CC BY
7
УДК 340 ББК 67.022.15
Мирзоев Абдура^мон Неъматович,
сармуаллими кафедраи хадамоти гумруки ДД^БСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
Мирзоев Абдурахмон Неъматович,
старший преподователь кафедры таможенной службы ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Mirzoyev Abdurakhmon Negmatovich, senior lecturer of the department of custom's service under the Tajik State University of Law, Business and Politics (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Ключевые слова; реформа, институт, трансакционные затраты, общественные и групповые интересы, социальный капитал, информационная асимметрия
Рассматривается процесс институционной реформы, имеющей первостепенное значение при любых реорганизациях. Отмечено, что важнейшим вопросом является формирование системы законодательства и здорового социального пространства (как о сновной социально-экономической задачи государства). Проведён анализ законов и норм, содержающих понятие «институт», и даётся оценка института как основы для развития социально-экономической жизни страны. Предлагаются рекомендации, согласно которым институциональные реформы должны учитывать местные условия и особенности, в том числе угрозу нецелевого применения институтов.
Калидвожа^о: ислоуот, ниуод, хароцоти трансаксионй, манфиатуои цамъиятй ва гурууй, сармояи ицтимой, иттилоотуои ассиметрй
Дар мацола раванди ислоуоти институтсионалй, ки дар уама гуна навсозиуо ауамияти мууим дорад, баррасй карда шудааст. К^айд шудааст, ки ташаккули низоми цонунгузорй ва фазои солими ицтимой уамчун вазифаи асосии ицтимоию ицтисодии давлат масъалаи мууимтарин ба уисоб меравад. Таулили цонунуо ва меъёруо, ки мафууми «ниуод» - ро дарбар мегиранд, инчунин арзёбии ниуод уамчун асос барои рушди уаёти ицтимоию ицтисодии кишвар сурат гирифтааст. Тавсияуо пешниуод шудаанд, ки тибци ощо ислоуоти институтсионалй бояд шароиту вижагиуои мауал, аз цумла хавфи истифодаи гайримацсадноки ниуодуоро ба назар гиранд.
Key-words: reform, institute, transactional expenditures, social and group interests, social capital, informational asymmetry.
ОИД БА ИСТИФОДАИ ЕАЙРИМАЦСАДНОКИ БАРХЕ АЗ НЩОД^О (ЦОНУН^О)
О СФЕРЕ НЕЦЕЛЕВОГО ИСПОЛЬЗОВАНИЯ НЕКОТОРЫХ ИНСТИТУТОВ (ЗАКОНОВ)
ON THE SPHERE OF NON-EARMARKED USAGE OF SOME INSTITUTES (LAWS)
The article dwells on the process of an institutional reform being of paramount importance under any reorganizations. It is underscored that the most important problem is a formation of a system of legislation and sound social space (as a principal social-economic goal of a state). The author of the article has conducted an analysis of laws and norms containing the notion of "institute" and given the latter^s assessment as a ground for a development of social-economic life of the country. He proposes recommendations in concordance with which institutional reforms must take into consideration local conditions and peculiarities, a threat of non-earmarked application of institutes inclusive.
Содибистиклолии кишварамон бо давраи гузаришу пойдоркунии низоми икти-соди бозорй рост омад. Низоми нави иктисодй табиист, ки ислодоти кулли содадои мухталифи чомеаро такозо дошт. Дар низоми ислодот ислодоти нидодй (институт-сионалй) накши мудим ичро мекард, зеро эчоди фазои конунй ва мудити солими чамъиятии мутобик ба шароити нав аз масъаладои умдаи руз буд. Х,амин буд, ки парлумони кишвар то имруз беш аз 700 конунро тадия, тасдик ва ба истифода додааст. Дар давраи содибистиклолй мачмуи санаддои конунй - конуну зерконундо, фармондои Президенти кишвар, карордои дукуматй, умуман коидадои фаъолият дар тамоми содадо ташаккул ва густариш ёфта истодааст. Мачмуи конундо дар илмдои чомеашиносй, аз чумла дар илмдои иктисодй бо мафдуми "нидоддо ё институтдои расмй" маълуманд.
Нидоддои расмй, дамчун неъмати чамъиятй ва чузъи сармояи ичтимой арзёбй мешаванд. Бинобар ин, ондо чун сармоя ва омили ичтимоию фардангии рушду инки-шофи даёти иктисодию ичтимой хидмат мекунанд. Омузиши ин масаъаладо дар самти махсуси пажудишдо бо унвони "иктисоди нидодй" ва ё "нидодшиносй" карор гирифта, имруздо дар майдони илмдои иктисодй чойгади устувор пайдо кардааст. Бо такя ба аслдои ин мактаби илмй, мо тасмим гирифтем, ки раванди амали бархе нидоддои расмиро, ки ба фаъолияти иктисодй марбут мебошад, тадлили назариявй намоем.
Тадлилдо нишон медидад, ки амали бархе аз ондо аз модияту дадафи худ дур шудаанд, яъне долатдои истифодаи гайримаксадноки нидоддо чой дорад. Ба ибораи дигар, дар шароити муайян ондо метавонанд дар рафтори субъектдои (агентдои) иктисодй ба вукуъ омадани додисоти манфй ва ё гайричашмдоштро ангезиш диданд: имконияти бардошти манфиати шахсй аз истифодаи гайримаксадноки нидоддо фародам гашта, мазмуни неъмати чамъиятии ондо кодиш меёбад. Агар дар чомеа нуфузу доираи чунин додисот васеъ гардаду ба додисаи маъмулй табдил ёбад, пас табиист, ки модияти вазифадои асосии нидоддо аз байн меравад.
Метавон гуфт, ки бархе нидоддо рушдро таъмин карда натавониста истодаанд, баръакс ба манфиати гуруддои алодидаи чомеа, ки он нидоддо гуё мадз барои ондо созмон ёфта бошанд, хизмат мекунанд. Ин долатдо далели кодиш ёфтани алокаи устувори миёни инкишофи иктисодй ва нидоддои демократии низоми бозорй мебошад.
Бояд кайд кард, ки дар даёти иктисодию ичтимоии чомеадои мухталиф фазои истифодаи гайримаксадноки нидоддо чой дорад. Аммо, сатди бавучудоии ин падидадо бо дарачаи фардангй ва зинаи камолоти чомеаи шадрвандй алокамандй дорад. Омузиши хосиятдои истифодаи гайримаксадноки нидоддо имкон медидад, ки
ohx,opo 6a rypyx,x,o ^ygo HaMoeM.
rypyx6aHgnn HaMyHaBiiii ncinfoogan taiipiiMaKcagHOKii Htixogxo
№ T/p Typyxxo Ca6a6 OKH6aT MHCO^
1 HcmucMopu ummunou accuMempu (HoMyauxH ) Xocuxmu ummunou accuMempuu uKmucodu 6o3opu ffuгapгyн KapdaHu Myyum Huc6am 6a eoKeuxm, «o6ynou-KyHu»-u Ma6nae%o TawKunomyou aaupu-mu^opamu, ku 6a ucmey-conu HebMamyou yaMbux-mu $abonuxm dopaHd.
2 MaHuny-nxmcuxu Huyodyo Honyppaгuu ^oHyH-Maeyyd 6ydaHu «cypoxa» ea e «^ouu mupa» dap oh%o CapKawu a3 aHdo3, napdoxmyou yamMu ea a. HMmue3y ca6yKuyo dap yydadopuyou aHdo3, ku coyu6KopoHu aapa3HoK ucmu$oda Me6apaHd
3 HuyodyonyH onomu pyu-nyw KapdaHu $abonuxmu eapa.3HOK Maevyyd 6ydaHu ca6yKu%oey uMmu-e'3%o dap K,oHy^y-3opu 6apou $abo-nunmu u^muMou H$wo HaKapdaHu co.3uw%ou «nuHyoHu» MueHu coyu6KopoH, xu3MamnueHu daenamu ea a. nacm KapdaHu camyu $oudaey dapoMad, «гupu$maнu» cynopuwyou uymuMouey daenamu ea a.
4 3a6mu Huyodyo a3 mapa$u гy-pyyyou anoyudau yoMea HwmupoKu co%u6KopoHu 6yзypг dap maH3uMu 6axwu MyauMHu uKmucodu Ea doupau aau-pupacMu pa$maHu coyu6Kopuu xypdy MueHa ea e 6epyH pa$maHu oHyo HaKwu 6oHy$y.3u cap-MoxdopoHu 6yзypг dap maH3uMu 6axwu uKmu-coduu Kuweap, ku oHyo 6a 6wpoKpammu daenamu xudMam MeKyHaHd
flKyM. HcTH^oga Ba e TaT6uKH raHpuMaKcagHOKH HHx,ogx,o 6o TaKa 6a hcthcmoph htthhoh HOMyaHAH (accuMeTpH) Ba raKpHma$$0$ cypaT Merupag. TaBpe MeryaHg, «o6po hoh Kapga mo^h MegopaHg». Eoag TatKHg Kapg, kh HHx,ogx,o 6a xothph 3epu Ha3opaT Kapop gogaHH aHOKaBy MyH0cu6aTx,0H ^OMea 6a MaHgoHH pacMH Me6apoaHg. nac, MyaHaH KapgaHH MaHgoHH pacMHH ^atOHHaT Ba nacT KapgaHH caTx,H HOMyaHaHH gap x,ae-th HKTucoguro h^thmohh ^OMea gap MapKa3H x,aga$y Ba3H$ax,OH acocuu ohx,o Kapop Merupag (5,38). hh Kop 6o Bocurau puoau Metepu KOHyHy KOugax,OH MyaHaHH pa^Top, x,ymgopco3H a3 H0MyaKaHHx,0 Ba 6appacuu htthhooth ma^^o^y gaKHK 6a H^po Mepacag. H^pou hh Ba3H$ax,o, atHe caTXH puoau HHx,ogx,OH 6apnomyga, a3 Ha30paTH goxHHH Ba 6e-pyHa aHOKaMaHgH gopag. Arap caTx,H aMaHH hh ^umaHr^ou Ha30paTH nacT Ba e hokh^oa 6omag, nac hmkohhath Baceu cyucTetMOHH HetMaTx,0 6a By^yg Meoag. Arap nyHHH koc-TamaBH Ba e BaHpoHmaBH xycycuaTH OMMaBH rupag, nac эtтнмоgн MapgyM Ba cy6teKT-x,oh HKTucog, 6a Hux,og KOx,um Mee6ag. Hux,og Ba3H$au xygpo, kh 6apou 6oHru xaTap 3a-gaH xugMaT MeKapg, a3 gacT Megux,ag, o6pyBy эtтн6оpн xygpo ryM MeKyHag. ^aMHH TaBp, caTxu capMoau h^thmoh, x,a^MH Ha^tu ^OMea a3 aMaHHeTH hh HHx,ogx,o hh3 KaM MemaBaHg.
Eapou mapxu x,ogucoTH hcthcmoph htthhoh HOMyaHaH, raHpuma^o^ MucoHepo MeopeM, kh 6a HHx,ogx,ou TamKHHOTH raHpuTH^opaTH Map6yT acT. TamKHHOTx,OH raHpu-TH^opaTH Huc6aT 6a TamKHHOT^OH TH^opaTH ak KaTop a$3aHHaTx,OH Kuecupo gopo Me6omaHg. MacaHaH, goup 6a cu^a™ HetMaTx,ou <otTHM0gH0K», kh a3 Tapa^u ucTet-MOHrapoH x,oho gaKHK MyaHaH HamygaacT, Ka^OHara HHOBarH gopaHg, 3epo ucTex,c0HH HetMaT^OH ^aMtuaTH Ba caTxy cu^aTH oh, nyH H^ogarapu MaH^uaTH ^OMea, nem a3 x,aMa, Ha 6o TapuKH 6o3op MyaHaH MemaBag, 6aHKH ohpo hh30mh cuecuH, gaBHaT 6appacH MeKyHag. EuHo6ap oh, MapgyM-HcretM0Hrap0H to gapa^ae oug 6a xapo^OTy ap3umu
тавлиди ин неъматдо (мачмааи варзишй, маркази фардангй, китобхона ва г) иттилои зарурй надоранд. Дар ташкилоти гайритичоратй, ки гирифтани фоида аз фаъолият манъ аст, бино бар давасмандии ондо дар сарфаи харочот кодиш ёфтани сифату нафъи ин неъматх,о мушодида мешавад, зеро сатди пасти иттилои истеъмолгарон (оид ба ин неъмат), аз ин ру чой надоштани назорати мустакими ондо барои ташкилотдои гайритичоратй мудиту имконияти васеи «обулойкунии» маблагу масоледи сохтмо-ниро фародам меорад. Зимнан, ин омил ангезандаи рушди сохтмони бинову иншоот-дои гайриистедсолй низ гаштааст. Агар назорати самаранок ба риояи шарту вазифа-дои фаъолияти ташкилоти гайритичоратй мавчуд набошад, пас додисадои суистеъ-моли ин нидод, ба мисли аз худ кардани нафъи моддй, саркашй аз андоз, «обулойша-вии» маблагдо ва гайрадо ба вукуъ меояд. Яъне, кодиш ёфтани мазмуну аслдои фаъолияти гайритичоратй ба истифодаи гайримаксадноки нидоддои ташкилоти гайритичоратй мусоидат мекунад.
Нигод доштани эътибор ва обруву сифати баланди мадсулот заминаи ракобат-пазирии ташкилотдои гайритичоратй ва мавчудияту устувории ондоро муайян мекунад. Инро ташкилотдои гайритичоратии бовичдону боинсоф хуб дарк мекунанд ва дар фаъолияти худ ба он аслдо такя мекунанд. Аммо дар мавриди хосияти оммавй гирифтани додисадои истифодаи гайримаксаднок ва суистеъмол дар бахши фаъолия-ти ин нидоддо «мувозинати омехта» - дамзистии ташкилотдои гайритичоратии бович-дон ва оппортунист, ба чашм мерасад. Кодиши накшу эътибори бахши фаъолияти гайритичоратй ба ташкилотдои гайритичоратии боинсоф низ нангу зарар меорад, зеро пайваста бо паст шудани эътимоду боварй ба ин бахш, норасоии захирадо ва дамин тарик датто дар сатди пештара нигод доштани фаъолият ва сифати истедсоли неъмату хизматдо мушкил мегардад. Дар ин шароит, истеъмолгарон низ туъмаи истифодаи гайримаксадноки нидоддо мегарданд: ондо аз истеъмоли неъматдои ин сектор зарар мебинанд. Ин талафдои истеъмолгаронро дар намуди рента ташкилоти гайритичоратй аз худ мекунад. Болоравии истеъмоли гайримаксадноки нидоддо, ки дар натичаи паст шудани сатди раванддои назоратй авч мегирад, тадричан майдони фаъолияти ташкилотдои гайритичоратй танг мекунад.
Чунин раванддоро дар доираи тадсилоти олии кишвар низ метавон мушодида кард. Рушди суръатноки муассисадои тадсилоти олии тичоратй (ки накши дукукиа-шон ба ташкилоти гайритичоратй марбут аст) ва бозоргонй кардани ин муассисадо, ба афзалият пайдо кардани манфиати моддй мусоидат карда, дадафи асосии ондо бештар ба мадди дувум мегузарад. Ракобати тезу тунди миёни ин муассисадо тадричан ба пастравии сифати тадсилот мусоидат дам мекунад, зеро стратегияи ракобатиро (дар шароите, ки тадсил бо пардохти пулй такя дорад), пеш аз дама, кам кардани стандарти академикй ва имконияти гирифтани диплом бо арзиши дадди акалли сарфи вакт ва неруи донишчуён ташкил медидад. Дар натича шадодатномаи сатди вокеии донишу кобилияти бархе хатмкунандагон девалватсия шудаааст. Ин раванд табиист, ки кобилияти нидоди тадсилоти олиро дар ганй гаштани сармояи инсонй кодиш додааст. Чунин вазъияти рушди экстенсивии бахши тадсилоти олй, албатта мадсули давраи гузариш аст. Падидадои нави раванддои бахши тадсилоти кишвар гуводй медиданд, ки пайваста бо густариши бозори тадсилот, ворид шудан ба фазои чадонии тадсилот ва ташкили низоми нави инноватсионй нидоди тадсилоти олй сатди дигар, яъне рушди сифативу интенсивиро мегирад.
Дуюм. додисадои истифодаи гайримаксадноки нидоддо тавассути манипулятсия кодиш додани модияту вазифадои ондо низ сурат мегирад. Асосдои дукукии фаъолияти нидоддои расмй бо конундо ва санаддои зерконунй муайян мегардад. Ин санаддои дукукй дарчанд то андозаи муайян дадаф ва коидадои татбики нидоддоро инъикос кунад дам, аммо «суроха»- ва ё «минтакаи тирае»-ро дар худ чой додаанд. Вокеан дам, дар кулли конундо ва шартномадои фаъолият чое ва ё «минтакаи тирае» барои бадсу талошдо вучуд дорад, зеро ондо тамоми падлудои додисадои дар амалия вучуд-доштаро комилан пурра инъикос карда наметавонанд. Доираи он «минтака» ва ё «су-роха»-ро низоми мухталифи дукукй ба таври гуногун шард дам медиданд. далли ин костагидо ва бадсу талошдо одатан ба фаъолияти суддо давола шудааст. Нокомилии конундо имконият медидад, ки дарчанд дадафдои ондо шаклан риоя шавад дам, фаъолияти амалй бо мазмуни конундо хилоф меварзад. Дар кадар сатди номукамма-лии конундо ва низоми судй баланд бошад, дамон кадар имконияти суистеъмоли ондо васеъ мегардад.
Гуфтадои болоро истифодаи гайримаксадноки имтиёздои андозй дам тасдик мекунад. Маълум аст, ки конунгузорй субъектдои иктисодиро дар шароитдои муайян аз баъзе уддадоридои андозй озод мекунад. Хддафи ин кор, неру бахшидан ба ягон намуди фаъолият ва ё дастгирии гуруди андозсупорандагон мебошад, ки самти афзалноки инкишофи иктисодй ва ё далли масъаладои ичтимоиро муайян мекунад. Андозсупорандагони бемасъулият бошанд, ин коидаро барои саркашй кардан аз андозсупорй истифода мебаранд. Ондо бо дар род даракат мекунанд, ки фаъолияти худро ба талаботи андози имтиёзнок мутобик созанд ва ё ворид намоянд, дарчанд дадафи рафтори ондо дигар аст.
Мубориза бо чунин суиистемол аз дукуки андозй, яъне амали андозсупорандагон, ки аз модияти содибкорй барнамеояду максади гирифтани имтиёздои андозиро дорад, дар бисёр кишвардо чун мурофиаи дукукии ночиз арзёбй мегардад. Яъне, ин чо масаъалаи якбора бардам додани имтиёздои андозй руи кор наомада, амали далли бадсдои марбут ба ин масъала ба хулосаи суд давола мегардад. Агар суддо шаффофияту адолатро дар он муайян накунанд, пас он додисадо хосияти оммавй мегирад. Яъне, суистеъмоли нидоди имтиёздои андозй доираи васеъро фарогир мешавад ва ин додисадо ба фаъолияти содибкорони бовичдон дам зарар меорад.
Бархе даннотон меходанд, ки мукаддасоти чомеаи шадрвандй - конунро низ поймол намоянд ва аз арзишдои «Точикистон - давлати дукукбунёд», «волоияти конун» ва гайра суистифода кунанд. Кануне, ки бояд дукуки адолии кишварро димоя кунад, баъзан бар зидди худи у истифода мешавад. Сухан дар бораи раванде меравад, ки зидди сиёсати пешгирифтаи родбарияти давлат мебошад. Ин раванди номатлубро ба забони русй «рейдерство» мегуянд. Тарчумаи тадтуллафзии ин мафдум аз калимаи англисии «raid» - дучум ва дамла мебошад. Раванди чараёндоштаи рейдериро «забти рейдерй» меноманд. Барои анчоми ин кор, умуман, гуруддое, ки ба ин намуди чиноятдои иктисодй даст задаанд, датто конун дар бораи муфлисшавиро барои максаддои гаразноки худ истифода мебаранд.
Сеюм. Истифодаи нидоддо ба сифати руйпуш кардани фаъолияти гаразнок низ дида мешавад. Ин намуди гайримаксаднок истифода бурдани нидоддоро метавон дар фаъолияту масъулиятдои ичтимоии корпоративй мушодида кард. Дар замони имруза корхонадо дар баъзе мавриддо лоидадоро, ки адамияти ичтимой доранд, маблаг-
гузорй мекунанд. Масалан, сохтмони инфрасохтордои ичтимой, дастгирии моддии мaорифy тандурустй ва гайраро ба ичро мерасонанд ва бо ин род сатди фоидаи худро бо бадонаи (сабаби) майлдои экологй, этикй ва гайра паст нишон медидад.
Фаъолияти содибкорй масъулияти ичтимой дошта, бояд мутобик бо манфиату талаботи чомеа сурат гирад ва ин кор одобу пардезкории истеъмолгарон, сармоя-гузорон, коргарон ва дигар шахсдои давасмандро такозо менамояд. Агар ин арзишдо риоя гардад, дам содибкорон ва дам чомеа нафъ мебардоранд. Аммо, фаъолияти бархе содибкорон дар мавриди далли масъаладои ичтимой, экологй ва гайра баъзан (бо сабабдои гуногун) берун аз доираи коидаву конундои муайяншуда мемонанд. Дар ин маврид ондо, чун вайронкунандаи конун, зери фишори давлат карор мегиранд ва устувории фаъолияти содибкориашон кодиш меёбад. Лекин, ондо барои нигод доштани фаъолияти худ дар маблаггузоридои ичтимой «андоздои» иловагии гайри-шаффофро (барои хизматчиёни давлатй), ки аз доираи бучаи накшавй ва назорат берун аст, муайян мекунанд. Х,атто, додисадое ба назар мерасанд, ки содибкорон маблаггузории ичтимоиро ба имтиёзу субсидиядо ва озод шудан аз андоздои маъмул иваз мекунанд. Дар ин долат масъулияти ичтимоии корпоративй чун олати руйпуш кардани созишу дамкории пиндонии миёни содибкор ва докимият хидмат мекунад. Зимнан ин кор харочоти барасмиятгириву муомилотии (трансаксионй, бюрократии) чунин созишдоро паст мекунад. Дар ин чода, нидод ва ё фаъолияти миёнаравдо, ки дар чомеа хеле падн шудааст, чун олати кулай барои руйпуш кардани фаъолиятдои номатлуб хидмат мекунад.
Нидоддои миёнарав асосан барои паст кардани харочоти барасмиятгириву муо-милотй (трансаксионй) ба вучуд омадааст. Аммо ондо на тандо харочоти расмиро дар амали созишдо паст мекунанд, балки ин харочот дар шартномаву созишдои аксй (гайрирасмй, пиндонй) низ паст мешавад. Миёнаравдо метавонанд афзалияти андозй, гумрукй ва гайраро дошта бошанд, ки иштирокдорони созишу шартномадо ба он ду-кук надоранд ва ё кисми криминалии ин созишро ба души худ гирифта наметавонанд. Миёнаравдо, ки афзалияти омилдои тахассусй ва сарфа аз васеъгардии фаъолиятро доро мебошанд, ба фаъолиятдои хусусй ва содибкордои мухталиф фатди монеадои маъмуриро осон мекунанд, хизматдоро оид ба бастани шартномадои фаъолияти муштараки давлату содибкорй ва гайрадо арзон менамоянд. Ондо ба манфиати мизо-чони худ ба фаъолиятдои коррупсионй низ даст мезананд ва дар ин маврид харочот ва хавфи коррупсиониро нисбат ба алокаву созиши мустакими хизматчиёни давла-тиву «мизочон» паст мекунанд. Дар вокеъ, миёнаравдо сатди харчу хавфдои созишдои мустакими «мизочон»-ро бо хизматчиёни ришвахур оид ба муайян кардани бузургии ришва ва шароити амалиёти зиддиконунй паст мекунад. Аз тарафи дигар, миёнаравдо барои бюрократ чун шахси боэътимод буда, кафолати фош нашудани сирри уро медиданд ва дамин тарик сатди хавфи кордои номатлубро хеле паст менамоянд. Ба ибораи дигар гуем, миёнарав бюрократро аз «тарсу вадм» озод мекунад. Эдтимоли чунин раванд пас аз ислодоти маъмурй, ки дадафи паст кардани харочоти трансаксиониро дар муомилоти миёни шахси хусусй ва давлат дорад, васеътар мегардад. Миёнарав чун «димояи нидодй»-и бюрократияи коррупсионй дар ислодот хидмат мекунад: хизматчиёни давлатй бо талаботи иловагй, кашолкорй, пиндон кардани иттилои зарурй аз y, харочоти мустакими тай кардани монеадои маъмуриро афзун карда, зарурати боз дам ба миёнарав мурочиат кардани «мизочони» пардохт-
пазиру «бесабр»-ро, ки фаъолияти фасодй барои ондо чун одат аст, фарох мекунад.
Мавчудияти якчанд роддои тай кардани монеадои бюрократй, масалан бо хизматдои миёнарав, мустакиман ва ё дигар роддо имконият медидад, ки барои бюрократия шароити «тафрикаи нархй» ва ё афзоиши рентаи коррупсионй ба вучуд ояд. Масалан, ду сол кабл аз тарафи кормандони агентии зиддикоррупсионй 3016 мурочиати шадрвандон баррасй гардида, дар 45 дар садаш чинояти коррупсионй ва иктисодии хусусияти коррупсионидошта ошкор шудааст, ки 566 адади он чиноятдои тасарруфи моликияти давлатй, 260-тоаш чиноятдои вобаста ба порахурй ва ришва-ситонй (аз он чумла 200-тоаш гирифтани пора аз чониби шахсони мансабдорони сохтордои давлатй), 95 - суиистифода аз ваколатдои мансабй, 67-тоаш саркашй аз супоридани андоздо ва пардохтдои гумрукй ва гайраро ташкил медидад (4,2).
Х,амин тарик, бо афзудани ин падидадои номатлуб татбики пурраи нидод ва мазмуни он кодиш меёбад.
Чорум. Яке аз сабабдои гайримаксаднок истифода шудани нидодро тобеияти он ба гуруддои алодидаи чомеа сабаб гаштааст. Нидоддои гиредкушои иктисодй, бозорй ба мисли нидоддои дифзи моликият ва шартномадо, бозори молиявй, фишангдои далли низоъдо, танзимй ва идораи давлатй хосияти неъматдои чамъиятиро доро буда, барои манфиати чомеа хидмат мекунад. Вале хатари забти ин нидоддо ва тобеъ кардани ондо ба манфиати гуруддои хурди чомеа, истифодаи ондо барои манфиатдои хусусй чой дорад. Ин додисадо аз вобастакунии нидод ба масъулоне, ки чомеа ба ондо бовар кардааст, вале ондо зери назорати пурзур карор нагирифтаанд, низ барме-ояд. Забти ин нидоддо аз чониби манфиатдои гурудй низ сар мезанад, ки дар созиши иттидодй нидодро зери итоаташон карор доданд. Х,амин тарик, нидоди чамъиятй ба «неъмати клубй», ки соф барои манфиати ин гуруд хидмат мекунад, табдил меёбад.
Мисоли маъмули ин додисаро дар танзими давлатй метавон мушодида кард. Ду акида рочеъ ба танзими давлатй чой дорад: акидаи манфиати чомеа ва интихоби чамъиятй. Акидаи аввал, арзиши классикй дошта, дадафи танзимро дар бартараф кардани талафи иктисодй мебинад, ки аз додисоти ракобати комил ва иттилои ассиметрй бармеояд. Акидаи дувум бошад, вокеияти сиёсй ва имконияти забти танзим аз тарафи гуруддои таъсирбахш, ё нидоддоеро, ки ба бюрократия хидмат мерасонанд, мавриди тадлил карор медидад. Забти танзими давлатй дар кишвардои ру ба тараккинидода ва кишвардое, ки дар давраи гузариш карор доранд, бештар мушодида мешавад. Дар ин кишвардо бо сабаби докимии содибкорони «даранда» монеадои маъмурии хеле баланд арзи дастй карда, содибкори хурду миёнаро ба бахши гайрирасмй ва ё берун аз кишвар давола медиданд. Монеадои баланди маъмурй табиист, ки барои сармоядорони бузург шароити мусоид фародам меорад, зеро бо харчи нисбатан кам ва дар шароити бо таври сунъй эчодшудаи нодириву камёфтии захирадо дар доираи расмии фаъолият нафъу боздидии баландро аз фаъолияти худ ба даст меоранд. Х,амин тарик, истифодаи гайримаксадноки нидоди танзими давлатй имконият медидад, ки гуруддои имтиёзноку «такводор» рентаи баланд гиранд. Аммо, чомеа ва иктисодиёт аз он, ки захирадову сармояи инсонй аз доираи расмй берун мераваду самаранокии истифодаи ондо кодиш меёбад, талафи калон мебинад. Забти танзими давлатй чун «бозй» бо суммаи манфй шабодат дорад, ки он ба талафи софи некуадволии чомеа сабаб мегардад.
Дар тайи ду сол аз тарафи агентй дар натичаи гузаронидани 1782 санчиши
молиявии вазорату идорадои давлатй зарари молиявй ба давлат ба маблаги 226 миллион сомонй ошкор гашт, ки зиёда аз 71 миллион сомонии он ба давлат, яъне буча ва суратдисоби корхонадои давлатй баркарор карда шудааст. Еайр аз ин, дар зиёда аз 200 ширкат ва корхонадои хусусй санчишдо гузаронида, руйпуш намудани андоз ба маблаги беш аз 40 миллион сомонй ошкор гардид (5, 2).
Бояд таъкид кард, ки баъди таъсиси агентй ошкоркунии порахурии шахсони мансабдори давлатй 67 дар сад афзудааст, ки ин дар навбати худ таъсири мусбати худро ба пешгирии ин омили номатлуб ходад расонд.
Тобеъгардии нидоддо дар мадалдо бо тарики забти докимияти гайримаркази-шуда низ ба вукуъ меояд. К^исми ваколати давлатй ба хотири он, ки сиёсати андозу буча ба шароити мадал мутобик гардад, давасмандй дар идораи давлатй самаранок ва наздик кардани он бо «адолй» ва содибкорй ба ичро расад, ба сатди минтакаву мадалдо кучидааст. Дар сатди минтакадои алодида эдтимоли пайдоиши гуруддои иктисодиву сиёсии таъсирбахшу бонуфуз вучуд дорад, зеро дар сатди миллй нуфузи ондо бузургии миёнаро мегирад ва зери ракобат карор дорад. Аз тарафи дигар, падидадои гайримаксаднок истифода бурдани нидоддои докимияти гайримарказй далели котеи тарафдорони нигод доштани идораи мутамаркиз мебошад ва афзалияти докимияти марказиро тасдик менамояд. Дар ин маврид таксими окилонаи ваколати докимияти марказу минтака кодиш меёбад. Масалан, додисадои мазкур дангоми чудо намудани тухмии хушсифати галла, картошка ба хочагидои дедконй, гайримаксаднок истифода бурдани заминдои корам, таксимот ва истифодаи нодурусти заминдои обй ва лалмй аз тарафи раисони шадру дедот, родбарони хочагидо ва заминистифодабарандагон ва гайра ба назар мерасад.
Тавре ки дар боло ишора шуд, яке аз сабабдои додисоти гайримаксаднок истифода бурдани нидоддо аз бемудофизатй ва номукаммалии ондо бармеояд. Табиист, ки агар нидоддои эчодшуда гайримаксаднок истифода шаванд, пас такмили нидодй дам натичаи дилход намедидад ва ба дадафи ислодотгар хилоф мекунад (1, 28). Модоме ки дадаф аз истифодаи гайримаксадноки нидоддо максади гирифтани нафъи модиро дораду бузургии ин нафъ мадз аз дисоби истеъмолгарони боинсоф дар чомеа пайдо мешавад, пас чабрдидагони ин амал бояд барои дифзи нидоддо давас-манд бошанд. Масалан, хизматрасонидои давлатии ройгон ва пулакй то дол расман мукаррар нашудаанд. Афзоиши нархи бархе аз хизматрасонидо, аз чумла таъмини барк, газ, об ва гайрадо бо сифати таъмини ондо мувофик нест. Яъне хизматрасонидо бидуни шартнома расонида мешаванд. Аз ин тарзи кор чомеа талаф мебинад ва аз пардохти маблаги истифодаи барк, об, газ ва гайрадо саркашй мекунад. Аммо чомеа бо як катор сабабдо имконият надорад, ки нидоддоро дифз намояд.
Якум. Нидоддое, ки гайримаксаднок истифода мешаванд ва дар сатди кофй аз тарафи чомеа арзёбиву бадо нагирифтаанд. Азбаски ондо ройгон истифода мешавад, аз тарафи чомеа чандон кадр дам намегарданд.
Дуюм, арзиши ин нидоддо аз тарафи чомеа ба пуррагй дарк нашудааст. Аз саба-би мушкил будани созиш ва омезиши акидадои тарафдову фарддои давасманд дифзи ондо (нидоддо) муяссар намегардад (3, 123). Гуфтадои болоро тадлили муваффакият ва нокомидои кучонидани низомдои дукукй низ тасдик мекунанд. Самараи «транс-плантатсия» дар он маврид бо вукуъ меояд, ки агар мазмуну модияти онро чомеа комилан дарк карда бошад, ба шароити минтакаву мадал рост ояд, дар татбики он
донишдои баланди дукукиву икисодии субъектной иктисодй ба назар гирифта шуда бошад ва дукукшиносони касбй ширкат кунанд. Агар натичадои амалии нидоддо ба вукуъ ояду самара орад, пас арзиши он назди чомеа аён мегардад. Вакте ки чомеа ин нидодро эътирофу кабул кард, пас барои истифодаи гайримаксадноки он чой намемонад. Мадз нобоварй ба фаъолияти ташкилотдои гайритичоратй, (бино бар набудани иттиллои кофй оид ба фаъолияти ондо дар чомеа), заминаро барои истифодаи гайрисамараноки он ба вучуд меорад. Аз тарафи дигар, таъсири чомеа барои дифзи модияти он кодиш меёбад.
Х,ифзи нидоддое, ки зери фазои истифодаи гайримаксаднок карор гирифтааст, дар сурати дар чомеа сармояи ичтимой рушд наёфтан мушкил мегардад. Сармояи ичтимой мачмуи меъёру алокадои ичтимой мебошад, ки ба амалу фаъолияти иттидо-дй (коллективй) ва далли масъаладо мусоидат мекунад. Тавре ки маълум аст, сармояи ичтимой кори як катор нидоддои мудимро бедтар мекунад. Масалан, кори мониторинги чамъиятии фаъолияти сектори давлатй ва докимият аз иштироки мус-такими иттидодии мардум бармеояд. Муковимати иттидодй бар додисоти истифодаи гайримаксадноки нидоддо олати бедтарин дар дифзи модияти нидоддо мебошад. Дар муковимат бар вайронкунии нидоддо худтанзимкунии гуруди одамон адамияти амалй дорад. Масалан, намояндагони касбу кори гуногун ба ходиши худ стандарти рафтори муайянро тадия намуда, назорати риояи каттъии онро ба удда мегиранд (2,107).
Агар чомеа бо неруи худ пеши роди истифодаи гайримаксадноки нидоддоро гирифта натавонад, пас ин вазифаро давлат бояд ба удда гирад. Аммо, тадбирдои дифзкунандаи нидоддо, ки аз тарафи давлат андешида мешавад, метавонанд бо сабаби назорати сахти маъмурй боз додисоти талафи нидодро ба вукуъ оранд. Илова бар ин, таъсири гуруддо ва ё элитадои иктисодиву сиёсй имконият доранд, ки карордову амали давлатро зери таъсири худ гирифта нафъ бардорад ва дамин тарик, ин нидоддоро ба «неъмати клубй» табдил диданд. Элитадои иктисодй имконият доранд, ки нидоди универсалии моликияти хусусиро (ин нидод бо мазмуни васеаш, дукуки моликият ва дигар дукукдои иктисодй, озодии ракобат, дастрасй ба бозордои мухталиф, далли адолатноки бадсдо ва г., таъмин мекунад) ба нидоди гирифтани рента табдил диданд. Мисоли ин забти танзими давлатй мебошад. Дар дол нобаробарии иктисодй ба вукуъ меояд, яъне ин нидод барои элита нафъи бисёреро чун рента аз дисоби вазъи монополй бар захирадо оварда, аммо барои содибкории хурд боиси зарару талаф мегардад.
Ислодоти нотамом низ сабаби истифодаи гайримаксадноки нидоддо мебошад. Истифодаи гайримаксадноки нидоддо дар мудити нидодй костагидо меорад. Маълум аст, ки нидоддо якдигарро иловаву пурра мекунанд. Самараи як нидод ба мавчудияти дигар нидоддо алокамандии зич дорад. Масалан, нидоди идораи корпоративй ва низоми самараноки судй, ки дадафи бартараф кардани истифодаи гайримаксадноки нидодро дорад бо дам алокамандии зич дорад. Ё ки дар сатди хеле суст ва ё кашолкорй идома ёфтани мачрои ба расмият даровардани молу мулк низ омилест дар роди гайримаксаднок истифода бурдани нидоддо. Яке аз сабабдои паст будани суръати конунй гардонидани молу мулк дароси мардум аз конундои собик Иттидоди Шуравй мебошад. Он вакт содиби боигарй шудан чиноят дисоб мешуд. Аз чи бошад, мардум комилан дарк накарда истодаанд, ки доло мо вориди чомеаи сармоядорй шудем ва халк доро бошад, пас давлат низ кудратманд мегардад. Ин аз сатди пасти
маърифат аст. Мардум ба тарбия ниёз дорад ва дар ин бахш кордои таргиботиро бояд равнак дод. Х,амин тарик, масъулияти ичтимоии корпоративй дар мавриди дифзи нидоддо дар аснои мавчудияти сатди баланди чомеаи шадрвандй самаранок татбик мешавад.
Хосияти тадричан татбик кардани стратегияи ислодоти иктисодиву дукукй сабаби ислодоти нопураи нидоддо мебошад. Ин додиса имконияти васеъро дар истисмори нидоддои номукаммал ба миён меорад, яъне ислодоти нопурра метавонад чун сарчашмаи ба даст овардани рентаи маъмурй хизмат кунад. Бинобар он, элитадои сиёсиву иктисодй намеходанд ин имтиёзро аз даст диданд ва мадз аз дамин сабаб ондо барои такмили нидод ва то сатди комил расонидани он чандон давасманд дам намебошанд. Пас, рента аз ислодоти нотамоми нидод, ки барои гайримаксадноки истифодаи он мусоид аст, бармеояд.
Дамин тарик, дифзи нидод ва боздоштани истифодаи гайримаксадноки ондо кори хеле мушкил аст ва пеш аз дама аз сабабдои зерин бармеояд:
1. Нокифоягии сармояи ичтимой неруи суистеъмолкунандаи чомеаро боздошта наметавонад.
2. Имконияти дифзи нидоддо аз додисадои истифодаи гайримаксаднок, ки давлат ба удда мегирад, маддуд аст, зеро назорати сахти маъмурй метавонад манфиати истеъмолгарони боинсофи нидоддоро кодиш дидад. Ба ибораи дигар ва бо таъбири халкй бигуем, метавонад додисаи «барои як нахуд, як давз обро хурд» ба вукуъ ояд.
3. Ташкилоти сиёсиву гуруддои бонуфузи чомеа ба сабаби бемаъсулиятиву беэътиной ва ё иштироки худашон дар ин кор таъсири мусбат расонида наметавонанд.
4. Нопуррагии такмили нидоддо, низ манбаи истифодаи гайримаксаднок мегар-данд. Бинобар он, дар мавриди тадрезй, бунёд ва такмили нидоддо тарафдои мусбат ва манфии онро дар андозаи мизон бояд гирифт ва чен кард.
Пайнавишт
1. Полищук Л. Нецелевое использование институтов: причины и следствия /Л. Полищук // Вопросы экономики. - 2008. - № 8. - С.28- 46.
2. Рубинштейн А. Общественные интересы и теория публичных благ //Вопросы экономики. -2007. № 10. - С. 90 -113.
3. Парсонс, Т. О структуре социального действия / Т. Парсонс.- СПб.: Академический проект, 2000. - 880 с.
4. Ясинский Ю., Тихонов А. Новая информационно-поведенческая парадигма: конец равновесной теории или ее второе дыхание?//Вопросы экономики. - 2007. - № 7. - С. 35-58.
5. Агентй коррупсияро бугй мекунад // Чумуурият.- 2008.- 26 феврал
Reference Literature:
1. Polishchuk L. Non-Earmarked Usage of Institutes: Causes and Sequences // L. Polishchuk // Issues of Economics. - 2008, #8. - pp. 28 -46.
2. Rubinstein A. Social Interests and the Theory of Public Benefits // Issues of Economics. -2007, #10. - pp. 90 - 113.
3. Parsons T. On the Structure of Social Action // T. Parsons. - SPb : Academic Project, 2000. - 880pp.
4. 'Yasinsky Yu., Tikhonov A. The New Informational-Behavioral Paradigm: Is it the End of Equipotent Theory or its second Breath? // Issues of Economics. 2007, #7. - pp. 35 - 58.
5. The Agency Stifling Corruption // Djumkhuriyat (Republic). 2008, February 26.
