим мебошанд, зеро дар моуияти арзишуои дар онуо чой дошта манбаъуои асосии гоявй оид ба адолат ва конуният инъикос ёфтаанд.
Мутаассифона, то хол масъалаи мазкур дар адабиёти илмй ва таълимй ба таври васеъ ва махсус инъикос наёфтааст. Албатта, аз чониби як зумра олимони хукукшинос масъалаи марбут ба сохаи хукуки судй-мурофиавии шариат хамчун
чузъи тадкикоти комплексии онхо дар самтхои гуногун мавриди тадкик карор гирифтааст. Дар ин самт, метавон ба асархои Л.В.С. Ван ден Берг [5, с.191-208], Л.Р. Сюкияйнен [14, с.215-228], Ф.Т. Тохиров [15], А.Г.Холиков [16, с.128-133], И.Б. Буриев [4, с.189, 194, 197], У.А. Азизов [2], Д.А. Каримов [7, с.14], Ф.М. Рахимова [12, с.17-20] ва дигарон ишора кард.
Аммо, то хол тадкики махсуси илмии масъалаи таълимоти хукукии факехони ханафии мовароуннахрй, хусусан дар самти хокимияти судй чой надорад, ки чунин холат ахдмияти хеле актуалии омузиши ин масъаларо асоснок мекунад.
Пеш аз хдма, бояд гуфт, ки дар Осиёи Миёна илми хукукшиносии исломй асосан тавассути мактаби фикхии Имоми Аъзам Абуханифа Нуъмон ибни Собит (699-767) рушду инкишоф ёфтааст ва факехони махаллй дар партави таълимоти мактаби ханафй тарбият ёфтаанд.
Чдраёни пайдоиш ва ташаккулёбии босуръати мактаби мовароуннахрии фи;х,и ханафй асосан замони салтанати хонадони Сомониёнро фаро мегирад, ки дар огози ин давра фа;ехи бузурги бухорой - Абух,афси Кабири Бухорой (вафот соли 832) нахустин маротиба дар шахри Бухоро мактаби махаллии фи;хиро ташкил медихад [11, с.107-143].
Дар партави таълимоти Абух,афси Кабир садхо фа;ех,они ояндаи махаллй тарбия ёфта, минбаъд хдмчун олимони машхури сох,аи фи;х, ва ;озих,ои номдор асосх,ои рушди гоявии таълимоти мактаби мовароуннахрии х,анафияро бунёдгузорй мекунанд. Дар ин самт таълимот оид ба ахло;и касбии ;озй, риояи х,атмии ;онунх,о, пеш аз хдма, аз чониби худи мансабдорони сохаи татби;и адолати судй ахдмияти актуалй дорад.
Дар зумраи машхуртарин факехони точик, ки дар тули асрхои миёна барои рушди маънавиёт ва фарханги хукукии халки точик, хифзи арзишхои конуният, адолати судй ва хакикат хамчун олимони хукукшиноси классик ва козихои боадолату мохир хизмати бузург намудаанд, чунин факехон карор доранд, ки осори фикхии онхо чун сарчашмахои боэътимоди доктриналии таълимоти шохаи мовароуннахрии мактаби хукукии ханафия оид ба хокимияти судй баромад мекунанд:
Абухафс Ахмад ибни Хафс ибни Забаркон ибни Абдуллох (с.тав. 767- с.ваф. 832) маъруф ба Абухафси Кабир, ки дар Багдод низ тахсил карда, шогирди Имом Мухаммад Хусайни Шайбонй - шогирди тирози аввали Имоми Аъзам; Наср ибни Мухаммад ибни Иброхими Хаттоб ва машхур бо номи Абулайси Самаркандй (с. ваф. 983). Масоили хокимияти судй дар тамоми осори фикхии Абулайси Самаркандй мавриди тадкик карор гирифтаанд. Дар байни онхо масъалахои назариявй-хукукй ва амалии марбут ба хокимияти судй дар асари «Бустон-ул-орифин» инъикос ёфтаанд, ки дар он ба коидахои кабули мансаби козигй, хеле хавфнок ва масъулиятнок будани ин мансаб, доираи ахлоки касбии козй дикккати асосй дода шудааст [1, с.31-32].
Шамсулаимма Абдулазиз Бухорой ал-Х,алвой (с.ваф. 1057) сохиби усули хос дар таълим ва тарбияи шогирдон дар чодаи омузиши фиккх ва казо. Машхуртарин факехон ва козиёни ханафии Мовароуннахри асрхои XI-XII шогирдони бевоситаи ин факехи бузург буданд.
Шамсулаимма Мухаммад ас-Сарахсй (вафот байни солхои 1096-1106), ки дар ташаккули таълимоти судии факехони мовароуннахрй доктринаи судии у яке аз сарчашмахои асосй ба шумор меравад. Дар омузиши илми фикх Шамсулаимма ас-
Capaxcï 6exTapuH morupgu fflaMcy^auMMa a.i-X,a™oK 6yg. ,0,ap oh aKëM Ba MHH6atg fflaMcy^auMMa ac-Capaxcï xaMHyH 6y3yprrapuH ojhmh ^aKexu MoBapoyHHaxp mHHoxTa mygaacT. O6pyK, Hy$y3 Ba myxpaTH 6y3yprpo fflaMcy^auMMa ac-Capaxcï xaMHyHHH 6o ca6a6u goHHmMaHgK, xaK^yHBy xaKnapac™ Ba ago^aTMaHguam gap 6aHHH OMMaH xa^K gopo rapguga 6yg.
Eoag ry^T, kh acapxo Ba goKTpuHau xyKyKHH y gap pymgu coxaxou MyxTa.m$H x,aëTH xyKyKHH xa^Kxou Ocuëu MuëHa hh a3 Huroxu Ha3apuaBH Ba hh a3 Huroxu aMa.ma Ba Ta^pu6au cygK HaKmu Myaccup Ba Myc6aTpo H^po HaMygaaHg. ^ap hh caMT, nem a3 xaMa, $aKex,u 6y3ypr HaxycTHH MapoTu6a ycy^u TaxKHKH Ha3apuaBH-HHTHKogHH MyaMMoxou gap coxaxou ryHoryHH xyKyKï, xycycaH, gap coxau xyKyKH cygK Ba TaT6uKH ago^aTH cygn ^ongomTapo 6yHëgry3opK HaMyg, kh oh a3 pyu moxhht Taxera Ba Kuëcu pyupocTy xo^ucoHau aMa^uau cyguu ko3hxoh MoBapoyHHaxppo 6o ap3umxou xyKyKH cyguu hohomh kmcchkh gap Ha3ap gomT. Eo ucTH^ogau HyHHH ycy^, 6a $HKpu mo, fflaMcy^auMMau CapaxcK Kymum MeHaMyg, to 3apyp 6ygaHH MycTaKH.maT Ba xaTMaH moxhhth ago^aTMaHgoHa gomTaHH xokhmhhth cygupo gap acocu ap3umxou goKTpuHau cyguu hohomh K^accuKH acocHoK HaMoag. HyHHH MyHocu6aT 6a $ax,MHmu mox,hhth xokhmhhth cygn TaBaccyTH ap3umx,ou ^oHyHHaT, bo^ohhth xy^yK gap x,aë™ H,oMea Ba ago^aTH cygn, 6emaK, a3 Ma3MyHH aKTya^uu TatMMoTH cyguu $a«;exoHH MoBapoyHHaxp« gap 3aMoHH Myocup ryBox,H Meguyag.
YMyMaH, gap xygygu MoBapoyHHaxp 6aHHH acpxou IX-XII xaHy3 a3 3aMoHH ca^TaHaTH CoMoHHëH MaKTa6u MoBapoyHHaxpuu $hkxh xaHa^H pymgy HHKumo^ ë$Ta, gap napTaBH TatMMoTH cep^a6xau oh xa3opxo ^aKexoHH HoMgopu Maxa.rah 6a Boa pacugaaHg, kh ohxo xaMHyH $aKexy My^THëHH Mamxyp, MymoBupoHH gaB^aTHH xupagMaHg Ba Ko3HëHH 6oago^aT, 6emaK, gap HHKumo^H roaxo oug 6a ago^aT, KoHyHHaT, bo^ohhth xyKyKH hhcoh, 3apypaTH ag^y gogrycTapuu moxoH Ba MaHca6gopoHH gaB^a™, TamKHjH gaB^aT Ba ^oMeau o6ogu 6oago^aT, kh gap Mar3H Tat^HMoT oug 6a acocxou gaB^aTH xyKyKï Kapop gopaHg, caxMH ap3aHgau xygpo ry3omTaaHg. ^ap 6opau xaëT Ba $ato.maTH Kac6uu HyHHH ^aKexoH Ba Ko3HëHH Mamxypu MoBapoyHHaxpK MyxaKKHKoHH 3uëg, a3 ^yM^a, M. X,HMMaT3oga[17, c.307-322], ffl. A3hmob[3, 161-166], O. ^opueB[8, c.18] Ba gurapoH Mat^yMoT gogaaHg.
OaKe^oHH x,aHa^HH MoBapoyHHaxp HaKmu Myaccuppo, nem a3 x,aMa, gap pymgu Tat^HMoT oug 6a xokhmhhth cygK, ago^aT Ba gogrycTapK H^po KapgaaHg. HyHHH HaKmu ohxo TaBaccyTH MatHHgogu goKTpuHa^HH Ha3apuau hohomh K^accuKH oug 6a xokhmhhth cygK 6a Ha3ap pacuga, gap hh caMT KoHcencuau xocau ^aKexoHH MoBapoyHHaxpï oug 6a KaBougu ag^y gogrycTapuu Ko3HëH 6a By^yg oMagaacT.
Eohch Kang acT, kh MamxypTapuH ^aKexoHH xaHa^uu MoBapoyHHaxp, a3 Ka6u^u A6y^ancH CaMapKaHgK, A^oyggHHH CaMapKaHgK, fflaMcy^auMMau CapaxcK, Hmom A6y6aKpu Kocohh, EypxoHHgguHH Mapre^oHH Ba gurapoH gap goupau KoHcencuau Ma3Kyp TaMoMH nax^yxou Map6yT 6a TatMHHH xokhmhhth cyguu 6oago^aTpo 6o Ha3apgomTH aMa^uau ^ato^uaTH Ko3HëHH gaBpu xyg MaBpugu Tax^H^H hjmh Kapop gogaaHg.
^ap goupau Ha3apuau ^aKexoHH MoBapoyHHaxpï oug 6a xokhmhhth cygK Tat^HMoTxou xoca gap caMTH paBmaH HaMygaHH moxhhth Ka3o, mapTxo Huc6aTH HoM3ag 6a MaHca6u Ko3urK, ogo6u Ka3o, TapTu6u TamKHi Ba 6apry3opuu Mypo^ua, Tap3H 6apoBapgaHH xyKM Bo6acTa 6a xycyMaTH nangomyga, Ha3apua oug 6a ga^e^xou cygK
тахия гардидаанд, ки тавассути онх,о асли муносибати мактаби мовароуннахрии хукуки исломй нисбат ба масъалаи хокимияти судй муайян карда мешавад.
Ин чо бояд кайд кард, ки шакли сохтори таълимоти факехони мовароуннахрй оид ба хокимияти судй монанд ба доктринаи судии классикхо - асосгузорони мактаби хукукии ханафия тахия шудааст. Аммо махсусияти нуктаи назари факехони мовароуннахрй зимни тадкики масъалаи номбурда бештар дар чодаи тахлили масоили марбут ба фахмиши мафхум ва мохияти казо, шартхои козигй ва одоби казо ба назар мерасанд.
Факехони ханафии Мовароуннахр зимни тахлили мазмун ва мохияти козигй аз он бармеоянд, ки казо, козигй хамчун василаи нигахдошти одамон аз чангу хусумат, пешгирандаи рохи пахн ёфтани фасоду фитна дар чомеа аз нигохи азамат, шукуху чалоли худ, доираи вазифаву масъулиятхо мисли хокимияти давлатй аст ва казоват аз бузургтарин корхои рохбарии чомеа хисоб меёбад [6, с.6] Бинобар ин, сохиби мансаби казо бояд шахси чисману рухан солим ва сохиби аклу идроки расо бошад. Зимни баррасии ин масъала, факехони мовароуннахрй мисли классикхои мактаби хукукии ханафй рафтор карда, аз он бармеоянд, ки ба сифати субъекти мансаби козигй метавонад шахсе баромад кунад, ки агар у ба чунин шартхо чавобгу бошад: 1) озод бошад, 2) мусулмон бошад, 3) ба балогат расида бошад, 4) аз тухмат пок бошад, 5) дар шахсияташ сифати адл мавчуд бошад, 6) сохиби донишхои васеъи фикхй бошад. Илова бар ин, факехони мовароуннахрй ба сифати субъекти мансаби козигй занро низ мукаррар мекунанд ба шарте агар у ба шартхои дар боло овардашуда мувофикат намояд. Далели асосии чунин мавкеъгирии онхо дар формулаи машхури тахиянамудаи асосгузори мактаби хукукии ханафия - Имоми Аъзам Абуханифа (р.а.) оид ба ин масъала дида мешавад, ки мувофики он «чун зан аз ахли шаходат аст (далели Имоми Аъзам Абуханифа - ^уръон, сураи «Бакара», ояти 282), пас у метавонад козй бошад». Яъне, факехони ханафии мовароуннахрй дар асоси киёс чоиз будани козигии занонро асоснок мекунанд. Аммо чунин казоват танхо нисбати хусуматхои муомилотй (никоху оилавй, молу мулкй) нигаронида шуда, дар масоили тахкику баровардани хукм нисбати чиноятхои касос (одамкушй, расонидани чарохатхои чисмонй) ва хад (тарки дин намудан, шуриш зидди хокимият, зинокорй, истеъмоли шароб, дуздй, рохзанй, тухмат дар зинокорй) манъ гардидааст [6, с.6].
Бо сабаби бузургй ва азамате, ки дар мансаби казо дида мешавад, факехони мовароуннахрй таъкид мекунанд, ки набояд ба ин мансаб шахси талабгор гузошта шавад. Факехони ханафии Мовароуннахр, хусусан, таваччухро ба он равона мекунанд, ки ба мансаби казо набояд шахси талабгореро, ки мехохад бо рохи пора додан ё пораи додашуда ба он сохиб шавад, гузошт [19, с.433] ва ин коидаи хеле катъй аст, зеро бо чунин восита фасоди бузург дар чомеа пахн хохад ёфт ва бад-ин сабаб арзишхои бузурги ахлокй, фархангй, маданй, кадру киммати инсон, сидку самимият поён рафта, чои онхоро мунофикй, яъне дуруягй, дуруг, зохирпарастй, гаразнокй, тамаъчуй ва ба ин монанд хислатхои манфур хоханд гирифт, ки аз онхо зарари бузург ба инсон, чамъият ва давлат расида, файзу баракот аз байн хоханд рафт, ва, чун натича, хаёту зиндагй ба як фаъолияти механикии бе мазмун, бе маънавиёт ва бидуни гояи аслй мубаддал хоханд шуд.
Бинобар ин, тибки таълимоти факехони мовароуннахрй, агар шахс бо рохи порадихй сохиби мансаби казо шавад, хокимияти у ва хукмхои баровардаи у конунй
нестанд [19, с.436]. Аз мантики кавоиди мазкури факехони ханафии Мовароуннахр хамчунин бармеояд, ки дар татбики сиёсати чой ба чой гузории номзадхо ба вазифахои давлатй бояд хатман аз руи такво, масъулиятшиносии комил, самимияти хакикии ватандустй, холисона ва бегаразона рафтор карда, хеч гох набояд ба падидахои порагириву порадихй, хешпарастй, махалгарой, дастгирии номзади бекобилият бо сабаби расидан ба максади гаразнок дар ин самт рох дод.
Аз ин нигох, факехони ханафии Мовароуннахр танхо шахси лоику сазоворро барои сохиб шудан ба мансаби казо ва киёсан ба тамоми дигар мансабхои мухим чоиз медонанд. Чунин шахси лоику сазовор дар назари онхо, пеш аз хама, шахсест, ки ба адолатмандии худ боварии комил дорад [19, с.433].
Мувофики назарияи факехони мовароуннахрй, шахси сазовор ба мансаби козигй метавонад танхо он вакт ба ин кор шуруъ кунад, агар у барои кабули мансаби козигй мачбур карда шуда бошад. Бинобар ин, тибки таълимоти факехони машхур Имом Кархй ва Хассоф шахси лоик ба мансаби казо то замоне, ки уро мачбур накунанд, набояд ин мансабро кабул кунад [9, с.3]. Ин чо бояд гуфт, ки факехони мовароуннахрй механизми чунин мачбуркуниро, ки чи гуна бояд бошад, равшан насохтаанд.
Факехони ханафии Мовароуннахр, хусусан Имом Абубакри Косонй, зимни баёни чунин назар хамчун сарчашмаи аслй ба аходиси набавй такя мекунанд. Аз чумла, бештар хадиси зерин чун асоси меъёрй баромад менамояд: «Паёмбар (с) гуфтанд: «Он шахсе, ки мансаби козигиро талаб карда, ба он расид, ба нафси худ вогузор мегардад ва он касе, ки барои кабули мансаби козигй мачбур карда мешавад, фариштае уро мадад менамояд» [6, с.7].
Яъне, дар таълимоти факехони ханафии Мовароуннахр консепсияхо оид ба хусусиятхои шахсияти касбии номзад ба мансаби козигй, санчиши дарачаи эътимоднокии номзад ба мансаби козигй, авло будани волоияти ахлоку бегаразии номзад назар ба донишу камолоти илмии у мавкеи мухимро доро мебошанд. Аз хамин нигох, факехони мовароуннахрй дар мисоли принсипхои озодона кабул кардани мансаби козигй ва мачбуран гузошта шудан ба ин мансаб таваччухро ба санчиши рухияи номзад ба мансаби козигй, дарачаи бегаразй ва санчиши холисияти у дар кабули мансаби казо равона месозанд.
Албатта, ин коида дар таълимоти судии факехони мовароуннахрй аз руи мохияти худ мазмуни классикй дошта, максад аз он тарбия ва ташаккули козиёни дар хакикат адолатманд, бегараз ва дустдори на пулу мол ва карру фарри сохибмансабй, балки хакикат ва адлу дод мебошад.
Бо чунин максад факехони ханафии Мовароуннахр таваччухро ба он равона месозанд, ки козии хуб дар хакикат бояд чй гуна бошад ва кадом козиро козии бехтарин номидан мумкин аст?
Бехтарин козй дар назарияи факехони мовароуннахрй бояд, пеш аз хама, донову олим ба халолу харом ва ба тамоми коидахои дар ин самт мавчуд буда бошад. Ва аз хама мухим у бояд адолатманд, ботакво, покиза аз тухмат буда, нафси худро аз тамаъ ва гараз нигох дошта тавонад. Чун козй сохиби ин сифатхо бошад, бешак, мансаби казоро мувофик ба максади он сохибй карда, хамеша бо хак хукм мекунад.
Бояд гуфт, ки коида ва принсипхои дар боло зикрёфтаи доктринаи судии факехони ханафии Мовароуннахр на танхо киммати таърихй-хукукй, балки ахамияти
хеле мухимро барои замони муосир низ доро мебошанд. ^оидахои мазкур, имруз, албатта, ба рушди ахлоки касбии кормандони макомоти судй, мустахкам намудани гояи адлу додгустарй дар тасаввуроти идеологии онхо, аз байн бурдани омилхои коррупсионй ва, умуман, кавй гардонидани хисси самимии оштинопазирй нисбат ба падидахои манфури гаразнокиву тамаъкорй мусоидат хоханд кард.
Ба хамин тарз, дар натичаи тадкики мавзуи номбурда хулоса намудан мумкин аст, ки таълимоти факехони ханафии мовароуннахрй хамчун доктринаи комили судй асосан байни асрхои IX-XII инкишоф ёфта, огози ба вучуд омадани он ба даврахои хокимияти сулолахои махаллии точик - Тохириён, Саффориён ва Сомониён рост меояд. Яъне, ин аз даврае иборат буд, ки дар он таълимоти судии мактаби мовароуннахрии хукуки исломй якчоя ва зери таъсири раванди ташаккулёбии шохаи мовароуннахрии мактаби хукукии ханафия инкишоф меёфт. Тахмин меравад, ки, умуман, ба чараёни ташкилёбии мактаби мовароуннахрии хукуки исломй таъсири хеле назаррасро таълимот ва гояхои судии факехони мовароуннахрй гузоштаанд, ки бисёре аз онхо чун козиёни номдори мучтахид фаъолият дошта, принсипхои асосии таълимоти хешро дар ин чода бо назардошти мавкеи урфу одатхои махаллй татбик мекарданд. Масалан, чунин факехи машхур ва козии мучтахид Имом Алй ибни Мухаммади Баздавй буд [18, с.602-603].
Бояд гуфт, ки бехтарин давраи инкишофи таълимоти судии факехони ханафии Мовароуннахр замони давлатдории Сомониён дар ин каламрав ба хисоб меравад. Тибки маълумотхои таърихй-хукукй худи асосгузори давлати Сомониён - Амир Исмоили Сомонй ба кори казо ва татбики адолати судй хусни таваччухи зиёд дошта, чорахои заруриро дар ин самт шахсан татбик мекард [13, с.237].
Аммо бояд дар назар дошт, ки дар давоми ду асри баъди салтанати Сомониён мактаби мовароуннахрии ханафия бо таълимоти хосаи худ оид ба кавоиди додгустарй хамчунин хеле рушду такомул меёбад. Дар давоми ин садсолахо дар марказхои бузурги сиёсиву маъмурй, илмиву фархангй, аз кабили Бухоро, Самарканд, Чоч, Косон, Фаргона, Узгенд, Маргелон ва дигар шахрхо, на танхо таълимоти судии факехони мовароуннахрй густариш ёфт, балки дар амалияи судии козихо низ кушишхои татбики онхо ба рох монда шуданд. Аммо тибки маълумотхои бузургтарин олимони мучтахиди ин давра дар фаъолияти козихо камбудихои чиддй низ чой доштанд, ки дар зумраи онхо, бепарвоии касбии козй - чун сохиби махкама, тамаъчуиву гаразнокии ахли кормандони казо, хислати томи бюрократа гирифтани хокимияти козй номбар карда шудаанд. Факехони ханафии Мовароуннахр сабаби асосии мавчудияти нокисихои номбурдаро дар мазмуни бюрократа гирифтани хокимияти козихо, аз хад зиёд пойбанд шудани козй ва кормандони казо на ба коидахои мазмунй ва принсипиалии фаъолияти худ, балки ба коидахои чузъй мебинанд. Тахлили киёсии ин масъала нишон медихад, ки дар замони салтанати Сомониён дар мукоиса бо сулолахои баъдинаи хукмрон на танхо факехони донишманд ва машхур, балки козиёни одил низ зиёд буданд [10, с.11].
Сабабхои дар ахдхои баъди Сомониён пахн ёфтани нокисихо дар фаъолияти козихо, ба фикри мо, асосан дар таъсири вазъияти ноороми сиёсй, тохтутозхои доимй ва чангхои дохилй, таъсири бузурги урфу одатхои кучманчиён, поён рафтани вазъияти ичтимой-иктисодй, ба куллй тагйир ёфтани самтхои инкишофи давлатй дида мешаванд.
Аммо новобаста ба чой доштани чунин муаммохо дар амалияи козихои мовароуннахрй таълимоти факехони ханафии Мовароуннахр оид ба хокимияти судй, ки асли баромади онхо ба асрхои IX-XII тааллук дорад, дар тамоми карнхои баъдина мавкеъ ва накши пешбарандаи илмй-гоявии худро дар ин самт нигох дошт. Чунин холат аз он гувохй медихад, ки дар киёс бо амалияи судии козихои мовароуннахрй доктринаи судй ё таълимоти факехони ханафии Мовароуннахр оид ба хокимияти судй нихоят пеш рафта, дар асли худ принсипхои мазмунияти доктриналй, бузургдошти адолату конуният, бегаразй, холисият, зарурияти воло будани ахлоки касбии козиро инъикос менамуданд.
Аз дигар чониб, бояд гуфт, ки дар фаъолияти козихои мовароуннахрй агарчанд, аз як тараф, таълимоти факехони мовароуннахрй дар самти мазмуни казо ва шахсияти касбии козй васеъ татбик нагардида бошанд хам, аммо дар чодаи амалисозии чорахои ташкилии кори казо (шартхои маъмули козигй, дар кучо чойгир будани махкамаи козй, таъмини сохтории фаъолияти козй, муайян намудани доира ва самтхои салохияти козй ва г.), ки онхо низ аз чониби факехони мовароуннахрй мавриди тахкики мукаммал карор гирифта буданд, тачрибаи фаъолияти козиён ва, умуман, сиёсати ташкили кори додгустарии сулолахои хукмрони махаллиро, ки баъди Сомониён дар сари хокимият карор доштанд, бо назардошти аз чониби онхо васеъ истифода гардидани оинхои давлатдории Сомониён мусбат арзёбй намудан мумкин аст.
Пайнавишт:
1. Лбу Лайс Самарцандий. Бустон-ул-орифин /Араб тилидан тарж. Б. Мууам-мадшукур, М. Маудихон. - Тошкент: Мовароуннахр, 2004. - 240 б. (ба заб.узб.)
2. Азизов У.А. Становление и развитие институтов преступления и наказания на территории дореволюционного Таджикистана. Монография. - Душанбе: Андалеб-Р, 2014. - 200 с.
3. Азимов Ш. Государство и право Саманидов. - Душанбе: Ирфон, 1999. - 168 с.
4. Буриев И.Б. Становление и развитие институтов государственности на территории Таджикистана (досоветский период) /Под ред. академика Ф. Тахирова.
- Душанбе: Ирфон, 2008. - 294 с.
5. Ван ден Берг Л.В.С. Основные начала мусульманского права согласно учению имамов Абу Ханифы и Шафии: (пер. с гол.) /Л.В.С. Ван ден Берг; Предисл. Л.Р. Сюкияйнена.
- М. : Наталис-Рипол Классик, 2006. - 240 с.
6. Имом Алоуддин Абубакр ибн Масъуд Косонй. Бадоеъ-ус-саноеъ фи тартиби шароеъ.
- Ц. 7/Тауцици М. Х,алабй. - Байрут-Лубнон, 1420у./2000. - 312 с. (ба заб. араб.)
7. Каримов Д.А. Становление и развитие основных институтов мусульманского права в Мавероуннахре (VIII-XIII вв.) (Историко-правовое исследование): Автореф. дисс. ...к.ю.н. - Ташкент, 1997. - 19 с.
8. Кориев О. Ал-Маргелоний - машхур фикщшунос /Масъул мууаррир М.М. Хайруллоев.
- Тошкент: Абдулла Кодирий, 2000. - 48 б. (ба заб. узб.)
9. Мууаммад Тоуир ибн Аумад Бухорй. Хулосат-ул-фатово. - Ц.3. - Лакунав, 1329у./1911. - 456с. (ба заб.араб.)
10.Наршахи Мухаммад. История Бухары /Перевел с персидского Н. Лыкошинъ /Под редакцией В.В. Бартольда приватъ доцента СПб. Университета. - Ташкентъ: Типолитография т.д. «О. и Г. Бр. Каменские», 1897. - 123 с.
11.Обидов Д.С. Ханафитская школа права и ее значение в исламском праве суннитского направления (мавераннахрское течение). - Худжанд: Гос.изд-во им. Р. Джалила, 2011. - 316 с.
12.Рахимова Ф.М. Государственно-правовое учение ханафизма (VIII-XIII вв.): автореф. дисс. к.ю.н. - Душанбе, 2014. - 24 с.
13.Сативалдыев Р.Ш. Политические и правовые идеи «Сиасетнамэ». - Изд. 2-е, изм. и испр. - Душанбе, 1999. - 303 с.
14.Сюкияйнен Л.Р. Мусульманское право. Вопросы теории и практики. - М.:Наука, 1986. - 256 с.
15. Тохиров Ф. Т. Инкишофи хуцуц дар Тоцикистон. - Душанбе: Ирфон, 1994. - 260 с.
16.Холщов А.Г. ^уцуци исломй. - Душанбе: ЭР-граф, 2010. - 476 с.
17.Х,имматзода М. Зиндаги ва осори Имом Абуханифа. - Хуцанд: Нашриёти давлатии ба номи Рахим Чалил, 2004. -327с.
18.Х,офиз Мухаммад ибн Ахмад ибн Усмон ибн Узоймоз Захаби. Сияру аъломин нубало /Тахцици Ш. Арнаут ва М. Н. Аркасуси. Чопи 9. Дар 23 цилд. - Ч.18. - Байрут-Лубнон: Муассисат-ур- Рисола, 1413 х./1988. - 200с. (ба заб.араб.)
19.Шайх Мухаммад Содиц Мухаммад Юсуф. Кифоя (Шархи мухтасари Вицоя). - 3-жуз. - Тошкент: Шарц, 2008. - 600 б. (ба заб.узб.)
Reference Literature:
1. Abu Lays Smarqandi. Buston-ul-Orifyen // Translated from Arabic by B. Muhammadshukur, M. Mahdikhon. - Tashkent: Movarounnahr, 2004. - 240 pp. (in Uzbek).
2. Azizov U.A. Formation and Development of Institutes of Crime and Punishment on the Territory of Pre-Revolutionary Tajikistan. Monograph. - Dushanbe: Swallow-R, 2014. - 200 pp.
3. Azimov Sh. State and the Law of Samanids s Dynasty. Dushanbe: Cognition, 1999. - 168 pp.
4. Buriyev I.B. Formation and Development of Statehood Institutes on the Territory of Tajikistan (pre-Sovietperiod) / Under the editorship of F. Tahirova. - Dushanbe: Cognition, 2008. - 294 pp.
5. Van den Berg L. V.S. The Grounds of Initial Moslemic Law According to Tenets of Abukhanifa and Shafii. - M. : Natalis-Ripol Classic, 2006. - 240 pp.
6. Imom Alouddin Abubakr ibni Mas udi Kosoni. Badoe us-sanoe ' f Tartibi Sharoe \ - V.7. / under the editorship of M. Halabi. - Beirut-Lebanon, 1420hijra/2000. - 312 pp. (in Arabic).
7. Karimov D.A. Formation and Development of Principal Institutes of Muslims' Law in Mavarounnahr (referring to the VIII-th - the XIII-th centuries) (historical-legal investigation): Synopsis of candidate dissertation in jurisprudence. - Tashkent, 1997. - 19 pp.
8. Qoriyev O. Al-Margheloni as an Outstanding Scholar in Fikh Studies/editor-in-charge: M.M. Khayrulloeyv. - Tashkent: Abdulla Qodiry, 2000. - 48 pp. (in Uzbek).
9. Muhammad Tohir ibn Ahmad Bukhori. Khulosat-ul-Fatovo. - V.3. - Lakhnaw, 1329hijra./1911. - 456pp.
10.Narshakhi Muhammad. History of Bukhara / Translated from Persian by N. Lykoshin / under the editorship of V.V. Bartold. - SPb.: University, - Tashkent: Typo-Lithography, etc. «O. and G. Brothers Kamenskys», 1897. - 123pp.
ll.Obidov D.S. Khanafite^s School of Law and its Importance in Islamic Law of Sunnite Trend (Mavaraunnahr Trend). - Khujand: Rahim Jalil state publishing-house, 2011. - 316 pp.
12.Rahimova F.M. Statal-Legal Tenet of Hanafism (referring to the VIII-th - the XIII-th centuries): synopsis of candidate dissertation in jurisprudence. - Dushanbe, 2014. - 24 pp.
13.Satyvaldiyev R.Sh. Political and Legal Idea of «Siyosat-Name». - The second edition. revised and enlarged. - Dushanbe, 1999. - 303 pp.
14.Syukiyainen L.R. Moslemic Law. Issues of theory and practice. - M.: Science, 1986. - 256pp.
15.Tohirov F.T. Development of Law in Tajikistan. - Dushanbe: Cognition, 1994. - 260pp.
16.Kholyqov A.Gh. Islamic Law. - Dushanbe: ER-Graph, 2010. - 476pp.
17.Himmat-zoda M. Life and Works of Imom Abukhanifa. - Khujand: Rahim Jalil state publishing-house, 2004. - 327pp.
18.Hofiz Muhammad ibn Usmon ibn Uzmoymoz Zahabi. Siyaru alomin nubalo / under the editorship of Sh. Arnaut and M.N. Arkasusi. The ninth edition. In 23 volumes. - V. 18. -Beirut—Lebanon: Risola publishing-house, 1413hijra/1988. - 200pp. (in Arabic).
19.Sheikh Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Kifoya (Brief commentary of Viqoya). - V.3. -Tashkent: Oriental, 2008. - 600pp. (in Uzbek).
