CC BY
22
УДК 82 ББК 83.3 Тоц
НАЦШИ МАЦОЗ (МЕТАФОРА) ДАР ТАШАККУЛИ МАЪНОИ ВОЖА^О ДАР РОМАНИ "СЕ РУЗИ ЯК БА%ОР"-И САТТОР ТУРСУН
Шокиров Туграл Сироцович, д. и. филол, профессори кафедраи забони тоцикии ДД^БСТ; Темирова Шуцоат Мамадцоновна, сармуаллимаи кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии МДТ «ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров» (Тоцикистон, Хуцанд)
РОЛЬ МЕТАФОРЫ В Шокиров Туграл Сироджович, д. филол. н.,
ФОРМИРОВАНИИ профессор кафедры таджикского языка ТГУПБП;
СМЫСЛА СЛОВ В РОМАНЕ Темирова Шуджоат Мамаджановна, ст.
«ТРИ ДНЯ ОДНОЙ ВЕСНЫ» преподаватель общеуниверситетской кафедры
САТТОРА таджикского языка ГОУ «ХГУим. акад. Б.
ТУРСУНА Гафурова» (Таджикистан, Худжанд)
THE ROLE OF METAPHOR Shokirov Tughral Sodirovich, Dr. of Philology,
AND FORMATION OF SENSE Professor of the department of the Tajik language under
OF WORDS IN THE NOVEL the TSULBP; Temirova Shudjoat Mamajahnovna,
"THREE DAYS OF ONE senior teacher of the all-University department of the
SPRING" BYSATTOR Tajik Language under the SEI "KSUnamed after
TURSUN acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: романи «Се рузи як бауор», Саттор Турсун, забони асари бадей, забони гуфтугуй, маънои аслй ва мацозй, сермаъной, метафора, кучидани маънои калима
Усули корбурди мацоз (метафора), истифодаи он барои ифодаи маъниуои гуногуну гайримаъмулй ва аслй мавриди таулил царор гирифтааст. Эцодкорй ва мавридшиносии Саттор Турсун дар истифодаи санъатуои бадей таъкид гардидааст. Зикр шудааст, ки мацоз дар романи «Се рузи як бауор»-и Саттор Турсун ду вазифаи мууимро ицро мекунад: воситаи тасвири бадей (ба маънои маудуд вожа) ва усули мууимми кучиши маъно (ба маънои васеи вожа). Муаллиф ба хулоса расидааст, ки дар як цумла истифода шудани силсилаи иборауои мацозй дар цолаби (модели) метафораи зооморфй забони асарро хеле пуробуранг намудааст. Дар таркиби ибора ва цумла зууур намудани навъуои мухталифи метафора ба бештар зоуир шудани хусусиятуои сермаъноии калимауо мусоидат мекунад. Дар роман уодисаи фарох сохтани доираи истеъмоли унсуруои камистеъмол ё гайримаъмулй ба назар мерасад.
Ключевые слова: роман «Три дня одной весны», Саттор Турсун, язык художественного произведения, разговорный язык, исконное и переносное значение, полисемантичность, метафора, перенос смысла слова
Проанализированы способы использования метафор для выражения необычных, переносных и исконных значений в романе Саттора Турсуна. Особо подчеркивается творческий потенциал писателя в использовании метафоры. Подчеркнуто, что
метафора в романе «Три дня одной весны» Саттора Турсуна выполняет две важные функции: это средство художественного изображения (в узком смысле слова) и важный способ переноса смысла (в широком смысле слова). Сделан вывод, что использование в одном предложении нескольких метафорических словосочетаний в модели зооморфической метафоры придает языку произведения особую красочность. Также использование разных видов метафоры в словосочетаниях и предложениях содействует проявлению полисемантичности слов. В романе наблюдается явление расширения круга использования малоупотребительных лексических элементов.
Key words: the novel "Three Days of one Spring" by Sattor Tursun, literary production language, colloquial language, primordial and figurative meaning, polysemanticity, metaphor, transference of word meaning
The author has analyzed the ways of use of metaphors for expressing unusual, figurative and primordial sense in Sattor Tursun's novel. The writer's creative potential in usage of metaphor is underscored especially. It is stressed that metaphor performs two main functions: as means of imaginative depiction (in narrow sense of the word) and as an important mode of sense transference (in a wide sense of the word).
The author comes to the conclusion that usage of several metaphorical word-combinations in one sentence in the model of zoomorphic metaphor imparts especial colouring to the language of the work. Utilization of different types of metaphor in word-combinations and sentences promotes an evincement of polysemanticity of words. The phenomenon of enlargement of the circle of scantily used lexical elements is observed in the novel.
Саттор Турсун аз зумраи нависандагонест, ки дар истифодаи вожадо дар осораш бо камоли нуктасанчй чун заршинос муносибат мекунад. Ба ин матлаб худи нависанда дар мудоваи нашри дуюми романи "Се рузи як бадор" ишора намуда, навиштааст: "Забони асари бадей набояд ланч, носуфта ва датто миёнадол бошад. Зеро ба чунин лафзу ладча як амри бедуда аст кашф намудани олами ботинии инсон, баён доштани кори адлу фиросат, вазъи давоси хамса, умуман возед ба таддид гирифтани нидонхонадои дилу чони одамизод" (7, 4).
Дар забони точикй хусусияти сермаъноии вожадо ва ба як ё чандин маъно истифода шудани ондо тандо дар матн маълум мегардад. Маъмулан бо гузашти замон, аз як тараф, баъзе вожадо аз истеъмол берун мешаванд ва вожадои нав ба миён меоянд, аз тарафи дигар, баъзе вожадо одиста-одиста маънодои нав мегиранд ва маънодои пештараашонро аз даст медиданд. Х,атто дар баъзе даврадои таърихй маънои баъзе вожадо тамоман дигар мешаванд.
Лексикаи забони адабй дабатдои гуногуни семантикии калимадоро фаро мегирад, ки яке аз он дабатдо аз дисоби вожадои сермаъно ба вучуд меояд.
Вожадои сермаъно як маънои асосй ва чанд маънои иловагй доранд ва маънодои иловагии ондо дар иртибот бо маънои аслй ба зудур меоянд. Ин додиса дар забон даставвал зери таъсири бардавоми забони гуфтугуй ба китобй ва ё баръакс сар мезанад. Чунонки профессор F. Чураев таъкид менамояд: "сермаъноии калимадо бештар аз дама ба исмдо ва феълдо тааллук доранд" (13, 249).
Яке аз вижагидои вожадои мачозй дар он аст, ки ондо ифодагари мавчудияти умумияти аломатдо мегарданд.
Дар раванди сермаъно шудани вожахо маънои аслй хамеша накши равшан дорад, зеро дар пояи маънои аслии вожа маънохои мачозй пайдо мешаванд.
Тавре ки академик Шокиров Т. С. Аз омузиши таърихи забони точикй дар тули беш аз хазор сол мушохида мешавад, ки сермаъноии калимахо дар забони адабй ва шеваву лахчахои махаллй ходисаи доимй ва бардавом буда, вобаста ба рушду такомули забон дар хар давраи таърихй ба зухур меояд. Осори назмиву насрии шоирону нависандагони классикй ва муосири мо мисли хазина дурдонахои вожахоро хифз мекунад ва дар ин осор намунахои бисёри вожахои сермаъноро метавон дучор омад, ки ин вижагиии онхо дар матн ба равшанй зохир гаштааст(15, 76).
Падидаи сермаъноиву тобишхои маъной бо мачоз агарчи айни як ходиса нестанд, вале дар аксар мавридхо бо якдигар шабохат доранд ва як вазифаро ичро мекунанд. Гирд овардани хамаи маънои калима ва тобиши иловагии он мушкил ва номумкин аст. Зеро тобиши маъноии калимахо вобаста ба фаъолияти харрузаи одамон тагйир меёбанд.
Сермаъно гардидани калима дар натичаи ба мафхуми дигар дарч кардани маънии маъруфи вожае ба вучуд меояд ва ин ходисаро дар илми забошиносй кучиши маъно меноманд (5, с. 52 ). Сермаъноии вожаро танхо дар заминаи маънои ифодакардаи онхо дар дохили матнхо баррасй намудан мумкин аст.
Калимаи сермаъно гурухи вохиди лугавист, ки аз вохидхои айниятдихандаи ташкилдихандахо ва ё мачмуи онхо созмон дода шуда, бо роху усули мухталфсурат мегирад. Мо дар ин нигошта танхо ба як намуди зухури сермаъноии вожа, ки дар забоншиносй бо истилохи "метафора" маъруф аст ва онро дар забони точикй "мачоз" хам меноманд, дар асоси маводи романи "Се рузи як бахор"-и Саттор Турсун изхори назар менамоем.
Мафхуми истилохии мачозро мухаккикони мо дар замонхои мухталиф дар осори илмии худ шарху тавзех додаанд. Масалан, Шамси Кдйси Розй дар китоби маъруфи худ "Ал-муъчам" навиштааст: "Мачоз зидди хакикат аст. Мачоз он аст, ки аз хакикат даргузаранд ва лафзро бар маънии дигаре итлок кунанд, ки дар асли вазъ на барои он нихода бошанд. Лекин бо хакикати он лафз вачхи алокате дорад, ки бад-он муносибат муроди мутакаллим аз он итлок фахм тавон кард "(14, 23).
Муаллифи фархангномаи «Риёс-ул-лугот» Мухаммад Еиёсиддини Ромпурй дар шархи маънои лугавй ва истилохии ин вожа навиштаст: "Мачоз - зидди хакикат, ба маънои калимае, ки дар гайри маънии хакикии худ мустаъмал шавад ва маънии мавзуи хакикии он матрук шуда бошад, балки дар маънии мавзуъ ва гайримавзуъ алокаи муттахибот ё зарфият ё сабабия ва гайри он мухаккак бошад..." (6, 233). Ин таърифи нисбатан пурраи мафхуми мачоз мебошад, ки аксари мухаккикони лексикаи забони точикй низ асосан ба хамин назария такя кардаанд (5, 54 -55).
Дар як калима дорои маънои муайяни лугавй ё грамматикй буда, дар забон накши хоси худро дорад. Аммо на хар чизе ё мафхуму падидае дорои лугати хос аст, яъне аксари вожахои забон гайр аз маъное, ки бар он вазъ шудаанд, ногузир маънохои дигарро низ ифода мекунанд. Рочеъ ба ин мафхум хануз пеш аз солшумории милодй Арасту навишта буд: «Азбаски микдори калимахо махдуданду микдори ашё бешумор, ин ва он калима ногузир барои ифодаи маънохои гуногун хизмат мекунанд» (1,536).
Профессор Д. Хочаев бо ишора бар хусусиёти услубии калимахо дар боби «Илми сарф»-и китоби худ «Ташаккул ва тахаввули илми забоншиносии форсу точик дар асрхои миёна» чунин менависад: «Калимахо дар таркиби кавлу калом вобаста ба
максади гуфтор ва мазмуни нутк шаклдои гуногун пайдо менамоянд. Як калима чандин корбаст пайдо мекунад, аммо бунёди он - шакли аввалй, ки маънои асосй дар вай аст, асоси дамаи он калимадоро ташкил медидад» (12, 109).
Дар мавриди сермаъноии вожадо Р. А. Будагов бар ин назар аст, ки сермаъношавии вожадо ба чараёни ташаккулу тадаввули забон, ки падидаи доимии таърихй аст, марбут аст ва ин чараён бар шаклу мазмуни вожадо таъсири манфй надошта, баръакс, боиси пайдо гардидани маънодои нав ба нави ондо мегардад (2,164). Ин чараён, яъне аз маънои асосй дур шуда, маънои дигар гирифтани вожа, ки бо калимаи асосй пайванд дорад, маънои мачозй мешавад.
Пажудишгарони лексикаи забони точикй чонибдори чунин андеша дастанд, ки чараёни ба маънодои мачозй содиб шудани вожадову иборадо худ як падидаи тулонй мебошад. Бо гузашти замон бисёр вожадову иборадо дар натичаи пешрафти чамъият, рушди фарданг ва забону адабиёт маънои нав гирифта, мафдуми дигари мачозиро содиб шудаанд. Пас, мачоз дамчун яке аз воситадои мудими бойшавии маъно дар адои ду вазифаи мудим накши асосй дорад:
а) дамчун воситаи тасвири бадей (ба маънои маддуди вожа).
б) усули мудими кучиши маънои вожа ( ба маънои васеи он ).
Истифодаи вожадову иборадо ба маънои мачозй дар забону адабиёти мардуми гуногун дорои хусусиятдоест, ки ба шароити миллии он мардум иртибот дорад. Метафора дамчун як навъи зудури маънои мачозй барои пурра, ихчам, нишонрас ва чозибанок тасвир намудани додисаву вокеадо хизмат мекунад. Кдриб дамаи забоншиносон метафораро дамчун додисаи семантикй маънидод мекунанд. Масалан, мудаккикон Т. Ваддобов ва Д. Бобочонова панч омили асосии зудури додисаи метафораро муайян намудаанд:
а) монандию шабодати шаклии ду ё зиёда предметдо:
б) дар заминаи монандкунй :
в) монандкунии предметдо вобаста ба амалкарди ондо:
г) дамодангии овоз:
г) монандии таассурот ва таассуроти мураккаб, ки дар натичаи таъсири предметдои ба дам монанд ба вучуд омадаанд (3, 29).
Скляревская Г. Н., ишора мекунад, ки "дар раванди пайдо кардани маънои мачозй семаи коннотативии дилход, новобаста аз он ки аз ядрои денотативй то чй андоза дур чойгир шудааст, фаъол гардида метавонад" (8, 17).
Дар забоншиносии муосири рус моделдои мачоз (метафора)-ро ба чанд анвои алодида низ таксим кардаанд, ки ба заминадо ва омилдои зудури маънои мачозии вожадо вобаста мебошад. Масалан, забоншиноси рус Б. С. Котов зимни баррасии анвоъи мачоз барои ифодаи симои душман дар маводи матбуоти замони Ч,анги якуми чадонй якчанд модели зудури мачозро баррасй кардааст, ки кобили таваччуд мебошад (4, 94-109). Ин анвои метафора бо истилодоти моделдои метафорадои зооморфй (мачоздое, ки вобаста ба вожаву истилодоти дайвоншиносй аст), мифологй, театрй, намуддои бозидо, аслидаи чанг ва гайрадо мебошанд. Ба андешаи мо, татбики ин назария дангоми тадкики мавзуи сермаъноии вожадо дар осори адибони точик холй аз манфиат нест.
Бо роди мачоз сермаъношавии калимадо одатан ба калимадои серистеъмоли аслан точикй хос аст.
Ч,идати мудими калимадои сермаъно он аст, ки падлудои гуногуни додисадои вокеиро дар шакли як калима акс мекунанд ва дамаи он маънодо ба дам алокамандй
доранд. Ин гуна маънохои нав бо тобишхои гуногун гирифтани калима бо матн алокаи ногусастанй дорад.
Забони точикй табиатан забони масал ва мачозхост ва дар тули садсолахо бо мачозхои гуногун пуробуранг гардидааст. Навъхои мухталифи мачозхо - ташбеху истиора ва киноя бо рангорангии худ забонро чило дода, пахлухои гуногуни маънй, тафаккур ва олами хастиро ба таври хамачониба чилвагар сохтаанд.
Инак, барои муайян кардани маънохои кучидаи чанде аз вожахо, ки бо рохи метафора сурат гирифтааст, бо овардани мисолхо аз романи "Се рузи як бахор" андешахои худро баён намуда, хусусиятхои сермаъноии онхоро дар таркиби ибора ва чумлахо тахлил ва баррасй мекунем. Дар ибора ва таркибот зухур намудани навъхои мухталифи метафораро дучор меоем, ки дар онхо хусусияти сермаъноии вожахо бештар аён мешавад.
Дар романи мазкур мо намунаи забони пурборро мебинем, ки дар он вожахо то хадди имкон хам ба маънои аслй ва хам ба маънои мачозй дар матн истифода шудааанд, ки ин падида гувохи огохии комили нависанда аз назокат ва балогати забони китобиву гуфтугуии мардуми точик аст.
Нависанда зимни тасвир ба корбасти вожахои мачозй ахамияти махсус дода, бадеияту чаззобият ва муассири забони асарашро таъмин намудааст: забонаи оташ (44), шабба (44), барра(50), сар назадани офтоб (45), цабзаи андешахо (46), гургони дупо (47), пошнаи ^уллахои кух (49, одамони дилпур (49), фалакзадахои хомхаёл (49), дами офтоббаро (50), моли реза (50), таноби рох кашидан (51), таёц хурдан (55), зоди хаёт ёфтан (78), худро ба сад тегу табар задан (81), чашм духтан (81) ва гайра.
Масалан, вожаи барра яке аз вожахоест, ки дар романи "Се рузи як бахор" ба чуз аз маънои аслии худ, ки "бачаи гусфанд" мебошад, ба маънои мачозй низ ба кор рафтааст. Ба маънои аслй, мисол: "Барраву бузголауо медавиданд, мецауиданд, дар гирди модаронашон пойкубон парвона шуда, ба пистони ощо, ки уама даруни халтача буданд, дауон мезаданд. Вале ба цои шир фиреб хурдаву даме уайрон монда, шикваомез "ба-аъ..." -мегуфтанд" (7, 50).
Тавре мебинем, дар мисоли боло вожаи барра ба маънои аслии худ истифода шудааст ва ягон маънии дигари кучидаро ифода намекунад. Дар забони гуфтугуии точикони кухистон вожаи барра ба маънои мачозии "кудак" низ истифода мешавад. Масалан, дар лахчаи мардуми водии Зарафшон хануз ба кудакон "баррачун" (баррачон) гуфта, бо навозиш мурочиат мекунанд. Агар ба сабаби маънои мачозй гирифтани ин вожа таваччух намоем, ба назар мерасад, ки дар натичаи монанд кардани сифатхои "бекарорй, чакконй, зебой"-и кудак ба бачаи навзоди гусфанд маънои кучидаи вожаи барра зухур кардааст. Саттор Турсун, ки нависандаи огох аз назокати забони гуфтугуии мардуми точик аст, бо махорати баланд дар асараш аз забони зиндаи мардум истифода кардааст. Дар романи "Се рузи як бахор" лахзае аз саволу чавоби писарбачае бо бобояш ба калам оварда шудааст. Бобо вожаи "баррача"-ро бо маънии мачозияш, ки оханги навозиш дорад, хангоми муховара ба кор гирифта, аз наберааш мепурсад:
- Ту, масалан, кисти?"
- "Ман?.. Ман бача!"
- "Дуруст, ту бача. Лекин ба кадом забон гап мезани?"
- "Ба забони падару модарам, ба забони шумо..."
- "Боpакалло, баррача, ба забони nадаpу модаpат, - гуфт вай, аз пешониам наpм брсида. - Акнун ба ман фаумон, ки nадаpу модаpат кистанд?»
-"Одам", - даpуол чавоб додам ман.
-"Бале, онуо цабл аз уама одам. Аммо... умуман кистанд, миллаташон чй, ба кадом забон гап мезананд?"
-"Ба забони тоцикй".
-"Офаpин! Ба забони тоцикй... Модом ки ба уамин забон гап мезананд, пас онуо кистанд?"
-"Тоцик ".
-"Дуpусm, баррачаи бобо, тоцик. Акнун грй, ки ту худат кистй?"
"Тоцик будагистам..." (7,64).
Ба хотири он, ки дар мyдовараи мазкур сyхан дар бораи забони точикй меравад, мо як пораи матнро пурра иктибос овардем. Тавре мyшодида мешавад, дар матни иктибосшуда ду бор вожаи "баррача" бо маънои мачозии "кудак, бачаи хурдсол" истифода шудааст. Махсусан, дар таъбири "баррачаи бобо" маънии мачозии вожаи мазкурро равшан мушодида мекунем, ки дар он мурод аз "баррача" набераи муйсафед мебошад. Изофа бар ин, барои муайян намудани гановати забони нависанда, ба андешаи мо, зарур аст, ки бештар ба матни комил (дар дачми 4-5 чумла) такя намоем, зеро дар мисоли чанд чумлаи алодида, ки аз дар кучои матн гирифта шудаанд, наметавон вижагидои забони нависандаро муайян кард.
Агар ба мудтавои романи "Се рузи як бадор" таваччуд намоем, дарк мекунем, ки мавзyи марказии асар баёни вазъи рузгори мардум дар солдои аввали Х,укумати Шуравй ва замони даракати босмачигарй мебошад. Вобаста ба ин мавзуъ нависанда барои таъсирбахш гардидани забони асараш аз маънои мачозии вожадо низ огодона ва эчодкорона истифода мебарад, ки ин амал забони асарро аз такрори дилбазани вожаву истилодот эмин доштааст. Ба унвони мисол, дар матни асари мазкур нависанда чо-чо ба чои исми "босмачй", ки маънояш маълум аст, вожаву иборадои мачозиро низ истифода мебарад. Дар матн худи нависанда ба унвони як лугатшинос маънии аслии вожаи "босмачй"-ро аз забони кадрамони асараш чунин шард медидад:
"Ман уец гоу босмачй набудам, бой! Баандеша гап занед. Босмачй - дузди шабгаpд, бедиёнат, хонасрз, хаpобкоp! Аз цадим уамин тоифа махлуцони худобезоp босмачй ном доштанд (7, 27).
Нуктаи чолиб он аст, ки дар матни боло таъбири "махлукони худобезор" низ метафора аст, ки даммаънои вожаи "босмачй" мебошад. Дар чое дигар нависанда гунадои (колабдои) дигари мачоз (метафора)-ро дамчун муродифи вожаи "босмачй" ба кор гирифтааст. Дар ин раванд y бештар модели (колаби) метафораи зооморфиро истифода кардааст. Масалан, маънои аслии вожаи "гург" - дайвони даранда аст, аммо ин вожаро дар ибораи "гургони одамсурат" нависанда бо истифода аз мачоз ба чои мафдуми "босмачй" истифода бурдааст:
"Рафту душман даp ягон цо pахна занад, шауидоне ки озод^о ба ивази цонашон аз чанголи гургони одамсурат pабуда, бо уазоp умеду оpзу ба ихmиёpи мо гузоштаанд, даp гypашон паулу намегаpданд магаp?" (7,12).
Монанди таъбири "гургони одамсурат" дар чои дигар нависанда муродифи дигар мафдуми "босмачй"-ро дар шакли "он дарандахои хомхаёл" барои ифодаи таъсирноки фикри худ мавриди истифода карор медидад:
"Шаpm нест, ки мо онуоpо саpосаp nаpонда, ба гypи mоpик андозем, - дасти ypо фишуpда, ба оуанги таъкид гуфт Амонов. - Чунки даp байни он даранда^ои хомхаёл
камбагалоне уастанд, ки фирефта шуда, раугум зада, оцибат бехонумон гардида, имруз чи кор карданро намедонанд " (7, 15).
Дар мавриди дигар адиб босмачихоро аз номи кахрамони асар Саид бо ибораи -
гургони дупо ифода намудааст: Намемонем....., уаёти осудаамонро заурогин кардан
намемонем! Гургони дупо. Аз рузе, ки ба хонаашон зада даромадани онуоро шунида будем, ман хавф доштам: хавф доштам, ки баъзе маккорашон цон ба саломат бурда, ба тарафи мо уам метозанд. Лаънатиуо... (7, 47). Ибораи гурги дупо ба чуз "Фарханги тафсирии забони точикй" дар фархангу лугатхои дигар дида нашуд. Дар фарханги мазкур зимни шархи вожаи дупо омадааст: гурги дупо киноя аз одами дузду горатгар (10, 778)
Тафсири фарханг ва тасвири нависанда айният доранд. Адиб низ бо хамин маъно корбаст кардааст. Гунахои дигари мисолхо низ шарх наёфтаанд. Дар хамаи мисолхо хислату табиати ин хайвони вахшии даранда одамони авбошу горатгар, бедодгару хунхор киёс шудааст. Худи босмачй низ дар натичаи маънои мачозиро сохиб гаштани калима пайдо шудааст. Аслан он калимаи аз чихати пайдоиш узбекй буда, дар он забон ба катори калимахои сохта дохил мешавад ва аз вожаи решагии босма куфта, пахш, забт ва иловаи пасванди -чй сохта шудааст. Бинобар дар шакли тайёр иктибос шуданаш дар забони точикй аз чихати сохтор сода махсуб меёбад.
Дар "Фарханги тафсирии забони точикй" "босмачй он ки дар харакати босмачигй иштирок кардааст"( 10, 235). Аммо дар солхои 20 -30- и асри гузашта дар Осиёи Миёна харакати аксулинкилобие, ки барои бар зидди инкилоби Октябр ва Хркимияти Шуравй ба вучуд омада буд, босмачигарй, намоянда ва иштирокчии онро босмачй меномид, ки амалиёташ асосан зулму золимй, хамлагарй, хучум, забткорй, хуношомзанй, горату ягмои мардум буд. Бинобар он босмачиёнро нависанда ба гургони дупо айният додааст, ки аслан эчоди халк аст.
Дар забони точикй номи бисёре аз хайвоноти вахшиву хонагй ба маънои мачозй низ ба кор мераванд. Вобаста ба сифати он хайвонот номи онхо гохо мачозан ифодагари лакабу сифати баъзе одамон мегарданд. Дар мисолхои боло вожахои гург ва даранда хамин вазифаро ичро кардаанд. Баъзе аз номхои хайвонот, ки маънояшон мачозй шудааст, дар забони китобй ва гуфтугуй хеле маъруфанд. Масалан, вожаи рубох дар забони точикй ба чуз аз маънои аслияш, ба маънои "шахси маккор, фиребгар" истифода мешавад. Саттор Турсун ин вожаро бо маънои мачозияш дар ин романаш хеле устодона истифода кардааст:
"Суханамро набуред, - гуфт Усмон Азиз ва баъде ки у тарсида, зуд лаб фуру баст, илова намуд: - Ба уар уол шумо уам бегуноу нестед. Рубох, шудан лозим буд дар вацташ; рубоу шуда, ба номаш мискин, уец набошад, забон дода, онуоро дар банд нигоу доштан лозим буд; баробари пулу мол гундоштан гами мулкро уам хурдан лозим буд. Лекин шумо ин хел намекардед" (7, 28).
Баъзан дар як чумла нависанда силсилаи иборахои мачозиро дар колаби (модели) метафораи зооморфй ба калам овардааст, ки ин падида забони асари уро бисёр пуробуранг намудааст. Иборахои мачозии рубохи тулак (зираку чобук), кафтори лошахур ва шаголи бадбуй дар мисоли зерин муродифи номи Х,алимбойё худ сифатхои уст, ки бойи мардумозоре будааст. Бо истифода аз мачоз нависанда тавонистааст, ки суханашро пуртаъсир намояд:
"Бале, уамон рубохи тулакро пурсида будам; уамон кафтори лошахурро, уамон шаголи бадбуйро. Дар сари як коса об меларзад уароми! Цон медиуаду ба касе луцмаи нон намедиуад" (7, 20-30).
Маъмулан, дайвонотро ба чорвои калони шохдор ва майда чудо мекунанд. Аз тасвири муаллифи асар маълум мегардад, ки чорвои майда бо гунаи моли реза низ миёни мардум мустаъмал будааст. Дар мисоли зер дарду вожаи ибораи мазкур сермаъноанд, вале дар таркиби исмии изофй омада, маънои мачозй ба худ гирифтаанд ва адиб ондоро рамзй истифода бурдааст, ки он муродифи синтаксисии чорвои хурд мадсуб ёфта, вазифаи метафораро адо кардааст. Ибораи фавк дар лугату фардангдо ва сарчашмадои адабй ба назар нарасид ва маълум мешавад, ки хоси шева аст:
Дар ёнаи пур аз сабзаву лолахасакуои канори деуа, ки болотараш то худи ёла арчазор буд, моли реза мечарид. Барраву бузгола^о медавиданд, мецауиданд, дар гирди модаронашон пойкубон парвона шуда, ба пистони ощо, ки уама даруни халтача буданд, дауон мезаданд. Вале ба цои шир фиреб хурдаву даме уайрон монда , шикваомез "ба-аъ..."- мегуфтанд (7, с. 50).
Чанде поёнтар аз тасвири мазкур нависанда калимаи дилпурро ба кор гирифтааст, ки он дам аз маънои аслй дур рафта, ба маънои мачозиаш фаровон мустаъмал аст:
Анвару ёронаш дар ин деуа низ одамони дилпурро аз вазъият огоу карда... боз ба роу даромаданд (7,50). Дилпур аз ибораи изофии дили пуршуда ба калимаи мураккаби тобеъ табдил ёфта, ба маънои мачозй истифода мешавад. Дар "Фарданги забони точикй" моддаи лугатии дилпур чой надорад, вале пурдил мавчуд буда, далер, диловарй, шучоатмандй, шучоъ, часур (9, 93) тафсир ёфтааст ва бо вожаи дилпур наздикии маъной надорад. Дар "Фарданги тафсирии забони точикй" дилпур "боваридошта, итминондошта, мутмаин" чунин маънидод шудааст( 10, 451).
Дар ФТР ба маънии бештаре тарчума шудааст: дилпур уверенный в ком-л., чём-л.; доверяющий кому-л.; надеющийся, полагающийся на кого-л., что-л.; ~ будан аз касе, чизе быть уверенным в ком-л., чём-л., доверять кому-л., чему-л, надеяться, полагаться на кого-л., что-л.; ~ кардан касеро а) уверять, убеждать кого-л. в чём-л.; б) снискать чьё-л. доверие; в) обнадёживать кого-л.; окрылять, воодушевлять кого-л(11, 204). Аз ин калима вожадои дилпурй, дилпурона низ сохта шудааст.
Дар мисоли мо ба маънои мачозию умумиистеъмолй ва маъмулиаш ба корбурди нависанда даромадааст. У дар ин асар баробари вожаю иборадои умумиистеъмолу маъмулй унсурдои камистеъмол ё гайримаъмулиро мавриди истифода карор дода, доираи истеъмолашонро фарох сохтааст, ки : шабба(44), кабзаи андеша (46), пошнаи куллахои кух (49), фалакзадаи хомхаёл (49), моли реза (50) таноби рох кашидан (51), таёк хурдан (55), зоди хаёт ёфтан (78), худро ба сад тегу табар задан (81) ва гайра аз дамин чумлаанд. Масалан, забонаи оташ маъмулу фадмо бошад, шабба дар забони точикй мустаъмал нест. Нависанда онро дини тасвири нигориши ширчушонй ва оташмонии Таманно истифода бурда, чанбаи этнолингвистии асарашро бештар назаррастар сохтааст: Шабба^ои хушк чарс-чарс садо бароварда, осон месухтанд(7, 43). Таманно боз ду -се шаббаро шикаста, ба оташдон партофту уушу ёдаш ба куи дигар рафт(7, 44).
Вожаи мазкур дар фардангдо ба назар нарасид. Дар мисолдои боло ба маънои як намуди дезум омадааст. Мардум тирамоду зимистон (ва натандо дар ин мавсимдо) дезуми нимхушкро аввалдои шаб ба дами оташдону бухории пуроташ мегузоранд, то хуб хушкида осону пурра бисузад. Х,езуми аввали шаб барои садар хушконидаро шабба меномидаанд, ки маънии дезуми шаб хушконидаро дорад. Ба фикри мо ибораи
фразеологии кабзаи андеша низ барои аксари хонанда нав аст, зеро миёни омма муродифх,ои ба хаёл (андеша фикр) рафтан, гарки хаёл шудан серистеъмоланд, вале дар чумлаи поён гунаи "дар кабзаи андеша мондан" омадааст, ки аз чуёгии адиб шах,одат медихдд : Ва дили бе ин уам пуризтиробаш бештар дар цабзаи андешауо монда, Таманно уатто тасаввур карда наметавонист, ки пагоу, айнан дар уамин соат, соате, ки цурси лоларанги офтоб аз машрщ боз тегмекашад, вай... Бо Анвар вомехурад.
Дурусттараш, уро мебинад. Аввал як лауза, фацат як лауза! (7, 46). Умуман, дар асари мавриди назар мо бештар аз 300 мисоле пайдо намудем, ки аз лих,ози пайдоиш, сермаъной, доираю дарачаи истеъмол тобишх,ои маъной, муасси-рию мачозй ва бадеият чолибу арзандаи пажух,ишанд, зеро анвоъи зух,урёбии он дар колаби метафора (мачоз) далели забони пургановат, пуробуранг, гушнавоз ва аз лих,ози маъно пурбори нависандаи номвар Саттор Турсун мебошад.
Пайнавишт:
1. Аристотель. Сочинения. Т.2. - М.: Мысль, 1976. -550 с.
2. Будагов Р.А. Введение в науку о языке. - М., 1965.-276 с.
3. Ваууобов Т., Бобоцонова Д. Муцаддимаи лексикологияи забони тоцикии адаби. -Хуцанд: Ношир, 2010. - 73 с.
4. Котов Б. С. Метафора как средство создания "образа врага" в газетных текстах (на примере образов Австро-Венгрии и Германии в русской прессе кануна Первой мировой войны).- //Вестн. Моск. ун-та. сер. 12. Политические науки. - 2014, № 1.-С. 94-109.
5. Мацидов X. Забони адабии уозираи тоцик.- Ц. 1. Лугатшиноси.-Душанбе: Деваштич, 2007.- 244 с.
6. Ромпури, Мууаммад Гиёсиддин. Гиёс-ул-лугот. -Ц. 2. - Душанбе: Адиб, 1988.-416с.
7. Саттор Турсун. Мунтахаби осор. -Душанбе: Адиб, 2013. 560 с.
8. Скляревская Г.Н. Метафора в системе языка. - СПб, 1993.-152с.
9. Фаруанги забони тоцики. - Ц. 2.- М.: СЭ, 1969.- 950 с.
10. Фаруанги тафсирии забони тоцики. - Душанбе: Пайванд, 2008. - 950 с.
11. Фаруанги тоцики ба руси.- Душанбе: Пайванд, 2010.- 799 с.
12. Хоцаев Д. Ташаккул ва тауаввули илми забоншиносии форсу тоцик дар асруои миёна. - Душанбе, 1998.-176 с.
13. Цураев Г. Шеваи цанубии забони тоцики. Ц. 1.- Душанбе, 1980.-330 с.
14. Шамс К^айс Рози. Ал-муъцам. - Душанбе: Адиб,1991. -464 с.
15.Шокиров Т. С. Адиб, забон ва услуб.-Душанбе: Адиб, 2001.-167 с.
Reference Literature:
1. Aristotel. Compositions. V.2. - M.: Though, 1976. - 550pp.
2. Budagov R. A. Introduction into the Science of Language. - M., 1965. - 276pp.
3. Vahhobov T., Bobojohnova D. Introduction into the Lexicology of Tajik Modern Literary Language. - Khujand: Publisher, 2010. - 73 pp.
4. Kotov B. S. Metaphor as a Means of Creation of "The Image of Enemy" in Newspaper Texts (on the examples of the images of Austrians-Hungarians in Germany in the Russian Press on the Eve of World War One. // Tidings of Moscow University. Series 12. Political sciences. - 2014, N1. - PP. 94-109.
5. Madjidov Kh. Modern Tajik Literary Language. - V.1. Dictionary. - Dushanbe: Devashtich, 007. - 244pp.
6. Rompuri, Mukhammad Ghiyosiddin. Dictionary by Ghiyos. - V.2. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1988. - 416pp.
7. Sattor Tursun. Selected Works. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2013. - 560pp.
8. Sklyarevskaya G.N. Metaphor in the System of Language. - Spb, 1993. -152 pp.
9. Dictionary of the Tajik Language. - V.2. - M.: SE, 1969. - 950pp.
10. Interpreting Dictionary of the Tajik Language. - Dushanbe: Union, 2008. - 950 pp.
11. Tajik-Russian Dictionary. - Dushanbe: Alliance, 2010. - 799pp.
12. Khodjayev D. Formation and Evolution of Persian-Tajik Linguistics in Middle Ages. - Dushanbe, 1998. -176pp.
13. Djurayev G. Southern Vernacular of the Tajik Language. V.1. - Dushanbe, 1980. - 330 pp.
14. Shams Kais Rozi, Al- Mujam. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1991. - 464pp.
15. Shokirov T. S. Man-of-Letters, Language and Style. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2001. -167 pp.
