CC BY
35
УДК 4т
ББК 81,2т Ш. А. РА^МАТОВ
КОРБАСТИ ВОЖА^ОИ СЕРМАЪНО ДАР АШЪОРИ СУРУШ
Ч,араёни инкишофи маънои калима тадричан ба амал омада, дар пояи маънои аслй маънохои мачозй пайдо мешаванд, ки ин ходисаро дар илми забоншиносй сермаъной мегуянд. Сермаъной асосан хоси калимахои решагии забон мебошад. Дар иртибот ба сермаъноии калимахо истилохоте чун истиора, синекдоха, ташхис, мачоз, омонимия, метафора, метонимия, ташбех дар тахкикотхои олимон тавзех ёфта, андешахои мухталиф баён гаштаанд.
Мухаккики сохди лексикология ^.Тохирова сермаъноиро дар заминаи маънои мачозии калимахо тахти унвонхои истиора, ташхис ва синекдоха баён медорад. Дар китоби «Лексикаи забони адабии точик» аз хусуси сермаъноии калимахо муфассал андешаронй гашта, роххои инкишофи маънои калима - метафора, метонимия, синекдоха, омонимхо, калимаву шаклхои ба омонимй монанд ва паронимхо махсуб дониста шуда, таъкид мегардад, ки «рохи сермаъно шудани калима мачоз мебошад» (2, 16).
Олими забоншинос С. Арзуманов пайдоиши маънохои мачозии вожахоро ба омилхои зерин мансуб медонад: а) монандии предметно; б) алокамандии мафхумхо; в) таносуби бутуну хисса; г) ба исми чинс гузаштани исмхои хос; г) аз руи вазифа гузаштани маъно (1, 22).
Забоншиноси варзидаи точик Х,.Мачидов дар фасли маъношиносии рисолаи «Забони адабии муосири точик» ба масъалаи сермаъной ва усулхои сермаъношавй таваччух намуда, истилохоти аслй, асосй, умумй, номинативй, денотативй, узуалй ва монанди инхо хдмчун маънои аввалиндарачаи калима ва мачоз, маънои асосии нисбй, иловагй мавриди баррасй карор дода, таснифи онхоро «аз нуктаи назари вазъи имрузаи мавчудияташон» вобаста медонад (3, 48-52). Кушиш шудааст, тафовути мачози лугавй аз мачоз хдмчун санъати бадей, яъне аз нигохи адабиётшиносй шарх дода шавад. Ин нукта чандон сахех ба назар намерасад, зеро аз замони собик шуравй анъана шудааст, ки байни дастуру ходисахои забоншиносй ва адабиётшиносй худуде хатман вучуд дошта бошад. Х,ол он ки дар гузашта ин ходисаву конунхо тахти унвони улуми адабй омухта шуда, боиси омехташавии истилохоти зиёд, аз чумла мачози лугавй (боз ба навъхои ташбехи лугавй, истиораи лугавй, синекдоха ё мачози мурсал чудо карда шудааст) ё худ мачози бадей намегашт.
Аз мачмуи бахсхои болой метавон ба чунин натича расид, ки сермаъной ходисаи лексикй буда, дар заминаи маънои аслии калимахо маънохои нав пайдо мешаванд ва байни маънои аслй ва маънои мачозй аз ягон чихат умумият вучуд дорад. Маънои мачозии вожахо дар алокамандй бо калимахои дигари матн равшан мегардад, яъне вобаста ба мавкеи истеъмол тобишхои маънои мачозй дарк карда мешаванд. Дар тахдщи завк;и бадей, майорат ва забону услуби шоир ва ё нависанда чих,ати маъноии калима на^ши мухим дорад ва як навъ бозгукунандаи хунари сухангустарй махсуб меёбад. Ин х,амаро дар мисоли шоири муосири точик Суруш метавон ба тарщи амолй мушохдда намуд.
Суруш аз шоирони шинохтаи адабиёти имрузи точик махсуб ёфта, имконоти калимах,ои сермаъноро дар сухани манзуми хеш васеъ ба кор мебарад. Ин яке аз сабабх,ои ганои забон ва гуногунрангии услуби назми у гардида, барои ифодаи афкору хиссиёти шоир хизмат кардааст. Яке аз калимоти сермаънои мавриди корбурд дар дафтари шеъри "Ч,азираи танхой", ки мавриди омузиши мо карор гирифтааст, вожаи "сабз" мебошад. Дар "Фарханги тафсирии забони точикй" вожаи сабз чунин шарх дода шудааст: "Сабз - ба ранги гиёхи тару тоза; сабз шудан руидани гиёх, барг баровардани дарахт, сабзидан; муйлаб сабз кардан нав муйлаб баровардан" (6, ч.2, 184).
Дар ашъори Суруш ин калима бо маънохои зиёди мачозй ва тобишхои мухталиф истеъмол гаштааст: сабзидани шодй (хурсандй) (4,145), даст сабзидан (сохибхунар шудан) (4,144), сабз (аслй) (4,70), нажоди сабз (пок) (4,64), таронаи сабз (хушнаво) (4,64), хохиши сабз (саодатмандй) (4,65), сабз шудан (хушбахт намудан) (4,72; 4,79); сабз шудан (рустан) (4,66), калима сабз шудан (суханварй) (4,91), зиндагии сабз (хуш) (4,55), лаззати сабз (хуш) (4,148), беди сабз (4,148), масохати сабз (васеъ) (4,148), чазбаи сабз (дилнишин) (4,67), ларзиши сабз (зебо, чозибанок) (4,69), дасти сабз (пурхунар) (4,75), кадди сабз (хушкадду комат) (4,78), ниёзи сабз (об хостан: Вакте нози боронии илохиро ниёзи сабзи гиёхй менозид) (4,93), тапиши сабз
(чозиба) (4,95). Порчахои шеърие ба назар мерасанд, ки вожаи мазкур мукарраран ба кор рафта, дар хар маврид маънохои гуногунро ифода намудааст: Каломам сабзу матбуъ аст,
Ман аз илхоми худ сабзидаам ашъори сабзамро. Дуои сабзро бикшодаам аз панчахои сабз,
Ман аз имони худ руидаам худро (4,55).
Дар забони точикй се намуди вожахои сермаъно фарк карда мешавад: метафора, метонимия ва синекдоха. Метафора намуди маъмулу машхури мачози забон аст. Забоншиноси рус Д.Н.Шмелёв метафораро мачоз аз руи монандй номидааст (8, 94). Ашё, мафхум ё ягон ходиса аз руи сохт, ранг, чойгиршавй, харакату амал ба хам монанд бошад, ба ходисаи метафора мансуб дониста мешавад. Масалан, монандй аз чихати сохти зохирии ду ва ё зиёда ашё боиси гузариши мафхуми як предмет ба предмети дигар мешавад. Монандй на танхо аз чихати сохт, балки аз чихати чойгиршавй низ метавонад сурат гирад. Масалан, вожаи «дил» ба чуз маънои аслии «узви инсон» азбаски дар дохили чисми инсон ва умуман чонварон чой гирифтааст, бо назардошти хамин мавкеи чойгиршавй ба маънои «дарун, дохил, миёни чизе» омада метавонад:
.. .Чанг меандохт ниёзи худро
ба талотуми дили дарё (4, 97).
Об гуфтиву бидонистам: «Бешак, ин оби мусаффо
аз дили хок таровиш кардаст» (4, 31).
2. «Дил» ба маънихои «чон, рух» ва «хотир» дар намунаи поён: Инак, субх чузъе аз рушании кулл аст
ва савори катра ба укёнус
чорй шудани дили зебои ман
хидояти дили кавм ба суи сафост (4,96).
3. Бекарор шудан, ба изтироб омадан: Дар миёни ин хама андух
дилам метапид, ки хамеша
дар гумони ту зебоям (4,22).
4. Фикр, андеша:
Ва дилам мегуфт:
«Зогхо шояд хурсанданд» (4,37).
Дар гуссаи чамодии хеш
дилам тачриба кардааст
шикастани шишаро (4,23).
5. Майл, хохиш, хавас
Дилам бихишти кудакиямро ширин-ширин гум мезанад (4,105).
6. Ният:
Ману андешаи махфузтарин манзараи ирфон Дилу фикри ишк,
Ишку фикри дили Инсон (4,33).
7. Хушу хурсанд будан:
Бог сарсабз аст дар хар як барг,
Дили ман зебост аз завки тапидан (4,48).
Дар забони точикй феълхо нисбат ба дигар хиссахои нутк хусусияти сермаъной доранд ва хамрох бо вожаи «дил» дар шакли таркиб дар ашъори Суруш маънохои гуногунро ифода кардаанд, аз чумла, дил тах кашидан (4,25), дил хичил шудан (4,96), дил сухтан (4,105), дил шарха-шарха шикастан (4,13), дил гирифтан ба маънои «безор шудан, озурда гаштан»: Дилам гирифт
аз занчири гарони рафокати маснуъ (4, 102). Таркиби «дил мондан» хоси забони гуфтугуии шахри Хучанд ва атрофи он буда, маънои «кам гаштани ихлос»-ро дорад: .. .аввал ба холи ман,
з-он пас ба холи халк
Эй вой, мондааст дилам аз диловарон (4,50).
Дил рамидан - тарсу харос:
Ба феълу кувваи минуй
аз ин гаризаи маснуй
дили рамидаи худро фирор хохам кард (4,36). Хдмин вотаро профессор А. Хдсанов дар ашъори Камол Хучандй баррасй намуда, дар ин замина ба хулосахои арзишманди илмй расидааст (7), ки мо фикрхои муаллифро дар ин замина тарафдорем.
Монандй метавонад аз лихози сифату аломат низ бошад, дар ин гуна мавридхо метафора мураккаб мегардад, яъне хусусияту хислати инсон ба ашёи бечон мегузарад ва ё баръакс. Аз руи хусусияти монандй бештар сермаъно гаштани калимахо дар осори адабй далел бар он аст, ки метафора навъи маъмули мачоз мебошад: сахт дилгир будан (гамгинии аз хад зиёд) (4,33), дарди сахт (вазнин) (4,34), сахт нигох кардан (тунд, норизоёна) (4,34), хоби сахт (хобе, ки кас аз он бедор нашавад) (4,51), сахт ранчидан (нихоят озурда будан) (4,58). Вобаста ба дарачаи истеъмол ва хусусияти услубй метафора се хел мешавад:
1) Метафорахои оддй, ки дар тули асрхо дар истеъмол хазм шуда хусусияти умумиистеъмолй пайдо кардааст: дили шуху бесабру карор (4,29), дил кашол будан (4,191).
Фасли сармо бигзашт,
Бог аз урдубихишт аст бихдшт
Турнахо дар варак;и сабзи само
шеъри озоди бахоранд ва парастухо дар гушаи боми дили мн
шуху бесабру кдроранд. (4,29)
Лабам хамеша хаёли лаби латифи касест
Дилам хдмеша кашол аст бар чашидани ранг. (4,191)
2) Метафорахои асари бадей. Хонанда ва шунаванда дархол тозагии ин хели метафораро хис мекунад: хавои танг (4,19), дили зебо, дили бекисмат:
Як ришта рушанй дили бекисмати маро
бо сузани нигохи фурузони худ шикофт (4,50).
3) Метафорахои фардй-услубй, ки хоси забони ягон нависанда мебошанд. Нависанда метафорахои маъмулро бо маънии тоза кор мефармояд ва ё метафорахои нав меофарад. Масалан, холй аз барги навозиш (4,14), кохиш аз бебаргй (4,15), гулуи торикй (4,17), шариат шикастан (4,17), нафаси донаи гандум (4,43), дасти бебарг (4,33) иборахои мачозии хоси ашъори Суруш аст, ки дар хар яке тобиши нави маъной ба назар мерасад:
Сар занем аз нафаси донаи хобидаи гандум Зи таги хоки кадими одам-
Яъне аз хобгахи андеша (4,43).
Марде аз чониби зард
дасти бебаргтар аз шохи дарахтон дорад (4,33). Навъи дигари мачози забон метонимия аст, ки мафхуми як предмету ходиса на аз руи монандй, балки бо хусусияти алокамандй ё вобастагй ба предмету ходисаи дигар мегузарад, яъне ду предмет ё мафхуми ба хам алокаманд як ном доранд ва бо як калима ифода карда мешаванд. Х,одисаи метонимия имкон медихад, ки бо ном гирифтани як калима чизи дигар фахмида шавад: азиз ба маънои «ёр, махбуба, дуст», «гиромй, арчманд», «дилхох, дилкаш», «ганимат», дар мисолхои поён: Эй азизи ман! Хоби мо марги сабук,
Марги мо хоби дароз аст (4,35).
Пои охуи нигах дар рахи дидори
гули руи азизони Худо мешиканад.. .(4,44).
Шукр, сад шукр, ба дидори азизи ту расидам, Ёр, эй нусхаи зебои бихишт! (4,29).
Зиндагй чист?
- хамин лахза
ва хамин лахза азиз аст (4,38).
Синекдоха чунин намуди мачози забон аст, ки чузъ маънии кулро ифода мекунад ва ё кул зикри чузъ аст. Масалан, дар ин порчахои шеърй калимахои «руз» ба маънохои (фосилаи байни баромадан ва нишастани офтоб, ки хаво равшан аст ва дар шакли «рузи рушной» маънои хушбахтй; «Офтоб» (чирми осмонй; охири умр); «Одам» (исми машхури асотирй ва динй; башар, мардум) синекдоха аст:
Даст дар гардани хуршеди Худо овезем
В-аз сари руз ба дарёи сафо пайвандем (4,46). Кас намебинад дар ин зулмот рузи рушноиро, Абри кибри мардумон пушида фарри кибриёиро (4,189).
Эй Офтоб, рушаниву соя хамсафост, Дар ин миёна он чй сиёх аст, рузи мост (4,192). Дар офтоби гурубанда нолаи гунгам, Аз инфиоли гунах бо гуруб хамрангам (4,201).
Хоб дидам Одамро, к-аз алам ба худ мегуфт: Ох, шарбати гандум доги доманам гашта (4,192). Зи русахтист ру овардани одам ба хокистон, Нузул аз кадри худ изхори ношоистагии мост (4,175). Хамин тарик, тавсифу ситоиши имконоти маъной, фасохату салосат, латофату назокат, ганомандии таркиби лугавии забон, баёну ифода ва дигар сифатхову чозибахои он борхо аз чониби мухаккикон баён гаштааст. Калимахо дар матн танхо бо ифодаи мафхуми аслй махдуц намоцда, балки вобаста ба махорату хунари суханвар маънохои мачозй касб мекунавд ва ба ин васила доираи маънои онхо вусъату густариш пайдо мекунад. Як назари кутох ба семантика ва тобишхои маъноии калимахои мавриди корбасти шоири хушбаён Суруш шаходат аз он медихад, ки навъхои гуногуни мачоз бо истевдоди баланду тахайюли образофаринии нозук барои тасвирхои бадей ва офарвдани ашъори баландпоя хизмат кардаанд. Ходисаи сермаъной бештар аз руи монандй, чойгиршавй ва аломат сурат гирифта, хамагй дар мавкеъ ва мавриди муносиб истеъмол шудаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Грамматикаи забони адабии хозираи точик.-Душанбе: Дониш, 1985. -чилди 1.- 356 с.
2. Забони адабии хозираи точик. Кисми 1.-Душанбе: Ирфон, 1973.-450н с.
3. Мачидов, X,. Забони адабии муосири точик./ X,. Мачидов. Ч,.1.- Лугатшиносй.- Душанбе: Деваштич, 2007.- 255 с.
4. Суруш. Чдзираи танхой./ Суруш. - Душанбе: Адиб, 2009, 264 с.
5. Тохирова, К;. Лексикаи забони адабии точик (материалхо)/ К Тохирова. - Душанбе: Дониш, 1967
6. Фарханги тафсирии забони точикй (иборат аз ду кисм). - Душанбе: 2008
7. Шмелёв, Д.Н. Проблемы семантического анализа лексики./ Д.Н. Шмелёв.- М.: Наука, 1973.- 334 с.
REFERENCES:
1. Grammar of Modern Tajik Literary Language. - Dushanbe: Knowledge, 1985. - V.1. - 356 p.
2. Modern Tajik Literary Language. - Part 1. - Dushanbe: Cognition, 1973. - 450 p.
3. Majidov, H. Modern Tajik Literary Language/ H. Majidov. - V.1. Lexicography. - Dushanbe: Devashtich, 2007. - 255 p.
4. Surush. Lonely Island/ Surush. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2009. - 264 p.
5. Tohirova, K. Lexicography of Tajik Literary Language (materials)/K. Tohirova. - Dushanbe: Knowledge, 1967.
6. Interpretation Dictionary of Tajik Language (in two volumes). - Dushanbe, 2008.
7. Shmelyov, D.N. Problems Dealing with Semantic Analysis of Lexica/ D.N. Shamelyov. - M.: Science, 1973. - 334 p.
Корбасти вожа^ои сермаъно дар ашъори Суруш
Вожщои калиди: сермаъной, Суруш, маънои мацозй,метафора, метонимия синекдоха Мацола ба баррасии вожщои сермаъно дар ашъори шоири муосири тоцик Абдуцаббори Суруш ихтисос ёфтааст.
Гуфта мешавад, ки сермаънои хусусияти калимауои решагии забон буда, вижагии мууимтарин ва барцастаи полисемия он аст, ки тамоми калимщои ба он дохилшаванда ба уам умумияти маънои доранд.Муаллифи мацола уодисауои сермаънои-метафора, метонимия ва синекдохаро дар мисоли ашъори шоири мавриди тауциц тщлилу барраси намуда, ба ин натица мерасад,ки вожауо дар мутуни бадеи бо ифодаи мафууми асли маудуд намонда, балки вобаста ба майорату уунари суханвар маънои дигар пайдо менамоянд ва ба ин васила доираи маънои ощо фарох гашта, истифодаи ощо дар баёну ифода густариш меёбад.Хулоса мешавад, ки дар системаи семантикаи забон маъниуо нисбат ба мицдори калимауо ба маротиб зиёданд, ки дар зоуиршавию тщаввули маъниуои тоза хидмати суханварон хеле бузург аст.
Использование полисемических слов в стихотворениях Суруша
Ключевые слова: полисемия, Суруш, переносное значение, метафора, метонимия, синекдоха Статья посвящена рассмотрению полисемических слов в стихотворениях современного таджикского поэта Абдуджаббора Суруша. Отмечается, что полисемия является свойством коренной лексики языка, и важнейшая особенность полисемии заключается в том, что все слова, входящие в нее, обладают семантической общностью. Автор статьи, анализируя и исследуя явления полисемии - метафору, метонимию и синекдоху на основе стихотворений поэта, приходит к выводу, что слова в художественных текстах не ограничиваются основным значением, а в зависимости от мастерства литератора приобретают новые значения, и таким образом, расширяется круг значений слов и диапазон их употребления при изложении мыслей и создании образов.
Автор статьи приходит к выводу, что в системе семантики языка существует больше значений, чем количество слов, что позволяет литераторам внести вклад в появлении и эволюции новых значений.
The Usage of Polysemantic Words in Surush^s Poems Keywords: polysemy, Surush, figurative meaning, metaphor, metonymy, synecdoche. The article dwells on the consideration related to polysemantic words in the poems belonging to the pen of modern Tajik poet, Abdujabbor Surush. It is underscored that polysemy is a property of the fundamental vocabulary of the language, and the most important peculiarity of the former lies at that all the words including into it posses a semantic generality, upon the whole. Having analyzed and explored a number of phenomena, such as: polysemy, metaphor, metonymy and synecdoche proceeding from the poefs poems, the author of the article comes to the conclusion that words in imaginative texts are not limited to the main meaning it depends on the writer mastership which acquire new ones. Thus, the range of words meanings and their usage is spread while expounding thoughts and creating images.
The author of the article comes to the conclusion that in the system of language semantics there are more meanings than the number of words those ones allows writers to contribute into the appearance and evolution of new meanings as well.
Маълумот дар борам муаллиф:
Рахматов Шухрат Ахмадцонович, номзади илмуои филологи, дотсенти кафедраи забони тоцикии Донишго^и давлатии Хуцанд ба номи академик Б.Г.Гафуров (Чумуурии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E-mail: uchzaphgu@mail.ru Сведения об авторе:
Рахматов Шухрат Ахмаджонович, кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка Худжандского государтвенного университета имени академика Б.Г.Гафурова (Республика Таджикистан, г.Худжанд), E-mail: uchzaphgu@mail.ru Information about the author:
Rahmatov Shuhrat Ahmadjonovich, сandidate of in Philology, Associate Professor of Tajik Language Department, Khujand State University named after B.G.Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E-mail: uchzaphgu@mail. ru
