Научная статья на тему 'THE ROLE OF FAMILY IN SOCIETY AND CHILD’S EDUCATION IN FAMILY'

THE ROLE OF FAMILY IN SOCIETY AND CHILD’S EDUCATION IN FAMILY Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
36
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
СЕМЬЯ / ПОДРОСТОК

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Эватов С.С.

В данной статье рассматривается основные принцыпы и типы воспитание ребёнка в семье.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕСТО СЕМЬИ В ОБЩЕСТВЕ И ВОСПИТАНИЕ РЕБЕНКА В СЕМЬЕ

This article is about the role of family in society, types of family and the main sites of bringing up children in family.

Текст научной работы на тему «THE ROLE OF FAMILY IN SOCIETY AND CHILD’S EDUCATION IN FAMILY»

УДК 370

ОИЛАНИНГ ИЖТИМОИЙ ЖАМ ИЯТДАГИ УРНИ ВА ОИЛАДА БОЛА ТАРБИЯСИ

С.С. Эватов1

Аннотация

Ушбу маколада оиланинг жамиятдаги урни, оила турлари ва оилада бола тарбиясининг мухим томойилари, вазифалари ёритилган.

Калит сузлар: Оила, моногам оила, усмир.

Олимларнинг таъкидлашича, оила институтининг узи табиати нуктаи назаридан анча консерватив, яъни узгармас, тургун тизим булгани боис, жамият микёсида руй берадиган узгаришлар оила доирасида тахминан ХХ асрнинг 30-йиллардан кейингина акс эта бошлайди. Бундан ташкари, рус сотсиологи С.Голоднинг ёзишича, эвропа халклари хаётида, оилавий муносабатларда кузатиладиган барча ижобий жараёнлар моногам, патриархал оиланинг сакланиб колингани сабабли руй берган булса, колган барча салбий холатлар аксинча, оилада руй бераётган салбий, ёмон жараёнлардан келиб чикади. Бу каби талкинлар табиийки, куплаб тадкикотчиларга оила ва унинг истикболини тушунишга, мазкур йуналишда жиддий тадкикотлар олиб боришга халакит беради.

Шунга карамай, оила институтида кузатилаётган хар кандай узгаришлари одатда энг аввало, аёлнинг - хотин-кизларнинг жамият ва оилада тутган макомларининг узгариб бораётганлиги, улар малакаларининг ошиб бораётганлиги ва касб-хунар, лавозим погоналарида эркаклардан колишмасликка интилаётганлиги билан изохланади. Кайд этилган холат бевосита оила хаётида руй бераётган турли хил узгаришларга, хам салбий, хам ижобий ходисаларга сабаб булмокда.

Оиланинг тарбияловчи вазифаси оила аъзоларидан ташкари бошка инсонларга, муассасаларга - энага ва гувернанткаларга, ёки давлат томонидан тула мухофазага олинган ташкилотлар - Мехрибонлик уйлари, Мурувват уйлари ва бошкалар зиммасига юклатилмокда. Собик тоталитар тузум даврида ушбу вазифанинг давлат зиммасида эканлиги, индивидуал, оилавий тарбиянинг группавий тарбия билан, тарбияланувчи шахсига эътиборнинг кескин камайиши билан узгартирилди. Окибатда хеч кимга тегишли булмаган, психик ва аклий ривожланиши уртамиёна булган болалар пайдо булди. Бу очик ёки яширин оналик депривасиясини келтириб чикарди.

Оиланинг ижтимоий нуфузи, обруси отанинг, эрнинг, угилнинг иктисодий макомидан келиб чикади, аёлники эса - фарзандлар сони билан белгиланиб, унинг профессионал макоми куп холларда оиланинг, турмуш уртогининг ижтимоий макомига салбий таъсир курсатади, фарзандлар куз унгида отанинг авторитерти пастлагандай булади, айрим холатларда эрнинг оила таъминотаидаги улуши тушиб кетиши хам аёлнинг оила моддий таъминотига бевосита аралашишига сабаб булади.

Моногам оила - бола манфаатига йуналган оила (детосентрик) XIX асрнинг охири - ХХ асрнинг бошларида пайдо булган ходисадир. У хотин-кизларнинг ижтимоий хаётдаги ролининг ортиши хамда бола хукукларининг ошиб бориши билан изохланади. Бундай холатларда гап купрок оилада фарзандлар сони хакида эмас, балки оилада умуман бола борлигининг кадрланиши тугрисида боради. Ота-оналар бундай шароитда купрок боланинг келажакда ким булиши, у эгаллаши лозим булган мартабалар, унинг истикболи хусусида кайгурадиган, шу боис хам оила бюджетининг асосий кисми уни таъминлаш, унга зарур таълим ва тарбияни бериш, гамхурлик килишга

1Эватов Саминжон Собирович - преподаватель, Ферганский государственный университет, Узбекистан.

4 6

сарфланади. Болалар билан боглик эхтиёжларнинг усиб бориши окибатида мамлакатда хам болалар таъминоти, уларнинг озукаси, кийим-кечаги, уйинчоклар, болаларнинг маданий-маърифий масканларини ривожлантиришга ихтисослашган саноат корхоналари купаяди, ривожланади. Болалар ва ёшларнинг турли маърифий учокларининг кенгайиши, янги техника ва технологияларнинг асосан болалар манфаатига бевосита богланиши, ёшларнинг касб таълимини такомиллаштириш ишлари, улар укиши ва билим олиши муддатларининг узайтирилиши уларнинг мехнат сохасига кечрок кириб боришига олиб келади. Яъни, илгаригига нисбатан болалар кечрок мустакил хаётга киришади. Бунинг окибатида никох ёши хам тобора катталашиб боради. Катталар томонидан болага эътиборнинг, шу билан бир каторда ташвишларнинг ортиши, уз навбатида болаларнинг тугилиш сони камайишига олиб келади. Болалар эрка булиб, улар эркинлиги ортиб боради, ота-онанинг бутун диккат-еътибори уларга каратилади. Бу тоифа оиладаги бола манфаати шу кадарки, баъзан она факат болани уйлаш, унга эътибор килишни афзал билганидан, эридан хам воз кечиши холатлари хам кузатилади.

Бола манфаатига йуналган оиланинг хам турли куринишлари булиб, улард ан бири авторитар типдир. Бунда бола сони биттами ёки иккитами ота-онанинг чексиз гамхурлиги, улар обруси билан параллел ташкил этилади. Масалан, купгина амалдорларнинг оиласи шундай. Ота-она бола назарида энг нуфузли, акли хар нарсага этадиган, шунинг учун бола хам худди отаси ёки онасидай булиб этишиш мотивасияси кучли булади.

Амбивалент детосентрик оиладаги бола купрок ота-онанинг хиссий-эмоционал гамхурлиги таъсирида булади. Масалан, бу агар киз булса, у факат отаси ёки онаси, ёки иккисининг доимий эркалашлари огушида катта булиб, охир-окибат шундай холатга куникиб кетади. Оилавий муносабат факат шундай булса керак, деган фикр баъзан узи мустакил оила курганда, унинг янги хонадонга куникишига жиддий халакит беради.

Узбекистонда оила ва никох нечогли кадрланмасин, оилавий ажримлар хам кайд этилади. Статистик маълумотларга кура, охирги йилларда йилига уртача 14,5 мингдан 15 мингача оила ажримлари кайд этилади, ажримларнинг судлар оркали расмийлаштириладиган турлари ФХДЁ оркали расмийлаштириладиганидан купрокдир. Ажрим булган оиалалрнинг 70 фоизи ёш оилалар булиб, уларда уртача 2,5 та бола чала етим булиб колади. Бу каби нотулик оилаларда узига яраша ижтимоий-иктисодий муаммолар пайдо булдаики, шу боис хам давлатимизнинг оила сиёсатининг мазмуни нотулик оилалар сонини камайтиришга каратилгандир. Бунда масаланинг моддий томонидан хам унинг маънавий-ахлокий томонлари бизни купрок ташвишга солади.

Бева булиб колиш, ёки турмуш уртогининг вафоти муносабати билан нотулик булган оила хам купрок онанинг фарзанди билан ёлгиз колишидир. Бундай оилалардаги маънавий мухит ажрим туфайли пайдо булган нотулик оиланикидан фарк килади. Узбек оналари бундай холатларда отасининг рухи хурматидан фарзандларида юксак инсоний фазилатларни тарбиялашга интилади. Бундай узига хослик катор тадкикотларда алохида кайд этилган (Г. Ядгарова, 2003).

Никохдан ташкари оила 90-чи йилларда купайган оила тури, унда асосан ёлгиз колган аёл-она оилани тебратади. Бундай оилалар уша даврда Россияда 20-21 фоизни, Буюк Британияда ва Францияда - 32-35 фоизни ташкил этган булиб, купрок ёшгина була туриб она булганлар (15-19 ёшлилар) ёки аксинча, репродуктив ёшдан утиб колганлар - 40-44 ёшлилар ташкил этади. Бу уринда иккала холатда хотин-кизларнинг никохга кирмасдан тугиш мотивлари турлича булади.

Аралаш оилалар ёки бегона ота-оналар билан яшайдиганлар оиласи. Бу -етимларни бокиб олиш хисобига пайдо буладиган, оталикка олиш, угай ота ёки она билан яшайдиганлар оиласидир. Минг афсуски, турли хаётий вазиятлар туфайли шундай оила хам бор, улар нисбатан куп булмаса-да, Узбекистонда хам мавжуд.

Ота-оналарининг йуклиги маънавий-ахлокий тарбияланишини кийинлаштиради. Бундай холларда асосан бола корни туклиги ва эгни бутунли-ги хакидаги кайгурилади. Иккала ота-онаси булган оилаларда катталар ва бола-лар уртасида бир-бирини тушуниш йуклиги, усмирнинг маънавий ахлокий му-аммолари, дустларига ота-оналарнинг бефарклиги аникланди.

Ана шу масала буйича текширишларни тахлил килиш куйидагича хулосага келишга имкон беради:

1.Замонавий оилаларнинг катта аъзолари юкори даражада банд булишлари сабабли таълим муассасалари педагогик жамоалари билан (мактаб, коллеж, лицей) узаро алокалари йук. Шунинг учун ота-оналар усмирнинг хакикий ички дунёси хакида, унинг кизикишлари ва талаблари хакида тула тасаввурга эга булмайдилар. Булар ота-оналарда болага кур-курона мухаббатни юзага келтиради. Ота-оналарнинг бундай бир томонлама карашларини ота-оналарнинг мактаб (лицей, коллеж) билан алокаларини яхшилаш йули билан йукотиш мумкин.

2. Усмирнинг оиладан ташкаридаги якин одамлари хакида ота-оналар куйидаги йуллар билан хабардор буладилар:

а) уларнинг кизиктирган унинг узи хакидаги ва унинг дустлари хакидаги муаммоларни купол ва одобсиз усулда талаб этадилар.

б) бундай маълумотларни учинчи шахсдан оладилар.

в) боланинг хулкини узлари кузатишлари натижасида.

3. Ота-оналар одатда болага узларига ёккан болалар билан дуст-урток булишни мажбур килишга харакат киладилар. Айнан ана шу болани ота-онасидан узоклаштиради, уни ёлгончи килади.

Ота-оналар бола билан муомалани билмайдилар. Шунинг учун ота-оналарни умумий педагогик укитиш тизимини яратиш зарур, масалан, махсус семинарлар утказиш йули, бу максадларда оммавий ахборот воситалардан фой-даланиш йули билан, ёки ижтимоий педагоглар ва психологлар ёрдамида иш-лаб чикилган «оила хизмати» тизимлари ёрдамида.

4. Бугунги кундаги ота-оналар куп томондан хукукий ва педагогик сохада тайёр эмаслар. Шунинг учун улар болаги нисбатан жиноий хавф солинганда уз фарзандларига тугри харакат килиш буйича бирор-бир масалахат беришга кодир эмаслар. Шу сабабли ота-оналарнинг узлари орасида ва оиланинг катта аъзолари орасида профилактик ишларни амалга ошириш зарурати юзага келади.

5. Ота-оналар маълум юзага келган вазиятда узини кандай тутиш кераклигини тушунтириб беришлари, болани айникса, нотаниш одамлар билан танишишда ёки нотаниш янги жойларда булишларида диккат-эътиборли, эхтиёткор булишларини тушунтиришлари керак. Катта шахар шароитида усмир учун зарар тегиши хавфи айникса, юкори булади. Бу ерда усмирнинг хулки асосий йуналиши уларга хавфли жойларга боришни таъкиклаган ота-оналарининг талабларини катъий бажариши булади.

6. Болалар ва усмирларнинг жинсий тарбияси замонавий холати хакида олинган маълумотлар бу муаммони хал этишда куплаб жиддий хатолар ва камчиликлар борлигини курсатади. Кичик ва катта синф укувчилари жинсий тарбия масалалари буйича факатгина киска маълумотлар оладилар.

Хулоса килиб шуни айтиш мумкинки, ота-оналар томонидан оилада болаларга тарбиявий таъсир кулланилганда, уларнинг мустакилликлари, фаолликлари, ташаббускорлиги, уз-узларини бошкара олишларини назарда тутиш талаб этилади. Болалар учун катта кишиларнинг хатти-харакатлари, хусусан, ота- оналарининг шахсий намуналари мухим ахамиятга эга. Айтиш жоизки, унинг калбидан хеч бир нарса ота-онанинг ибратидек кучли ва мустахкам урин эгалламайди. Ота-оналар болаларни нафакат сузлари билан, балки хатти-харакатлари билан хам тарбиялайдилар. Айрим тасодифий хатолар, йул куйилган камчиликлар болаларни айникса усмирларнинг хатги-харакатига салбий таъсир курсатиши мумкин. Оилаларда ота-оналарнинг кучи-гайрати, мехнатга муносабати мазкур оилалардаги усмирларда тадбиркорликка оид билим, куникма ва малакаларнинг хосил булишига кумаклашади. Ота-

оналар канчалик маънавий бой эътикодли ва юкори маълумотга эга булсалар, шу даражада фарзандларини хар томонлама тарбиялайдилар.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. "Оилада усмирларни тадбиркорликга тайёрлашда моддий ва маънавий хаёт уйгунлиги" укув кулланма. О.Х,асанбоева, М.Артикова, М.Мамажонов-Тошкент.: "Фан ва технология", 2011й.

© С.С. Эватов, 2016

UDC370

THE ROLE OF FAMILY IN SOCIETY AND CHILD'S EDUCATION IN FAMILY

S.S. Evatov

Abstract. This article is about the role of family in society, types of family and the main sites of bringing up children in family.

Keywords: family, monogam family, teenager.

© S.S. Evatov, 2016.

УДК 370

МЕСТО СЕМЬИ В ОБЩЕСТВЕ И ВОСПИТАНИЕ РЕБЕНКА В СЕМЬЕ

С.С. Эватов

Аннотация. В данной статье рассматривается основные принцыпы и типы воспитание ребёнка в семье.

Ключевые слова: семья, моногамная семья, подросток.

© С.С. Эватов, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.