CC BY
5Philological Studies 17,1, (2019) 331-340
Стручен труд
УДК: (049.32)
doi: 10.17072/1857-6060-2019-17-1-331-340
ДУШЕВНИОТ ЛАВИРНИТ ВО ЗБОРНИКОТ ЗА ДУШАТА („За Душата": Зборник на текстови од Мегународната научна конференцща одржана од 1 до 3 ]уни 2016 година во организацща
на Здружението за компаративна книжевност на Македонка ЗККМ Скоще, на Здружението на класични филолози „Антика" и на Филозофското друштво на Македонща. Скоще, 2018)
Валентина Миронска-Христовска
Институт за македонска литература Универзитет „Св. Кирил иМетоду" Скоп)'е, Македонща
THE SOUL LABIRINT IN THE COLLECTION ON THE SOUL (On The Soul: A collection of papers of the International Scientific Conference. 2018. J. Mojsieva-Guseva, D. Tosev, Lj. Mitkovski (eds.). Skopje: Zdruzenie za komparativna knizevnost na Makedonija; Zdruzenie na klasicni filolozi; Filozofsko drustvo na Makedonija)
Valentina Mironska-Hristovska
Institute of Macedonian Literature Ss. Cyril and Methodius University Skopje, Macedonia
Зборникот За душата претставува изблик на: теоретски, филозофски и лични мисли, размисли и доживувааа, преточени во текстови од Втората мегународна научната конференцща во организацща на: Здружението за компаративна книжевност на Македонща ЗККМ Скоще, Здружението на класични филолози „Антика" и Филозофското друштво на Македонща, юуа беше одржана од 1 до 3 ]уни 2016 година. Во првиот момент прочитот на ово] зборник претставуваше убав предизвик биде_|ки нема поголемо
зaдоволство од roa дa се чига зa дyшaтa. Зaпочнa моето штувяае прекy 444-те стряници односно 37-те текстa, кои, меfyнaродниот редaкциски одбор, ги врямил во седyм темaтски циклуси: „Душя -дефиниции и обрясци", „Митолошки, ритуялни и симболички интерпретaции ня душятя", „Филозофски и теолошки тол^вям", „Душя - тело, ум - рязум", „Душя - психолошки тол^вям", „Културолошки толкувя^я" и „Лингвистички перспективи". Но, оде]ки од текст до текст зяпочня моето лaвирaftе, духовно штувяае од янтикятя до денес, зя поим^ето ня душятя од 37 души преку дефинициите и обрясците во филозофщятя и литерятурятя, преку митолошките и няродните верувям, преку теолошките толкувям, преку дихотомщятя ня телото и душятя, односно ня умот и рязумот, преку психолошките, културолошките и лингвистичките толкувям. Всушност, мултидисциплинярниот кяряктер ня зборникот директно ме внесе во лявиринтот не сямо ня поимяъето ня душятя, туку и ня еден индиректен нячин ня явторовото лично доживувяае ня, зя и во душятя. Примярнятя мисля зя леснотщятя зя презентaциjaтa ня овя издяние, кое ни нуди одговори, a истовремено побудувя и нови рязмисли зя поимот - душя, кое предизвикувя кaтaрзични момент по сещ прочигэн текст, зя момент го зяроби мо_|от творечки дух. Овя го няглясувям биде]ки сите зборници од низя одржяни рязлични конференции се под еден темятски именител и сите тие не водят во рязлични толкувяае и доживув^я, но дя се чига и дя се пишувя од душя зя душятя - тоя е кяко дя се нaоfaм во нещ душевен метяфизички вртлог во ко] оддекнyвaaт сингагмите: „ме боли душятя", „убяво ми е ня душятя", „ми олесни ня душятя", „веке немям душя", „ми изгоре душятя", „чистя душя", „очите се изряз ня душятя" итн. Биде]ки не сямо што ги прочитав текстовите, туку зяпочняв дя чигам, дя истрaжyвaм зя душятя, зя raja се пишувяло уште пред ил^ядници години, зя raja постои континуиряно няучно промислувяае, но, во кое и до денешен ден ниту квянтните физичяри, ниту когнитивните психолози немяят дефинитивен одговор околу постоеаето, состявот и локaциjaтa ня човечкятя душя. Секяко декя ово] мо] кряток излез од зaдaденaтa зядячя беше предизвикян токму од прочитот ня Зборникот, ко] претстявувя иницщял зя нови истрaжyвafta, докaжyвafta и доживувя^я.
Во зборникот За душата во ко] се произнесувяят: литеряти, фолклористи, клясичяри, философи, теолози, лингвисти, културолози бележито е декя секу явтор зяпочнувя со општото поимяъе ня душятя, но, неговиот творечки дух кяко дя го носи кон неговите преокупяции.
Со цела почит кон сите текстови од зборникот, но во согласност со MojaTa вокацща, ]ас ке се задржам на четиринаесет од нив и накратко ке ги загатнам аспектите на 14 души за душата. А за да ми е полесно на душата, презентацщата на текстовите ке се одвива по содржинскиот редослед на зборникот.
Во првиот дел „Душа - дефиниции и обрасци" се застапени пет текста: „Учеаето за душата raj Платон и Хераклит. Некои допирни точки" од Витомир Митевски; „Иде]ата за душата видена низ призмата на литературата" од Jaсминa Мо_]сиева-Гушева; „Милетското поимаае на душата" од Желко Калугеровик; „Романтичната душа и сонот" од Лидща Капушевска-Дракулевска и „The Soul in Disciplina од Clericalis Elina Boeva.
Jaсминa Мо_]сиева-Гушева во „Иде]ата за душата видена низ призмата на литературата" истакнува дека душата е на]битниот дел од една личност, roja го определува не]зиниот идентитет, поради што таа станува централен суштествен проблем на секое книжевно дело". Притоа авторката теоретски и апликативно ги проследува проблемите поврзани со прашааето за душата преку систематизацща на книжевните теми: онтологщата на душата (Демокрит, Платон, египетската митологща); односот на душата и на телото ^унг, Шамисо, Ва_]лд, Bajx); верувааето во духовите и во природата (Те_]лор, Маркез, Аленде, Павич, Чинго); комуницирааето со мртвите предци, вампиризмот; етничката димензща на душата (Платон и Аладин и волшебната ламба); душевни состэдби (Гете, Достоевски, Пруст, Ками); ониризмот (Декарт); научна фантастика (Хаксли, Атвуд, Кларк); нагласува]ки дека тематските сегменти се карактеристични за одредени временски период со специфични погледи на светото од: анимизмот, митологщата, религиозните претстави, хуманизмот, научните сознанща - производи на тоа време.
Постои ли романтична душа? Што е тоа? Како се дефинира и дали воопшто може да дефинира? На овие прашааа одговор бара Лидща Капушевска-Дракулевска во „Романтичната душа и сонот". Авторката е сигурна дека се работи за историски детерминиран поим, променлив, противречен, копнежлив, ироничен. Денешното сфакаае за романтичната душа не е идентично со она од времето на романтизмот, тоа е со саркастично-цинична нота, со етикета на негативен предзнак за сего] мечтател, за œroj сонувач или хиперсензитивна личност, roja нагласено емотивно реагира на надворешните случувааа. Преку Шелинг, Гете, Морис Баура, Албер Беган, Влада Урошевик, Новалис ж наврака во времето на романтизмот и ж воведува во мокта на
феноменот - сонот. По спо]увяаето ня ромaтичaрскиот лик ня сонувячот со ликот ня визионерот, зяклучувя декя токму ня грaницaтa ня игрятя помеfy aгинaциjaтa и рязумот пулсиря ромятичнятя душя.
Во вториот дел „Митолошки, ритуялни и симболички интерпретяции ня душятя" зястяпени се седум текстя: „Няродните верувям поврзяни со душите ня предците во обредите со мяските" од Кятериня Петровскя-Кузмяновскя; „МяпкЪ yyxh во Писмото до Псаметих (PGM IV 154-285)" од Дяниеля Тошевя; Souls for Sale: an „Introduction to the Motif of Bargaining with the Dark Side" од Marija Todorovska; „Морaлнaтa одговорност зя душятя во митот зя Ер" од Виктор Илиевски; „Потеклото и зaстaпеностa ня Некромaнтиja во янтичкиот свет и не]зините осгатоци во мякедонскятя няродня трaдициja" од Лидщя Ковячевя; „Григор Прличев и неговите словя зя доброто и зя спясот ня душятя" од Слявчо Ковилоски и „Некои културолошки интерпретяции зя душятя низ призмятя ня словенскятя религщя во ряниот срeден век" од Николиня Нолевскя.
Преку текстот ня Кятериня Петровскa-Кyзмaновскa „Няродните верувям поврзяни со душите ня предците во обредите со мяските" ни се откривя претстявятя зя душятя во фолклорот преку няродните верувям поврзяни со смртга кяко формя ня преминувяае во другиот/ожу свет, во ко] aвторкaтa нè внесувя преку мотивот космичкото дрво, кое е пятот кон светот ня претците, местото кяде што престо]увяят душите ня мртвите, кои имяят последици врз сещдневните де^твя ня живите луге, што га_|добро се согледувя преку: кялендярските прязнувям, обредните поворки со мяски, бябярите, цaмaлaрите, вясиличярите кои всушност ги претстaвyвaaт душите ня поюуниците, sвонеftето или бучявятя ja следи епифянщятя ня душятя ня претците и ги изгонувя лошите сили.
Во ово] контекст, кога зборувяме зя претците, ни се нядоврзувя и текстот ня Слявчо Ковилоски „Григор Прличев и неговите словя зя доброто и зя спясот ня душятя", ко] се бязиря ня ярхивски мятерщялни, погребни говори (3-4), рякописите Рязговор со духот, Реч зя жртвите што требя дя ги поднесувяят лyfето, Реч зя доброто и зя спясот ня душятя. Според явторот, Прличев тргнувял од основните сфaкafta зя душятя, при што оценувя декя raj него посто]яно се провлекувя мислятя зя: умереност, поодяние, проштевяъе, полемикя, морял. Ни се откривяят Прличевите рязмисли зя животот и зя смртга, зя човекот и зя неговятя душя, при што зяклучувя декя неговите проповеди се сликовити, горчливо сурови, остри и ]ясни.
Николина Нолевска во текстот „Некой културолошки интерпретации за душата низ призмата на словенската религща во раниот среден век" дава оска низ чие проследуваае ке се согледа дека околу прашааето за душата на балканските простори се случувало преплетуваае на религиите и на културите, преку согледбите на исихастите, паганските, словенската религща наспрема христщанските, на Ловм]а&ски, Мошиаски, па ги детерминира прелевааата, гоуавата на мотивот за вештерките, вампирите, разните обичаи што се практикуваат по нечща смрт, верувааето во судбината на душата.
Во третиот дел „Философски и теолошки толкувааа" застапени се пет текста: „Старозаветното сфакаае за душата" од Гоко Горгиевски; „После Ме]асу или за свеста после кра]от" од Марща Тодороска; „Православен аспект на душата, со посебен осврт на разликата на ум и разум" од Наум Илиевски и Анета Jовковска; „Идеите за постоеаето и за бесмртноста на душата raj св. Аврелщ Августин и raj св. Тома Аквински" од Ена Аб]ановик и „Cicero on the Nature of the Soul" од Polonca Zupancic.
Во четвртиот дел „Душа - тело, ум - разум" застапени се седум текста: „Двойката ,Душа-тяело' като елемент от Сократово-Платоновото диалогично образование" од Невена Панова; „Дихотомщата душа/тело во романот Неподносливита лесноти]а на постоетето од Милан Кундера" од Гоце Смилевски; „Душата и телото како белег на менталитетот" од Луси Караниколова-Чочоровска; „Душата и телото во Аристотеловата Физиогномика" од Дарин Ангеловски; „Дихотомията тяло - душа в Tristia и Epistulae ex Ponto" од Мина Петрова; „Единството на душата и на телото" од Вера Хаци-Пула и „Some Notions on the Connection Between Body and Soul in Pierre Petit's Book De Lacrymis" од Tsvetomira Koleva.
Гоце Смилевски во „Дихотомщата душа/тело во романот Неподнословата лесноти]а на постоетето од Милан Кундера" наспрема премисата на Фуко дека душата е затворот на телото, авторот истакнува дека ликовите од романите на Кундера, не мислат така - за нив телото е затворот на душата прикажано преку ликот на Тереза, ща чувствува дека телото на маната го уништило не]зиното тело, не]зината душа, преку омразата на маната кон керка си, преку желбата за ма]коубиство, преку соништата на Тереза, авторот истакнува дека дихотомщата тело/душа претставува детерминирачка специфика во романот. Бинарните опозиции сила - слабост и леснотща - тежина и нивното конструираае/деконструираае е во тесна врска со односот на
ликовите како општествени суб]екти кон сопствените тела, односно кон телата на другите, а со промената на односите се надминуваат бинарните опозиции па суб]ектите ]а надминуваат и дихотомщата душа/тело.
Во текстот „Душата и телото како белег на менталитетот" Луси Караниколова-Чочоровска преку расказот „Жената на пощникот" од Бора Станковик, говоре]ки за различни сфакааа за душата на кои заедничкиот именител им е дека тоа е второто ]ас, тргнува од претпоставката дека душата е всушност одраз на менталитетот на човекот, односно начинот на однесувааето на женскиот лик, не]зините ставови, сфакааа, поведение, се имплицирани во она што можеме да го подведеме под категорщата душа на текстот. Тоа го прави преку примерот на душата односно на жената на пощникот - Аница, ща поради менталитето ]а пренебрегнува лубовта, живее во наметнатите окови, кои ги прифака и го детерминира сво_|от животен пат, поради што доага до дихотомща на душата и телото.
За односот т. е. за заемноста на душата и на телото пишува и Дарин Ангеловски во „Душата и телото во Аристотеловата Физиогномика". За него, како и за физиогномиката, душата и телото се два нераздво_|ни вида од една иста подлога, при што се внурнува во истражувааето на влщанието на душевната соскуба со телесните карактеристики наведува]ки по кои се раководеле физиогномичарите, како што е на пример, понудата на описи на различни карактери или пак разни методолошки насоки и препораки при истражувааето за комплексната природа на дщадата душа - тело. Авторот истакнува дека она што и придава философска аура на физиогномиката е не]зиното постоеае како посебна дисциплина, ко]а се напо]ува според човековиот стремеж за спознаваае на другиот онаков каков што е, а не таков каков што самиот себеси се прикажува.
Во петтиот дел „Душа - психолошки толкувааа" застапени се шест текстови: „Пролегомена за една библиотерапща: психолошката и терапевтската улога на уметноста" од Катица Кулавкова; „Како се раскажува душата или за ефектот ,психологща' во литературата" од Иван Додевски; „The Modernist Gheo Milev's Conception of Modern Psycho-Lyric Poetry" од Maya Gorcheva; „Анимата и Анимусот во Jунгиjанската теорща" од Ана Кечан; „Ничевата концепцща за свеста: свеста - обична играчка во телото наспроти личноста" од Душица Гокик и „Улогата и влщанието на неврофилозофщата врз современите когнитивистички и физиолошки парадигми за свеста" од Стефан Марковски.
№an Додевски во „Kaко се рaскaжyвa дyшaтa, или зa ефектот ,психологиja' во литерaтyрaтa", бaрa одговор га прaшaftето кaко се создaвa илyзиjaтa декa се нaоfaме во дyшaтa, односно во свестa нa нещ лик, yверливо колку што изгледa yверливa илyзиjaтa нa Бaлзaк. na, преку теоретскиот поглед врз ^ama^TO: кaко?, со нaдеж декa roa ке придонесе поjaсно и полесно дa се сфaти прaшaftето: што?, проследyвaftето следи преку видyвaftaтa зa психолошкиот ромaн, зa потребните психолошки ефекти преку трите рaмништa: пригазгата, текстот со кaтегориите (време, кaрaктеризaциja и фокaлизaциja) и нaрaциjaтa, зa што не постои единствен рецепт. Дyшaтa во фикционaлните рaскaжyвafta не е ^arna^ нa опишaнaтa содржига, aми ефект нa интертекстyaлни односи што произлегyвaaт од нaрaтивните комбинaции.
Aнa Kечaн преку aнaлизaтa га „Aнимaтa и Aнимyсот во Jyнгиjaнскaтa теориja", нaвлегyвa во мистериjaтa га човечкaтa дyшa. Haглaсyвajки декa веке во 21 век се сметaaт зa проблемaтични порaди своjaтa ригидност, сепaк сметa декa во нив може дa се нajде и огромга инспирaциja. Aвторкaтa проследyвajки ги Jyнговите сознaниja зa персонификaциjaтa га мaшките/нa женските елементи во духот нa женaтa/мaжот, и покрaj TOa што сметa декa се сликовити и фaсцинaнтни, опaсностa во пристапот кон Aнимyсот или Aнимaтa е фaктот декa освестyвaftето нa овие елементи подрaзбирa жртвув^е нa стaрaтa Его-позициja, сещ морa симболички дa умре во своjaтa идентификaциja со мaшкaтa/со женскaтa стрaнa и дa се роди повторно со нивгага силa.
Во шестиот дел „Дултуролошки толкyвafta" зaстaпени се четири текста: „Kyлтyрниот стереотип зa рyскaтa ^rna" од Сом С^менсо-Елзесер; „Рaспрaвa зa еднa феминистичкa филозофиja га умот" од Боби Бaдaревски; „Мегацментот и дyховностa" од Сaритa Трajaновa и „Вегaнството - еден од raa^rn^ предуслови зa возвиmyвaftе га дyшaтa според Епикур, Плyтaрх и Плотин" од Maрjaн Kaлевски.
Сом Стоjменскa-Елзесер во „Kyлтyрниот стереотип зa рyскaтa дyшa" бележи декa поимот мистериозга рyскa дyшa е инфлуентен стереитип зa рускиот нaционaлен менталитет. Одоговорни зa неговото создaвaftе подедгакво ги сметa кaко нaдворешните проyчyвaчи нa рyскaтa кyлтyрa, тaкa и сшите руски творци и мислители, прaвослaвието, a во поттикот зa нaционaлно сaмоидентификyвaftе нa Русите во прaвослaвен месиjaнски дух, вероjaтно, нajзнaчajното место му припafa нa Hиколaj Берfaев. Aвторкaтa се определyвa зa демистификaциja нa ово] мит при што меfy другото го користи делото
на Виктор Ерофеев - Енциклопедща на руската душа, ко] со квазинаучен манир ]а третира темата - стереотипот за руската душа, ко] на ироничен начин покажува дека денес не може да се говори на ист начин за руската душа како во минатото и дека добата на руската девенасетвекона култура е веке дефинитно минато. На кра]от авторката истакнува дека поврзувааето на душата, односно на духовноста, само со една нацща во нашиот современ глобален свет, колку и да е таа богата и комплексна во сво]ата културна традицща, сепак е мисла, ко]а не може веке да опстои.
Во името на духовноста, колективноста на глобален план продолжуваме со текстот на Сарита Тра]анова „Менацментот и духовноста". Во него таа ]а поставува заемноста на успехот и на духовноста. За таа цел ги користи насоките на Цек Холи од неговата книга „Будеаето на духовноста во бизнисот: мокта на дармичкиот менацмент", ко], во средиштето на интересот, го става човекот, а не профитот, истакнува]ки дека долгорочниот успех на организацщата зависи и од духовното. Според авторката духовноста, односно свесноста во организацщата води кон целовитост и интегритет. Оттаму и произлегуваат проследувааата за Духовноста и организациската култура, за Духовната интелигенцща (флексибилност, самосвест, врски со различностите), за Духовните димензии на лидерството (лидерите да го ослободат на]доброто во лугето) и истакнувааата дека на]големата пречка за деловниот успех на компанщата е егото на лидерот, ко] се карактеризира со уживаае на чувството на мок и на доминацща, како и потребата за Поттикнува^е на духовноста (медитацща за подобруваае на менталната состо]ба).
Во последниот дел „Лингвистички перспективи" застапени се три текста: „Anima и Animus во игрите со зборовите ка] Плаут" од Елена Цукеска; „Семантиката на Anima и Animus во раниот латински ]азик" од Светлана Кочовска-Стевовик и „Фразеологизми со компонента ,Душа' во германскиот, францускиот и македонскиот ]азик" од Даринка Маролова и Ева Горгиевска.
Преку текстот на Даринка Маролова и Ева Горгиевска „Фразеологизми со компонента Душа во германскиот, францускиот и македонскиот ]азик" авторките нè воведуваат во дефинирааето и во особеностите на фразеологизмите, како и во идиоматичноста, па истакнуваат дека колку е поголема разликата мегу значеаата толку пометафоричен е фразеологизмот. Во то] контекст во текстот даваат фразеологизми со компонента душа во трите ]азици. При изработката на компаративните примери од трите ]азици авторките бе лежат и
моменти на апсолутно совпагаае; на делумно совпагаае, на совпагаае на семантичка основа и непостоеае еквивалентност. Заклучно истакнуваат дека изненадува бро_|носта на фразеологизмите raj кои се ]авува совпагаае во трите ]азици, што говори за нивната интеракцща, за потенцщалот на поимот, во сво]ата апстракност и филозофска дефиницща да доловува слични по]ави во различни култури.
На кра_|от ке проговорам за текстот на Катица Кулавкова „Пролегомена за една библиотерапща: психолошката и терапевтската улога на уметноста", ко] припага во петата група, во психолошките толкувааа, но тоа е текст кон кого реферираат сите текстови за кои говорев, биде]ки во него е одредена врската на душата со ]азикот: Jазикот ги памти состсубите на душата на поединците, заедницата, народот, Jазикот е мост мегу човекот и човештвото, интимна врска на човекот со битието на светот. Следува врската на Душата и поетскиот ]азик при што истакнува дека душата е податлива за поетски исказ, како што опева во „Човекот во расправа со душата", за неа душата е палимпсест, секаваае по блуд, жедба, чудеае, изневера. Следна е врската на Душата и сонот; душата памти, душата не спие ни кога човекот (егото, телото) спие, па затоа таа проговорува низ симболот на сонот и низ ]азикот на уметноста. За Меморщата на душата смета дека е толку слоевита што би можеле да зборуваме за една психомеморща. Jа открива и поврзаноста на Душата и заборавот, душата е архив на заборавени, потиснати, неосвестени, мистични содржини, делумно читливи, делумно нечитливи, потребно е нивно освестуваае. Во делот Душата и моралот говори за конфликтот мегу внатрешниот и надворешниот свет, мегу индивидуалното и колективното, мегу она што ]ас го сакам, она што треба и она што мора да го направам. За Душата и траумите, и за нивното надминуваае истакнува дека е потребно да се поттикне вол]ата за индивидуацща, самоисполнуваае. Биде]ки Душата е ма_|ка на сите уметности, потребна е Терапща со уметноста; психотерапевстката улога на книжевноста е поврзана со не]зината магиска функцща ща е психичка функцща на уметноста. Терапщата со книжевноста (библиотерапща) е само еден облик и ритуал на терапща со збор, со жива реч: молитва, исповед, благослов, прошка, утеха итн. Душевните болки Соранус од Ефес ги лечел со трагедии (манща) и комедии (депресии); Кротерс лечел со помош на музика и на литература; Jунг - со цртаае на сонот, описи на фантазии, терапии со ва]аае, сликаае. Библиотерапщата во современите услови не ]а заменува медицинската психологща и психщатрща, туку служи
зя: олеснувяае и подобрувяае ня состо]бятя, хaрмонизaциja ня личностя, во^ятя дя се биде сво].
Зятоя во овя време - невреме дя ja оживееме духовноста, дя ja пригрябиме уметносга, дя ja поврятиме довербятя кaj млядите зя општествено-хумянистичките няуки зя дя се пронajдaт себеси во циклонот од изгубени вредности.
