Научная статья на тему 'Social partnership in Institutional sector of economic development'

Social partnership in Institutional sector of economic development Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
71
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ШАРИКИИ ИЦТИМОӣ / НЕОИНСТИТУТСИОНАЛИЗМ / МУНОСИБАТҳОИ ИЦТИМОӣ-ИқТИСОДӣ / ИқТИСОДИЁТИ НИҳОНӣ / ҶУМҳУРИИ ТОЦИКИСТОН / ИНСТИТУТҳОИ ҳОКИМИЯТИ ДАВЛАТӣ / СОҳАИ ИЦТИМОӣ-МЕҳНАТӣ / САРМОЯИ ИНСОНӣ / СОЦИАЛЬНОЕ ПАРТНЕРСТВО / НЕОИНСТИТУЦИОНАЛИЗМ / СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ / РЕСПУБЛИКА ТАДЖИКИСТАН / ИНСТИТУТЫ ВЛАСТИ / СОЦИАЛЬНОТРУДОВАЯ СФЕРА / ЧЕЛОВЕЧЕСКИЙ КАПИТАЛ / SOCIAL PARTNERSHIP / NEOINSTITUTIONALISM / SOCIO-ECONOMIC RELATIONS / REPUBLIC OF TAJIKISTAN / GOVERNMENT INSTITUTIONS / SOCIAL AND LABOR SPHERE / HUMAN CAPITAL

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Шохиён Абдурахим Махмадулло

Отмечается, что социальное партнерство как активный экономический феномен соответствует основным категориям институционализма, а в Трудовом кодексе определены нормы социального партнерства в стране, обеспечивающие увязку интересов его членов с трудовыми отношениями и другими непосредственно связанными вопросами. Изложено мнение, что социальное партнерство выступает регулятором и институтом развития экономических отношений и интеграции интересов участников экономических отношений, а также подчеркивает правильность институционального подхода к социальному партнерству. Также освещается роль государства как ключевого института для принятия правовых актов, определения правового статуса участников социального партнерства, обеспечения процесса разрешения конфликтов между участниками социального партнерства.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СОЦИАЛЬНОЕ ПАРТНЕРСТВО В ИНСТИТУЦИОНАЛЬНОМ СЕКТОРЕ ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ

The article notes that social partnership as an active economic phenomenon corresponds to the main categories of institutionalism and the Labor Code defines the norms of social partnership in the country, ensuring an alignment of the interests of its members with labor relations and other directly related issues. According to the author, social partnership acts as a regulator and institution for a development of economic relations and an integration of interests of participants in economic relations, and also emphasizes a correctness of institutional approach to social partnership. The article also highlights the role of the state as a key institution for an adoption of legal instruments, determination of a legal status of participants in social partnerships, ensuring the process of settling conflicts between participants in social partnership.

Текст научной работы на тему «Social partnership in Institutional sector of economic development»

УДК 334 ББК65.290.2

ЧОЙГО^И ШАРИКИИ Шо^иён Абдура^им Ма^мадулло,

ИЦТИМОЙ ДАР СОХТОРИ унвонцуи кафедраи назарияи ицтисодй ва

ИНСТИТУТСИОНАЛИИ фаъолияти соуибкории Донишкадаи соуибкорй ва

РУШДИ ИЦТИСОДИЁТ хизмат (Тоцикистон, Душанбе)

СОЦИАЛЬНОЕ ПАРТНЕРСТВО Шохиён Абдурахим Махмадулло,

В ИНСТИТУЦИОНАЛЬНОМ соискатель кафедры экономической теории и

СЕКТОРЕ предпринимательской деятельности Института

ЭКОНОМИЧЕСКОГО предпринимательства и сервиса

РАЗВИТИЯ (Таджикистан, Душанбе)

SOCIAL PARTNERSHIP Shohiyon Abdurakhim Makhmadullo,

IN INSTITUTIONAL claimant for candidate degree of the department of SECTOR OF ECONOMIC economy theory and entrepreneurship under the DEVELOPMENT Institute of Entrepreneurship and Services of Tajikistan (Tajikistan, Dushanbe) E-MAIL: shoev75@mail.ru

Калидвожа^о: шарикии ицтимой, неоинститутсионализм, муносибатуои ицтимой-ицтисодй, ицтисодиёти ниуонй, Чумуурии Тоцикистон, институтуои уокимияти давлатй, соуаи ицтимой-меунатй, сармояи инсонй

Зикр гардидааст, ки шарикии ицтимой уамчун падидаи фаъоли ицтисодй ба категорияуои асосии институтсионализм мувофиц буда, Кодекси меунат меъёри шарикии ицтимоиро дар цумуурй циуати таъмини мувофицати манфиатуои иштирок-дорони он ба масъалауои муносибатуои меунатй ва дигар муносибатуои бевосита ба ощо алоцаманд муайян менамояд. Ба ацидаи муаллиф шарикии ицтимой уамчун тан-зимгар ва институти рушди муносибатуои ицтисодй ва уамгироии манфиатуои ишти-рокдорони муносибатуои ицтисодй баромад намуда, бевосита дурустии баррасии муно-сибати институтсионалиро ба шарикии ицтимой таъкид менамояд. Нацши давлат уамчун институти калидй дар цабули санадуои меъёрии ууцуцй, муайян намудани вазъи ууцуции иштрокдорони шарикии ицтимой, таъмини раванди уалли муноцишауо миёни иштирокдорони шарикии ицтимой мавриди баррасй царор гирифтааст.

Ключевые слова: социальное партнерство, неоинституционализм, социально-экономические отношения, Республика Таджикистан, институты власти, социально-трудовая сфера, человеческий капитал

Отмечается, что социальное партнерство как активный экономический феномен соответствует основным категориям институционализма, а в Трудовом кодексе определены нормы социального партнерства в стране, обеспечивающие увязку интересов его членов с трудовыми отношениями и другими непосредственно связанными вопросами. Изложено мнение, что социальное партнерство выступает регулятором и

институтом развития экономических отношений и интеграции интересов участников экономических отношений, а также подчеркивает правильность институционального подхода к социальному партнерству. Также освещается роль государства как ключевого института для принятия правовых актов, определения правового статуса участников социального партнерства, обеспечения процесса разрешения конфликтов между участниками социального партнерства.

Keywords: social partnership, neoinstitutionalism, socio-economic relations, Republic of Tajikistan, government institutions, social and labor sphere, human capital

The article notes that social partnership as an active economic phenomenon corresponds to the main categories of institutionalism and the Labor Code defines the norms of social partnership in the country, ensuring an alignment of the interests of its members with labor relations and other directly related issues. According to the author, social partnership acts as a regulator and institution for a development of economic relations and an integration of interests of participants in economic relations, and also emphasizes a correctness of institutional approach to social partnership. The article also highlights the role of the state as a key institution for an adoption of legal instruments, determination of a legal status of participants in social partnerships, ensuring the process of settling conflicts between participants in social partnership.

Дар шароити муосир яке аз самтдои самарабахши инкишофи илми иктисодй институтсинализм ва неоинститутсионализм гардид. Вобастагии ичтимоии фаъолияти иктисодии одамон, ки тавассути мундаричаи фадмиши худи "институт" муайян мегардад, яке аз мукаррароти асосии назарияи институтсионалии муосир мебошад. Асосгузори самти институтсионалй дар илми иктисод Т. Веблен, истилоди "институт"-ро дамчун шакли маъмулии акидадо вобаста ба муносибатдои алодида миёни чомеа ва шахс ва функсиядои алодидаи ичрокунандаи ондо маънидод намудааст. Ба ибораи дигар институт дамчун низоми даёти чомеа мебошад, ки аз мачмуи маддудиятдо иборат буда, дар замони муайяни вакт ё ладзаи дилходи рушди дама гуна чомеа амал менамояд... (1, с. 8)

Намояндаи дигари институтсионализм Ч,. Коммонс ба таърифи институт ширкатдои истедсолй, иттифокдои касаба, иттидодиядои тичоратй, оила ва давлатро дохил менамояд. Бо кавли дигар, у дар фадмиши васеъ институтро дамчун фаъолияти коллективона доир ба идоракунй, либерализатсия ва васеъ намудани майдони амалиёти инфиродй баррасй менамояд (2). Хулоса, ба назари Т. Веблен институт ин низоми меъёрдо, конундо ва коидадо, ба назари Ч. Коммонс - ташкилотдое мебошад, ки дар он амалдои мувофикашуда ба род монда мешаванд.

Минбаъд рушди назарияи институтсионалй номи "неоинститутсионализм"-ро гирифт. Зеро дар доираи институтсионализми пешин тачдиди назар дар фадмиши истилоди "институт" ба вучуд омад. Ин тагйири мафдумй бо фаъолияти Д.Норт алокаманд мебошад. Д.Норт таърифи институтро дамчун маддудиятдои расмй (конундо, конститутсия) ва гайрирасмии (шартномадо ва кодексдои ихтиёрии рафтор) аз чониби одамон коркардшуда, инчунин омилдои водоркунй, ки дамкории ондоро сохторбандй мекунанд (суддо, милитсия ва г.), баррасй намуд. Еайр аз ин у дар низоми институтдо мачмуи коидадо, тартиби мувофикат, рафтори маънавй ва

ахлокии одамонро чидати афзун намудани даромаддо дохил намуд. Аммо Д.Норт бар хилофи Ч,. Коммонс байни фадмиши институт ва иттидодиядои иктисодй фарк мегузорад. У собит сохтааст, ки институтдо коидадои бозй ба шумор мераванд, ташкилотдои иктисодй бошанд гуруди афрод мебошанд, ки фаъолияташон бо вазифадои максадноки умумй алокаманд аст.

Дар адабиёти иктисодй шарддои гуногуни фадмиши институт мавчуд аст. Шарддои таърифи мазкур дар чадвали 1 оварда шудааст (3, с. 12-13).

Чадвали 1. Тафсири консепсияи институт аз цониби муаллифон

Муаллифон Таъриф

1. Гамилтон В. В. Тарзи фикррони, як навъи амалуои доими дар уаёти муцаррари, одатуо ва расму анъанауои мардум. Фаруанги инсони, ки дар худ синтез ё мацмуи цонуну цоидауоро тацассум менамояд.

2. Веблен Т. Тарзи маъмулии фикрронии одамон, ки дорои тамоюли мавцудияти дурудароз мебошад.

3. Коммонс Дж. Фаъолияти муштарак доир ба назорат, озод кардан ва васеъ намудани фаъолиятдои инфиродй.

4. Дюркгейм Э. Омилуои ицтимой, ки барои шахсони алоуида беруни ва мацбури ба шумор мераванд, уамчун тасаввуроти коллективы.

Норт Д. Коида, механизмуои таъминкунандаи ицрои он, инчунин меъёруои рафтор, ки муносибатуои байни одамонро танзим менамояд

Шоттер Ф. Меъёри рафтори цамъияти, ки аз цониби уамаи аъзои цомеа эътироф гардидааст, ки рафтори одамонро дар уолатуои муайяни такроршаванда инъикос менамояд ва ё худ идора мешавад, ё ин ки аз цониби баъзе цудратуои беруна назорат мешавад.

Гриф А. Водоркуниуои муайяни шакли гайритехнологи, ки сабаби уамкориуои ицтимои мегарданд ва таъминкунандаи уавас-манди барои нигоу доштани рафтори мунтазам мебошанд.

Быченков В. М. Мацмуи ин ё он гуна меъёруои ицтимои, ки танзимкунан-даи мунисибатуои цамъияти ва фаъолияти иштирокдо-рони онуо ташкилотуои ицтимои, муассисауо мебошанд, ки худ уамчун субъектуои муносибат ва фаъолиятуои цамъияти баромад менамоянд.

Зотов В.В. Арзишуои устувори, функсионали, ташкилию рамзии цомеа, ки дорои хусусиятуои меъёри-арзиши ва фаруангии он мебошанд.

И нститутдо дамчун категорияи асосй чидати амсиласозии эврестикй (фаъолияти

эчодии шахс) ва тадлили вокеии даёти ичтимой-иктисодии кишвар имконияти васеъ фародам меоранд. Илова бар ин, тавре ки аз шарди мафдуми институт дар чадвали 1 бармеояд, номуайянии мафдумии институтсионализм мавчуд буда, маънидодкунии аз дад зиёди категориядои асосии он ба назар мерасад. Ин дар раванддои

модернизатсияи вокеии фаъолияти хочагидорй инъикоси нодуруст ва монеаро ба вучуд меорад. Аз ин ру, дар адабиёти махсус бештар таърифи Д.Норт мавриди истифода карор мегирад, ки дар он институт хамчун коидаи бозй дар чомеа ё махдудиятхои аз чониби инсон эчодгардида бо максади ташкил ва танзими муносибатхо миёни одамон муайян карда мешавад (4, с. 28).

Бо вучуди ин, дар доираи тахкикот мо акидаи О.Иншаков ва Д.Фроловро чонибдорй мекунем. Онхо менависанд, ки: "Вазифаи асосй ва максади институтхои иктисодй на танхо дар "коидаи бозй" будан, балки дар шакли чамъиятии ташкили муносибатхои функсионалй дар хамкории одамон, гуруххои онхо ва чомеа зохир мегарданд. Институтхо бо меъёрхо ва коидахо махдуд намешаванд, балки онхоро ташкил намуда, хамзамон имкониятхо ва махдудиятхо, хукук ва ухдадорихо, накш ва макоми онхоро муайян менамоянд. Тагйири шакли функсионалии робита ва муносибатхо бе тагйироти дахлдори сохторй гайриикмон аст, ки дар хамкорй механизми тахаввули хочагиро ба вучуд меорад. Асоси фаъолияти институтхоро таксимоти чамъиятии мехнат, мачмуаи вазифа, функсияхое, ки барои ташкили фаъолияти субъектхои хочагидорй заруранд, ташкил мекунанд." (5, с.40).

Дар робита бо таърифи мазкури институт метавон онро чун шаклхои сохтории муносибатхои ичтимой-иктисодй миёни одамон, гуруххо ва чомеаро дар доираи коидахои махдудкунандаи дар чомеа кабулгардида муайян намуд, ки муносибатхои мутакобилаи миёни одамон, гуруххо ва чомеаро ба низом медарорад.

Аз ин лихоз, дар робита бо рафторхои овардашуда, шарикии ичтимой хамчун падидаи фаъоли иктисодии гуруххои муташаккили одамон ба мафхуми "институт" дохил гардида, ба категорияхои асосии институтсионализм мувофик аст. Тибки таърифи Д.Норт институт хамчун махдудият дар хамкорихо ифода мегардад, Кодекси мехнат меъёри шарикии ичтимоиро муайян менамояд. Бо кавли дигар, низоми муносибатхои мутакобиларо миёни коргарону корфармоён, макомоти давлатии сатххои гуногунро муайян менамоянд, ки метавонанд дар таъмини мувофикати манфиатхои иштирокдорони шарикии ичтимой доир ба масъалаи танзими муносибатхои мехнатй ва дигар муносибатхои бевосита ба онхо алокаманд мусоидат намоянд. Ба назари мо, шарикии ичтимой дар доираи муносибатхои ичтимоию иктисодй, аниктараш муносибатхои ичтимоиву мехнатй (муносибати миёни мехнат ва сармоя) хамчун институти танзимгар ва институт-танзимгар ва институт-омили рушди муносибатхои иктисодй, хамгироии манфиатхои иштирокдорони муносибатхои иктисодй баромад менамояд. Х,амин тарик, ин таъриф бевосита дурустии баррасии муносибати институтсионалй ба шарикии ичтимоиро таъкид мекунад. Зеро аз нуктаи назари муносибатхои субъектй-объектй, объекти танзимкунанда дар ин маврид ба сифати низоми муносибатхои мутакобила миёни институтхои ичтимой-иктисодй баромад менамояд, ки зайлан пешниход мегардад:

- коргарон дорандаи сармояи инсонй ва кобилияти зехнй мебошанд, ки корфармоён самаранок истифода мебаранд;

- корфармоён ва иттиходияхои онхо коидахои асосй ва шароити истифодаи коргарон, сармояи инсониро дар раванди истехсолот ташкил менамоянд;

- институтхои хокимияти давлатии зинахои гуногун хамчун як тарафи шарикии ичтимой ба сифати корфармоён ё намояндахои онхо, инчунин намояндаи ваколатдор доир ба риояи конунгузорй ё корфармоён баромад мекунанд.

Нацшаи 1. Амсилаи алоцамандии муштараки иштирокдорони шарикии ицтимои

окимияти давлати, корфармоён, коргарон ва г.)

Мачмуи муносибат^о доир ба муносибат^ои ичтимоиву ме^натй

танзими

Коргарон, корфармоён, институтхои макомоти давлатй, иттифоки касаба

Таъмини мувозинати ичтимой дар асоси тавозуни амалигардонии манфиатчои объекти шарикии ичтимой

Муносибат^ои шарикй

ичтимой-иктисодй, ме^натй ва

Дар умум, шарху эзохи Кодекси мехнат ба асосхои институсионалии шарикии ичтимой такя намуда, кайд мекунад, ки рушди институтхои демократй ва, пеш аз хама, институтхои демократии баробархукук ташкили низомхои чамъиятиеро такозо менамояд, ки харчи бештар манфиатхои хамаи табакахои чомеаро конеъ гардонад.

Сохаи ичтимой-мехнатй дар чомеа мавкеи хосса дорад. Зеро равандхои дар ин соха баамаломада аз бисёр чихат на танхо суботи иктисодй, балки суботи сиёсии чомеаро низ муайян менамоянд. Вазъи ин сохахо имконият медихад, ки самаранокии ислохоти ичтимой-иктисодии кишвар ва сатхи татбики бомувафакияти сиёсати ичтимоии давлат бахогузорй карда шавад. Ба чунин равандхо мумкин аст норозигии коргарон, тагйири сатх ва сифати хаёти ахолии аз лихози иктисодй фаъол ва гайрахоро дохил намуд.

Айни замон, дар тачрибаи чахонй усулхои бо таври катъй хал намудани мушкилоте, ки дар сохаи ичтимой-мехнатй ба миён омадаанд, мавчуд нест. Усулхо ва механизмхои баргузории гуфтугуи ичтимой ва бахисобгирии манфиатхои хамаи иштирокдорони раванди истехсолй истифода мегарданд. Дар натича, шарикии ичтимой хамчун методи хамохангсозии манфиатхои гуногуни ичтимой-гурухй пайдо гардида, инчунин усулхо, механизмхо ва низоми институтхои дахлдор ва тартиби танзими мунокишахо байни онхо ба миён омад. Ба даст овардани суботи ичтимой, мувофикати манфиатхо ва инкишофи самараноки минбаъдаи ичтимой-иктисодй, максади асосии шарикии ичтимой ба шумор меравад. Асоси шарикии ичтимоиро ташкил медихад:

- эътирофи он, ки дар чомеа гуруххои гуногуни ичтимой мавчуданд, ки вазифахои бо худ хос ва манфиатхои гуногун доранд ва метавонанд мунокишахоро ба вучуд оранд;

- эътирофи имконияти халли ин мунокишахо дар асоси ноил гардидан ба созиши муштарак, ки ба масъалахои дурнамои рушди чомеа чавобгу бошад.

Хамин тарик, шарикии ичтимой дамчун методи мувофикати манфиатдои гуруддои мухталиф, далли зиддиятдои бавучудомада ва пешгирии низоъдо дар самти муносибатдои ичтимой-меднатй баромад мекунад.

Дар натичаи татбики ислодоти иктисодй ва ичтимой заифшавии накши давлат дар самти ичтимой-меднатй ба миён омад, ки дар натича мутаносибан дифзи ичтимоии шадрвандон кодиш ёфт. Аз ин ру, ташаккули конунгузорй оид ба шарикии ичтимой давасмандии кофиро ба даст овард. Дар долати пайдо гардидани зарурати дамодангсозии манфиатдои коргарон ва корфармоён дар сатди гуногун ( сатддои миллй, минтакавй, содавй) шарикии ичтимой сечониба мегардад (дамчунин низоми трипартизм). Барои ба низом даровардани муносибатдои ичтимой-меднатй, баргузор намудани гуфтушуниддои коллективй ва тайёр намудани лоидадои созишномадои марбута дар сатди миллй, комиссияи сечонибаи доимоамалкунанда оид ба танзими муносибатдои ичтимой-меднатй ташкил карда мешавад. Аъзои ин комиссиядо намояндагони иттифокдои касаба, иттидодиядои корфармоён ва Хукумати чумдурй ба шумор мераванд.

Мувофики моддаи 300-и Кодекси меднати Ч,умдурии Точикистон "комиссиядои чумдуриявй, содавй ва минтакавй мувофики "Низомнома дар бораи комиссияи сетарафа оид ба танзими муносибатдои ичтимоию меднатй дар Чумдурии Точикистон" фаъолият менамоянд, ки аз чониби Хукумати Чумдурии Точикистон бо мувофикаи иттидодиядои намояндагони кормандон ва иттидодияи корфармоён тасдик мегардад. Дар сатди чумдуриявй - комиссиядои сетарафа (дутарафа) оид ба танзими муносибатдои ичтимоию меднатй, макомот оид ба таъмини мутобикгар-донии манфиатдои давлат ва тарафдои муносибатдои ичтимой-меднатй дар Чумдурии Точикистон ташкил карда мешаванд. Комиссиядои сетарафа (дутарафа) аз намояндагони Хукумати Чумдурии Точикистон, Федератсияи иттифокдои касабаи Точикистон ва иттидодиядои корфармоён иборат мебошанд.

Дар сатди содавй комиссиядои сетарафа (дутарафа) барои танзими муносибатдои ичтимой-меднатй таъсис дода мешаванд. Хайати комиссиядои содавй аз чониби тарафдо ташкил карда мешаванд, ки дар он намояндагони макомоти дахлдори ичроияи докимияти давлатй, намояндагони кормандон ва корфармоён дохил карда мешаванд.

Дар сатди минтака комиссиядои сетарафа доир ба танзими муносибатдои ичти-мой-меднатй аз дисоби намояндагони макомоти дахлдори ичроияи докимияти давлатй, корфармоён ва кормандон ташкил карда мешаванд.

Дар сатди ташкилотдо оид ба танзими муносибатдои ичтимой-меднатй, тадия ва бастани шартномадои меднатй комиссиядои дутарафа таъсис дода мешаванд. Дар дайати ин комиссиядо намояндагони корфармоён ва кормандон шомил мешаванд. Дар сатди гуруддои молиявй-саноатй ва ширкатдои трансмиллй комиссиядои дутарафа (сетарафа) оид ба гузаронидани музокироти коллективй (машваратдо), тадия ва бастани созишнома дар иттидодиядои ташкилотдои мазкур, аз чумла ташкилотдои берун аз дудуди давлат чойгирбуда ташкил карда мешаванд. Ба дайати комиссиядо намояндагони корфармо ва кормандон дохил мешаванд." (6, с. 102). Намуддои шарикии ичтимой ё созишномадо дар чадвали 2. оварда шудааст.

Дар чумдурй ба гайр аз Созишномаи генералй (Созишномаи генералй байни Хукумати Чумдурии Точикистон, Федератсияи иттифокдои касабаи мустакили

Точикистон ва Иттиходияи корфармоёни Чумхурии Точикистон барои солхои 20182020), якчанд созишномахои сохавй, аз чумла байни Саридораи геологияи назди Дукумати Чумхурии Точикистон ва Кумитаи марказии иттифоки касабаи "Точикметалл", байни Вазорати саноат ва технологияхои нави Чумхурии Точикистон ва Кумитаи марказии иттифоки касабаи "Точикметалл" барои солхои 2018-2020 амал менамоянд, ки дар онхо масъалахои вакти корй, музди мехнат ва рухсатии мехнатй, таъмин бо кор, имтиёзхо, сугуртаи кафолатхои ичтимой, хифзи мехнат, кафолатхои хукуки макомот ва кормандони иттифоки касаба муайян карда шудаанд.

Цадвали 2. Намудхои шарикии ицтимои ё созишномахо ва иштирокчиёни он

Намудхои созишномахо Мундарича

1. Генералй Санади хукукй, ки принсипхои умумии сиёсати шарикии ичтимоию иктисодй, равандхои асосии хамкорй ва ухдадорихои тарафайни Дукумат, иттиходияхои иттифокхои касаба, дигар намояндагони кормандон ва иттиходияхои умумичумхуриявии корфармоёнро дар сохаи шугли ахолй, баланд бардоштани кафолатхои ичтимоии шахрвандон, таъмини хифзи ичтимоии гуруххои камбизоати ахолй, таъмини рушди даромадхои кормандонро вобаста ба муътадил гардидани вазъи иктисодй муайян мекунад.

2. Сохавй Санади хукукй, ки равандхои ичтимоию иктисодии инкишофи соха, шароити мехнат, сатхи шугл, музди мехнат кафолатхои ичтимоии кормандони соха ва масъалахои тарафайни сатхи сохавиро муайян менамояд.

4. Минтакавй Санади хукукй, ки танзимкунандаи шароити умумии мехнат, кафолат ва имтиёзхои мехнатиро дар минтакаи вохиди дахлдори маъмурии худудй муайян намуда, хангоми бастани шартнома ба хисоб гирифта мешавад ва барои тарафхо хатмй мебошад.

Сарчашма: Кодекси мехнати Цумхурии Тоцикистон моддаи 301, сах,. 102

Бояд зикр намуд, ки дар низоми шарикии ичтимой давлат макоми хосса дорад. Зеро махз давлат, пеш аз хама, конунхо ва дигар санадхои меъёрии хукукиро кабул менамояд, ки коида ва тартиби татбики мохияти шарикии ичтимой, вазъи хукукии иштирокдорони онро (иттиходияхои корфармоён ва иттиходияи кормандон, шакл ва усули намояндагй) муайян менамояд. Дуюм, давлат ба сифати миёнарав ва кафили раванди халли мунокишахо миёни иштирокдорони шарикии ичтимой баромад мекунад. Сеюм, давлат иштирокдори фаъоли шарикии ичтимой, масалан тарафи созишномахои коллективй дар сатхи муайян ба хисоб меравад.

Дангоми муайян намудани мавкеи тарафхои шарикии ичтимой, давлат доираи хукукии фаъолияти онхоро муайян намуда, ба ин рох меъёри конунгузории заруриро таъмин менамояд. Давлат барои татбики хукукхои кормандон ва корфармоён чихати муттахидшавй шароити мусоид фарохам меорад. Масалан, таъсиси ассотсиятсияхо ва иттифокхо барои ба даст овардани хадафхое, ки дар Оинномаи ин иттифокхо ва иттиходияхо дарч гардидаанд. Дамин тарик, заминаи конунй барои ташаккули институтхои чомеаи шахрвандй ба миён меояд.

Институтдои докимияти давлатии сатддои гуногун, пеш аз дама низоми давас-мандгардонй ва мутобикатии раванди гуфтушуниддоро ташкил мекунанд, ки чидати таъмини ягонагй дангоми ба род мондани шароити меднат дар мадалли мазкур, сода ва гайра пешбинй шудааст. Хамзамон макомоти докимияти давлатй дамчун тарафи шарикии ичтимой уддадоридои муайянро дар мавриддои зерин ба худ мегирад:

- ондо метавонанд ба сифати корфармоён дар он долате, ки агар сухан дар бораи муассисадои давлатии бахши иктисодй равад, баромад кунанд. Дар ин чо иштироки макомоти давлатй зарур аст, зеро муассисадои бахши давлатй содибмулки молу амвол ба шумор намераванд, то ки ондо дукуки пурраи пешбурди хочагидорй ё идоракунии оперативй дошта бошанд. Назорати макомоти докимияти давлатй аз он чидат зарур аст, то ки корфармоён уддадоридои вокеии бо содибмулкон мувофика-шуда ва маддуднакунандаи манфиатдои давлатиро бар душ гиранд.

- метавонад дар намояндагй ваколатдор бошанд; сухан дар бораи он меравад, ки як катор ташкилотдои шаклдои гуногуни ташкилй-дукукй, иттидодиядои муттадиди як минтака, хусусиятдои содавй ва гайра, макомоти докимияти давлатиро вазифадор менамоянд, ки аз номи ондо созишномадои дудудй, минтакавй, ё содавй имзо намоянд. Дар ин маврид статуси дукукии чунин макомот ба статуси иттидодиядои корфармоёни сатди марбута наздик мешавад.

Рушди шарикии ичтимой яке аз самтдои сиёсати иктисодй ва ичтимой ба шумор рафта, дамчун низоми максаду вазифадои макомоти докимияти давлатй доир ба идораи рушди иктисодй ва ичтимоии кишвар, инчунин механизми татбики ондо мебошад. Рушди шарикии ичтимой аз як чониб яке аз самтдои мустакили сиёсати иктисодй, аз чониби дигар шарти асосии рушди босуботи ичтимой-иктисодии кишвар ба шумор меравад.

Институтдои демократа агар, аз як чониб, барои баробардукукии шарикии ичтимой шароит фародам оваранд, аз чониби дигар, имконият ё назорати бевоситаи давлатии идоракунии муносибатдои миёни коргарон ва корфармоёнро маддуд менамоянд. Аммо кодиши самтдои бевоситаи идоракунй, масъулияти макомоти идоракунии давлатиро чидати рушди босуръат ва самарабахши он аз байн намебарад. Механизмдои идоракунй чидати истифодаи дадди аксари имкониятдои субъектдои бахши хусусй ва содибкорй равона карда шудааст. Вазифадои макомоти идоракунй аз индо иборат аст:

- таъмини фаъолияти бахши содибкорй тандо дар фазои дукукй, то ки сифатдои мусбат, ба монанди ташаббускорй, кабули карордои таъчилй, чустучуи мунтазами имкониятдои нав, васеъ намудани фаъолият ва рушди самаранокй пайдо гарданд;

- давасмандгардонии рушди субъектдои содаи содибкорй дар самтдои ифодаку-нандаи манфиатдои стратегии давлат.

Аз ин лидоз, самаранокии идоракунй дамчун натичаи робитаи танзими институтсионалй аз руи сатди мувофикати манфиатдои иштирокдорони муносибатдои иктисодй, раванддо дар доираи санаддои стратегй ва меъёрии дукукии кишвар муайян карда мешавад. Ин коидаи умумй пурра ба шарикии ичтимой низ дахл дорад.

Манфиатдои иктисодй ин зодир гардидани муносибатдои иктисодй дар шакли ифодакунандаи талаботи одамон мебошад, ки чойгоди ондоро дар низоми иктисодй инъикос менамоянд. Хамодангсозии манфиатдои иктисодии гуруддои гуногун дар чомеа, ки чавдари мундаричаи шарикии ичтимоиро ташкил менамояд, дар худ

мушкилоти махсусро дарбар гирифта, шарти зарурии татбики барномаи рушди он ба шумор меравад. Ин мушкилот аз мавчуд будани манфиатдои иктисодии антагонистй бармеояд ва нуксони асосии рафтори инсон дар самти иктисодиёт ва монеаи татбики неруи чамъиятй мебошад. Антагонизм пеш аз дама дар худходии (эгоизм) бо дар род афзун намудани фоида аз сармояи гузошташуда, аз чумла каллобй, гардиши гайриконунй, пулшуй, беэътиной ба сифати мадсулот, ба муомилоти бозорй баровардани мадсулот ва мадсулоти дорувории барои саломатии инсон зараровар ва гайра зодир мегардад.

Зудуроти худходии шахсй ва гурудй натичаи раванди мураккаби бозтаксими моликият ва доираи маддуди масъулияти ичтимоии родбарон ва содибмулкон мебошад. Аз ин ру, мадз суботи муносибатдои молумулкй, таксимоти дуруст ва азхудкунии мадсулоти истедсолшуда дар чомеа шарти рушди шарикии ичтимоиро дар чомеа муайян менамояд.

Асоси мушкилоти методологй дар фадмиши модият ва чойгоди шарикии ичтимой дар даёти чомеаи муосири чумдурй ва дамчунин дар дигар кишвардои ИДМ аз он иборат аст, ки аз нуктаи назари идеология ондо ба ин падидаи чамъиятй муносибати гуногун доранд. Масалан, идеологдои ватании шарикии ичтимой бисёр вакт онро василаи мувофикати манфиатдои гуногуни институтдои докимияти давлатй, корфармоён ва коргарони кироя дар шароити иктисоди бозоргонй медисобанд. Дар кишвардои Еарб шарикии ичтимой албатта аз манфиатдои умумии иштирокдорони шарикии ичтимой дар чомеаи шадрвандии баркамол бармеояд, ки дар он чунин зиддиятдои ичтимой, ки дар чумдурии мо даст, вучуд надорад. Вале дар он чо дам муборизаи доимй байни меднат ва сармоя мавчуд аст. Мунокишадои давра ба давра дар шакли корпартоидо баамалоянда, ки дар бисёр долатдо бо созишдои кобили кабул хотима меёбанд, далели ин иддао мебошанд. Дар робита ба ин, савол оид ба меъёр ва дудуди рафторе, ки дангоми кабули карордо ичозат дода шудааст, интихоби механизм ва усулдои ошкор намудани фаъолнокии иштирокдорони шарикии ичтимой ба миён меояд.

Иктисодиёти институтсионалй мавчуд будани бовариро дар фаъолияти муайяни атрофиён пешбинй менамояд, ки ба интихоби шахс таъсир мерасонад ва бояд шахс то вакте амал намояд, ки ин амал машдури атрофиён гардад. Д.Коулмен вобастагии талаботро дар боварй аз шарту шароитдои карордоди басташуда чунин ифода намудааст: дар кадаре, ки андозаи бохт зиёд гардад, дамон кадар бояд сатди боварй миёни иштирокдорони карордод зиёд бошад (7, с. 135). Оид ба сатди нидоии боварй дар китоби А.Олейник низ сухан рафтааст. У маълумотро оид ба арзёбии сатди боварии фарогир дар кишвардои рушдёфта нишон додааст, ки дамкоридо тандо бо шахсан шинос будани одамон маддуд намегардад. Ба суоли: "Аз тачрибаи шахсии Шумо, ба фикратон, ба одамони атроф бовар кардан мумкин аст?" дар Дания - 94%, Олмон - 90%, Британияи Кабир - 88%, Франсия - 84%, Италияи Шимолй - 72%, Италияи Чанубй - 65% чавоби мусбат доданд (7, с. 137).

Бо вучуди набудани чунин пурсишдо ва маълумотдо дар чумдурй, гуфтан мумкин аст, ки яке аз мушкилоти муосири чомеаи мо мавчуд будани долатдои нобоварй ба давлат мебошад. Нишонадои он дар чомеаи мо гуногун аст, вале ондо як сарчашма доранд: аз чониби давлат ичро накардани бисёр функсиядои ташкилии худ. Вакте

сатхи нобоварй ба давлат меафзояд, он гох сохторхои алтернативии хифзи хукук ва чинояткорй дар тичорат ба вучуд меояд.

Шарти мухимми ташаккули бозор дар асоси боварй дар шакли гайришахсиятй мавчуд будани боз яке аз меъёрхои асосии бозор - эмпатия мебошад, ки хамчун кобилияти ба чои агенти мукобил гузоштани худ ва хис намудани эхсосот, манфиатхо ва максади у маънидод мегардад (8). Бояд кайд намуд, ки дар чанбаи меъёрхои бозоргонй меъёри рафтори эмпатия на ба маънои эхсосоти хамдардй баррасй мегардад, балки хамчун кушиши муайян намудани мавкеи агентхои мукобил (фурушанда, харидор, кредитор ё субъекти дилхохи иктисодиёт) баррасй мегардад. Ин меъёр шарти зарурй барои ташкили тахкикоти маркетингии бозор, тахлили имидж ва эътибори шарик, ба рох мондани тартиби идоракунии самараноки талабот мебошад, ки афзун намудани хачми иттилооти дарёфтшавандаро такозо менамояд.

Категорияи эмпатия бевосита бо категорияи озодй алокамандй дорад. Б. Спиноза мафхуми озодиро чунин шарх додааст: "Дар кадар инсон фаъол бошад, хар чй зиёд шумораи ачсоди берунаро ба фаъолияти худ чалб намояд, хамон кадар андозаи озодии вай зиёд аст, зеро чй кадаре ки у табиати ... ашёро донад, хамон кадар боаклона (самаранок низ) у бо онхо амал менамояд, хамон кадар камтар мукобилати сахти онхоро дарк мекунад." (9, с. 105). Аммо, хангоми тахлили рафтори бозории агентхои иктисодй, озодй дар маънои манфй, хамчун мустакилияти рафтори шахс новобаста аз максад ва хохиши атрофиён чудо карда мешавад. Озодй дар маънои мусбат на дар сарфи назар намудани таъсири мухити зист ба рафтори шахс тачассум меёбад, балки дар хисоби танхо худи шахс, вале бо истифодаи окилонаи таъсири мухити атроф дар хадафхои худ маънидод мегардад. Махз чунин муносибат бояд асоси рафтори сохибкорон бошад. Дамин тарик, эмпатия ва озодии мусбат меъёрхои иктисодиёти бозоргонй ба шумор мераванд.

Долати меъёрхои рафтор дар чумхурй, ки ба таъмини мувозинати бозор таъсир мерасонад, метавон хеле паст маънидод намуд. (Чддвали 3)

Цадвали 3. Хусусиятхои меъёри рафтори иштирокдорони шарикии ицтимои дар __ субъектхои ицтисодии Чумуурии Тоцикистон

Меъёри рафтор Дарацаи рушди меъёрхо Зо%ир гардидани вайроншавии меъёрхо

Утилитаризм (манфиатпарастй ) Паст Арзишхои ахлоции рафтор ё кирдори субъектхои ицтисодиёт мавцеи дуюмдарацаро касб намудаанд. Рушди муносибатхо дар системаи трипартизм хусусияти расми дошта, беруншавии хацми зиёди коргарони кироя аз рушди шарикии ицтимои ба вуцуд меояд.

Амалхои манфиатцуй Паст Сатхи баланди оппортунизм (сохтакори), рушди коррупсия, цаллоби, цинояткорихои андози, вайрон кардани цонунгузорихои мехнат ва г.

Боварй Хеле паст Мавцуд набудани кафолатхои ицтимои, истифодаи гайрисамарабахши захирахои мехнати, низоми ноадолатонаи сугуртаи ицтимои ва г.

Эмпатия Хеле паст Мавцудияти сохибкорон ва хизматчиёни давлати дар низоми хизфи ицтимои, ки худро чун агентхои

муцобил ( истифодабарандагони хизматрасонии ощо) дарк менамоянд.

Озоди Миёна Таносуби афзояндаи ауолии цобили меунат, ки дар уалли проблемами худ ба дастгирии давлат эътимод надоранд ва мутаносибан рушди бахши шугли гайрирасмй.

Маълумоти чадвали 3 нишон медидад, ки кариб дамаи меъёрдо ба сатди паст ва хеле пасти рушд тааллук доранд. Пас аз давраи дурударози баргузории ислодоти бозорй, гарчанде шарикии ичтимой расман ба тартиб дароварда шуда, ба санаддои дукукй танзим гардидааст, вале хусусиятдои меъёри рафтори иштирокдорони шарикии ичтимой дануз ба стандартдо мувофикат намекунад. Дар натича низоми фавкулода заиф ва бесамар ташаккул ёфта, ба дастгоди бузурги макомоти давлатии дифзи дукук, инчунин хадамоти бехатарии корхонадои бузург, агентидои хусусии мудофизат ва гайра илова мегардад, ки шумораи зиёди хизматчиёнро дарбар мегирад. Хол он ки дар ду низом дар як вакт бо гуруддои чиноятй дам дамкорй ва дам мукобала менамоянд. Дар чунин низомдои заиф аник фарк намудани методдои конунии дифзи дукуки молумулкй ва усулдои мачбур намудани вайронкунандаро чидати риоя намудани уддадоридои шартномадои иктисодй ва ичтимой душворй пайдо менамоянд.

Еайр аз ин, яке аз домдои бузурги институтсионалй иктисодиёти нидонй (гайрирасмй) ба шумор меравад, ки рушди садми гайрирасмии он назаррас мебошад. Иктисодиёти гайрирасмй, ин "муносибати нидонй" буда, бо сатди расмиёти иктисодии иштирокдорони он алокаманд нест ва дамчун бахши чудогонаи дорои вазифадои истедсолии махсус аст, ки дар он кисми кувваи коргарй бе кайди расмй кор мекунанд. Аксарияти субъектдои иктисодй дар сохтордои институтсионалии давзадои содибкорй фаъолият наменамоянд ва дар муносибатдои шахсй дар доираи институтдои "иктисодиёти шахсони вокей" бунёд меёбанд. Хол он, ки бахши иктисодиёти нидонй як кисми мудимми ташкилкунандаи иктисодиёти дамаи мамлакатдо мебошад. Аммо дар кишвардои мутараккй андозаи он аз 10-12% -и ММД зиёд нест. Дар мамалакатдои ру ба тараккй фоизи мазкур ба 20-25% расида, дар кишвардои дорои иктисодиёти давраи гузариш 40-45% -и ММД-ро ташкил мекунад. Мусаллам аст, ки ба андозаи рушди бахши иктисодиёти нидонй шарикии ичтимоии нидонй низ инкишоф меёбад, ки дар он идеядои трипартизм чой надорад, зеро дар ин чо давлат аз раванди танзими муносибатдои ичтимой-меднатй берун монда, шартномадо миёни корфармоён (содибмулкон) ва чинояткорон баста мешаванд.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Чун хулоса кайд кардан мумкин аст, ки дар шароити муосири чомеаи чадонй, аз он чумла иктисодиёти кишвари мо ба инобат гирифтани гоядои назарияи институтсионалй дар таъмини рушди босуботи иктисодй бештар самара ходад дод. Зеро механизмдои асосии он, яъне низоми коидадо, конундо ва меъёрдо, ки чорчубаи фаъолияти дар як субъектдои хочагидориро муайянг менамоянд, агар шароити мусоид фародам орад мувофики максад аст. Дар ин радиф вусъат бахшидан ба шари-кии ичтимой, ки дадафи асосии он баланд бардоштани нуфузи сармояи инсонй, кобилияти зеднй ва умуман ракобатпазирии захирадои меднатй мебошад, дар минбаъди фаъолияти иктисодии кишвар самти асосии равияи стратегй шуда метавонанд.

Пайнавишт:

1. Гаджиев Э.М. Институционально-культурные различия в экономическом развитии: вопросы теории и методологии: автореф. дис. ... канд. экон. наук: 08.00.05. - Казань, 2005. - 24 с.

2. North D. Institutions, Institutional Change and Economic Performance. -Cambridge: Cambridge University Press, 1990.-236 с.

3. Лавров П.Л. Очерки вопросов практической философии// Русская философия собственности (ХУШ - XXвв.). - СПб: Ганза, 1993. - 413 с.

4. Норт Д. Институты, институциональные изменения и функционирование экономики. —М.: Фонд экономической книги «Начала», 1997. - 378 с.

5. Иншаков О., Фролов Д. Место институционализма в экономической науке // Экономист. - № 10. - 2005. - С. 39-44.

6. Кодекси меунатии Чумуурии Тоцикистон. Боби 29, моддаи 301. - С.102.

7. Олейник А. Институциональная экономика. - М., 2001. - 316 с.

8. Monroe K. A Fat Lady in a Corset: Altruism and Social Theory/ - American Journal of Political Science, 1994. - С. 28-48.

9. Ильенков Э. Философия и культура. - М., 1991. - 278 с.

Reference Literature:

1. Gadjiyev E. M. Institutional-Cultural Differences in Economy Development: Issues of Theory and Methodology. Synopsis of candidate dissertation in economics: 08.00.05. - Kazan, 2005. - 24 pp.

2. North D. Institutions, Institutional Change and Economic Performance. -Cambridge: Cambridge University Press, 1990. -236 pp.

3. Lavrov P. L. Essays on Practical Philosophy Issues // Russian Philosophy of Property (XVIII-XXcc.). - Spb: Ganza, 1993. - 413pp.

4. Nort D. Institutes, Institutional Alteration and Economy Functioning. - M.: Fund of "Initiations" Book on Economics, 1997. - 378pp.

5. Inshakov O., Frolov D. The Place of Institutionalism in the Science of Economics // Economist, N10, 2005. - PP. 39-44.

6. Labor Code of Tajikistan Republic. Chapter 29, article 31. - p. 102

7. Oleynik A. Institutional Economy. - M. : 2001. - 316 pp.

8. Monroe K. A Fat Lady in a Corset: Altruism and Social Theory/ - American Journal of Political Science, 1994.- PP. 28-48.

9. Ilyenkov E. Philosophy and Culture. -M., 1991. - 278pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.