CC BY
19
23.00.04 ПОЛИТИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ МЕЖДУНАРОДНЫХ ОТНОШЕНИЙ, ГЛОБАЛЬНОГО И РЕГИОНАЛЬНОГО РАЗВИТИЯ 23 00 04 POLITICAL PROBLEMS OF INTERNATIONAL RELATIONS, GLOBAL AND
REGIONAL DEVELOPMENT
УДК 327 ББК 66.4
МАРХ,ИЛАХ,ОИ ТАШАККУЛВА Давлатов Умедцон Назирович, ассистенти РУШДИ ЭЛИТАИДИПЛОМАТИИ кафедраимуносибатуои байналхалции ЦУМ^УРИИ ТОЧИКИСТОН ДДХБСТ (Тоцикистон, Хуцанд)
ПРОЦЕССЫ ФОРМИРОВАНИЯ И РАЗВИТИЯ ДИПЛОМА ТИЧЕСКОЙ ЭЛИТЫ РЕСПУБЛИКИ ТАДЖИКИСТАН
THE PROCESSES OF FORMATION AND DEVELOPMENT OF DIPLOMATIC ELITE OF TAJIKISTAN REPUBLIC
Давлатов Умеджон Назирович, ассистент кафедры международных отношений ТГУПБП (Таджикистан, Худжанд)
Davlatov Umedjon Nazirovich, assistant of the department of international relations under TSULBP (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: элитаи дипломатй, сиёсати хорици, Вазорати коруои хорици, маруилауои ташаккул, Иттиуоди Шурави, истицлолият, масъалауо, ниуодуо, тагйирот
Дар мацола маруилауои ташаккул ва рушди элитаи дипломатии Чумуурии Тоцикистон зери тауциц царор дода шудааст. Инчунин, баъзе омилуо ва уолатуои боздорандаи раванди рушди элитаи дипломатии Чумуурии Тоцикистон дар маруилауои гуногун ва давра ба давра бартараф намудани масоили мавцуда, ба як сатуи нав баромадани элитаи дипломатии Тоцикистон мавриди барраси царор гирифтаанд. Оид ба рушди минбаъдаи элитаи дипломати, ки ба цавли коршиносон дар сатуи зарури рушд накардааст, тавсияуо пешниуод шудаанд. Таъкид гардидааст, ки барои бартараф намудани мушкилотуои мавцуда дар ин самт ва рушди дипломатияи муосири тоцик шароит ва имкониятуои муфид фароуам омадааст.
Ключевые слова: дипломатическая элита, внешняя политика, Министерство иностранных дел, этапы развития, проблемы, институты, перемены
Освещены этапы становления и развития дипломатической элиты Республики Таджикистан. Некоторые факторы, сдерживающие процесс развития дипломатической элиты Республики Таджикистан, рассматриваются на разных этапах постепенного устранения существующих проблем и продвижения изучаемого процесса на новый уровень. Даны рекомендации по дальнейшему развитию дипломатической элиты, которая, по мнению экспертов, не была должным образом разработана. Было
отмечено, что созданы благоприятные условия и возможности для устранения существующих проблем в этой области и развития современной таджикской дипломатии.
Key words: diplomatic elite, foreign policy, Ministry of Foreign Affairs, stages of development,
problems, institutes, changes
In the article the stages of formation and development of the diplomatic elite of Tajikistan Republic are elucidated. Certain factors constraining the process in question are considered in different phases of gradual obviation of existing problems and advancement to a new level. The author gives recommendations on a further evolution of the diplomatic elite which, as experts deem, weren't elaborated in a proper way. It is underscored that favourable conditions and possibilities for a complete solutions of the problems in question have been created.
flap mapoHTH HMpy3a HaKmu э-нтaн gHn-oMaTH gap TamaKKy- Ba pymgu cuecaTH xopu^HH KumBap Ha3appac MeSomag. HuryHaruu cuecaTH xopu^H Ba caMapaHOKHH oh a3 $ato-Hara gHn.TOMaTx,OH to^hk BoSacrarH gopag Ba a3 hh py TaKBHaT e^TaHH э-нтaн gun-oMaTHH KHmBap gap mapoHTH HMpy3au pymgu gaB-aTgopuu mhjjh MyxHM MeSomag. A3 hh py, gap coxau MyHocuSaTxou SaHHa-xa-KH Ba cuecaTH xopu^HH KHmBap Mopo 3apypaT nem oMagaacT, to xycycuaTxou pymgu э-нтaн gun-oMaTHH KHmBappo xaMa^oHuSa oMy3eM Ba Sa oh Saxou capuBaKTH Ba oSteKTHBH guxeM. 3epo So TaKBuaT SaxmugaHH э-нтaн gun-oMaTHH KHmBap hmkohhht Sa By^yg Meoag, to caMapaHoKHH cuecaTH xopu^HH KumBapu mo Tagpu^aH So-o paBag.
Ba aHgemau mo, TamaKKy- Ba HHKumo^H э-нтaн gun-oMaTHH To^hkhctoh Mapxu-axou MyxTa-H$po a3 cap ry3apoHHgaacr. Mapxu-axou pymgu э-нтaн gun-oMaTHH HyMxypuu To^hkhctoh So ^apoaHgu pymgu cuecaTH xopu^HH KHmBap naHBaHg acT. X,ap aK Mapxu-au pymgu cuecara xopu^HH To^hkhctoh hmkohhht^oh MyxTa^H^po Sapou pymgu э-нтaн gHn-oMaTH ^apoxaM oBapgaacT. X,ap aK Mapxu-au pymgu cuecaTH xopu^HH To^hkhctoh BoSacTa Sa xycycuaTxo, MaKcag Ba Ba3H$ax,ou gap nem ry3omTamyga, xaB3au $ato-HaT Ba gurap omhj^o Sa TamaKKy- Ba pymgu э-нтaн gun.TOMaTHH To^hkhctoh Tatcup ry3omTaacT. X,ap aK Mapxu-au pymgu cuecaTH xopu^HH KumBap Ta-aSoTH HaB Sa HaBepo Sapou TamaKKy-H э-нтaн gun-oMaTH Sa MueH Mery3omT Ba э-нтaн gun-oMaTHH to^hk a3 aK 3HHa Sa 3HHau gurap Mery3amT.
A-Sarra KaHg HaMygaH SaMaBpug acT, kh Mapxu-au acocuu TamaKKy- Ba pymgu э-нтaн gun-oMaTHH to^hk Sa 3aMoHH coxhShcthk-o-h pocr Meoag. Ba aHgemau mo TaHxo gap hh 3aMoH э-нтaн gun-oMaTHH To^hkhctoh xaMHyH aK rypyxu coxuSKacSoH gap caMTH SypgaHH cuecaTH xopu^HH KumBapu MycTaKH- TamaKKy- Ba HHKHmo^ e$T. TaHxo So ^apoxaM oMagaHH mapoHTH Mycoug gap 3aMoHH coxhShcthk-o-h э-нтaн gun-oMaTHH KumBap xaMHyH Boxugu MexBapuu SapaHgau cuecara xopu^H TaKBHaT naHgo HaMyg. A3 hh py, 3apyp MemyMopeM, kh TamaKKy- Ba pymgu э-нтaн gun-oMaTHH KumBappo BoSacTa Sa Mapxu-axou cuecaTH xopu^uu oh Sa pumTau Tax-u- SuKameM. Macta-au MyxHM Sa Ha3apu mo oh acT, kh gap Mapxu-axou MyxTa-H^H pymgu cuecaTH xopu^HH To^hkhctoh KagoM omh-xo Ba mapouTxo Sa TamaKKy-H э-нтaн gun-oMaTHH To^hkhctoh Tatcup Mery3omTaHg Ba BoSacTa Sa cuecaTH xopu^HH To^hkhctoh gap Mapxu-axou ryHoryH э-нтaн gun-oMaTHH KumBap hh xocuaTxopo gopo Syg.
Х,ангоми мардилабандии ташаккул ва рушди элитаи дипломатии точик ба мо зарур аст ба тагйироти назарраси ба амал омада дар ин самт таваччуд намоем. Аз руи ин меъёр мо метавонем ду мардилаи асосии ташаккул ва рушди элитаи дипломатиро чудо намоем. Ба андешаи мо ташаккули элитаи дипломатии точик дануз дар замони шуравй сурат гирифта буд. Мардилаи дигар, ки бо тагйироти назарраси сиёсати хоричии Точикистон пайванд дорад, ин замони содибистиклолии кишвар мебошад, ки шароит ва талаботи наверо барои элитаи дипломатй ба миён гузошт. Дар навбати худ мо замони содибистиклолии ташаккул ва рушди элитаи дипломатии кишварро ба якчанд мардиладо чудо менамоем, ки шарду тафсири он дар зер оварда мешавад.
Давраи шуравй. Дар замони шуравй заминаи нидодии ташаккули элитаи дипломатй то ба як андоза фародам шуда буд, ки намунаи онро мо дар ташкил ва бародмонии фаъолияти Вазорати кордои хоричии Ч,ШС Точикистон мебинем. Агарчанде заминаи нидодй дар он замон пурра набуд, аммо ташкили Вазорати кордои хоричй як кадами мудимме дар самти ташаккули элитаи дипломатй ба дисоб меравад. Х,адди акалл дар доираи фаъолияти ин нидод мутахассисони мо имкон пайдо намуданд, ки баъзе аз мукаррароти дипломатй ва муносибатдои дипломатиро аз худ намоянд. Албатта дар ин замон дигар чидатдои нидодии сиёсати хоричй ташаккул наёфта буданд. Зеро дар сурати ба таври пурра фаъолият накардани Вазорати кордои хоричии давлат, элитаи дипломатии он низ пурра ташаккул ёфта наметавонад.
Агар ба таърихи ташаккули Вазорати кордои хорчии Чумдурии Точикистон назар андозем мебинем, ки набудани ин сохтори мудимми давлатй дар солдои аввали ташкили Иттидоди Шуравй ва дар минбаъда дар сатди зарурй рушд накардани он боис гардид, ки элитаи дипломатии Чумдурии Точикистон дар замони шуравй ба таври зарурй ташаккул наёфта бошад.
Омилдои дар сатди зарурй ташаккул наёфтани элитаи дипломатии точик дар замони шуравй аксаран ба хосиятдои сиёсати пешгирифтаи он замон вобастагй дорад.
Агарчанде дар Конститутсияи Иттидоди Шуравй дар як субъекти он хукуки бурдани сиёсати хоричии мустакили хешро доро буд, аммо ичрои ин меъёри конститутсионй дар солдои аввали ташкили Иттидоди Шуравй амалй намегашт. Солдои баъди низ кишвардои аъзои ИЧ,ШС ба таври мустакилона сиёсати хоричии худро муайян намекарданд, агарчанде дар ондо нидоди алодидаи сиёсати хоричй чун Вазорати кордои хоричй таъсис ёфта буд. Ин долатро мудаккикон Талбак Назаров ва Абдунабй Сатторзода дар кордои худ ба таври махсус зикр намудаанд. Мувофик ба Конститутсиядои амалкунандаи даврадои мухталиф, дар як чумдурии аъзои ИЧ,ШС дукук доштанд бо давлатх,ои хоричй муносибат намоянд, бо онх,о шартномах,о банданд ва бо намояндагих,ои дипломатй ва консулгарй табодул кунанд. Аммо, чунин ба назар мерасид, ки ин меъёр хосияти декларативй дораду халос. [9, с.15].
Расман санаи 12 майи соли 1944 бо кабули ^онун «Дар бораи таъсиси Комиссариати халкии иттифокию чумдуриявии кордои хоричии ЧШС Точикистон» дар ичлосияи VII Шурои Олии Ч,умдурии Шуравии Сотсиалистии Точикистон даъвати якум, мардилаи аввали ташаккули элитаи дипломатии Чумдурии Точикистон дар замони шуравй огоз меёбад [9, с. 24].
Кабули конуни мазкур тавонист то андозае барои ташаккули нидоддои минбаъдаи сиёсати хориции кишвар дар замони шуравй таъсиргузор бошад. Зеро бо кабули ин конун дар кишвари мо аввалин маротиба Вазорати кордои хорицй бо таъини вазири кордои хорицй ба фаъолият шуруъ намуда буд.
Муаллифони рисолаи «Дипломатияи Тоцикистон» адамияти ин санаро барои Ч,умдурии Тоцикистон дар дамон давра чунин баён намудаанд: «Ч,умдурии мо дар доли дубора ба дунё омадан карор дошт. Аъзои Иттидоди Шуравй будан, Ч,умдурии Тоцикистон чизеро, ки барои содибихтиёрии он намерасид дарёфт - ин санги асоси дипломатияи давлатй буд» [3, с. 3]. Агарчанде дар замони шуравй Вазорати кордои хориции Ч,умх,урии Шуравии Сотсиалистии Тоцикистон таъсис гардида буд, аммо бо дар роду восита фаъолияти он маддуд мегардид. Фаъолияти он ба цуз кабул ва гусели медмонон дар дохили кишвар бе доштани сафоратхона дар хорици кишвар анцом меёфт [9, с. 20].
Ба назар чунин мерасад, ки ин фаъолияти Вазорати кордои хорицй барои ташаккул ва рушди элитаи дипломатии кишвар кофй намебошад. Аммо дар дар сурат кабул ва гусели медмонон, ки аз руи меъёрдои пазироии дипломатй сурат мегирифт, барои мутахассисони ояндаи содаи мазкур мудим буд. Ин долат мутахассисони моро бо пазироии дипломатй ва дигар цидатдои дипломатия шинос мегардонид. Албатта зикр намуданамон зарур аст, ки ташаккул ва рушди дипломатияи як кишвар тандо бо пазироии дипломатй ба анцом намерасад. Зеро дигар самтдои мудими фаъолият дар содаи мазкур мавцуд мебошад, ки барои ба род мондани муносибатдои дуцониба ва бисёрцонибаи давлат зарур ва датмй мебошад.
Дигар масъалае, ки хоси замони шуравй буд, ин дар Вазорати кордои хориции ИЧ,ШС вобаста ба омода намудани мутахасисони содаи дипломатия аз цумдуридои аъзо, аз он цумла, аз Чумдурии Тоцикистон диккати циддй дода нашудани он ба шумор меравад. Аз шумораи начандон зиёди шадрвандони кишвари мо, ки дар ин цода кору фаъолият намудаанд, бештари ондо на аз дисоби тахассус, балки донистани забондои хорицй, алалхусус забондои давлатдои шарк ба дайси тарцумон дар сафоратхонадои давлатдои шарк цалб карда мешуданд [10, с. 123-128].
Ин сиёсати пешгирифтаи дукумати дамондавраи шуравй ва нидоди марказии он Вазорати кордои хориции ИЧ,ШС нисбат ба омодасозии мутахассисони мадалй боис гардид, ки дар оянда ба раванди ташаккули элитаи дипломатии тоцик дар замони шуравй ва баъд аз он таъсири калон расонад
Новобаста аз чунин долат баъзе чедрадои алодида аз Чумдурии Тоцикистон дар замони шуравй дар самти муносибатдои дипломатй ба дастоварддои назаррасе расиданд, ки минбаъд ондо дар ташаккул ва рушди элитаи дипломатии Тоцикистон садми беандоза мудим гузоштаанд. Ба ин чедрадои намоёни дипломатияи тоцик аз цумла: Мирзо Радматов - сафири ИЧ.ШС дар Ч,умдурии Арабии Яман ва Мавритания, Ч,аббор Расулов - сафир дар Того, Яъкуб Исломов - консули генералй дар Муккал (Чумдурии Халкии Демократии Яман), Лаким Каюмов - консул дар Искандария (Чумдурии Мисри Араб), Абдурадмон Додобоев - котиби якуми сафоратхона дар Афгонистон, Карим Юлдошев - котиби якуми сафоратхона дар Мавританияи Ливия, Эркин Косимов- котиби сеюми консулгарии генералй дар Басраи Ирок ва дигарон дохил мешаванд [3, с. 11].
Зикр кардан ба маврид аст, ки баъди ба даст овардани истиклолияти давлатй мадз Лаким Каюмов ба дайси аввалин Вазири кордои хоричии Чумдурии содибистиклоли Точикистон таъин мегардад. Лаким Каюмов дар ладзадои пурдассос ба ин вазифаи пурмадсул таъин гардида, барои фаъолияти Вазорати кордои хоричии мустакили кишвар садми хешро гузоштааст.
Карим Юлдошев дар вазифаи мушовири давлатии Президенти Чумдурии Точикистон оид ба масъаладои байналхалкй ва сиёсй тули чандин сол кору фаъолият намуда, садми худро дар рушди дипломатияи точик гузоштааст.
Агар дипломатдои дар боло зикргардида баъд аз ба даст овардани истиклолият дар самти сиёсати хоричии кишвар кору фаъолият намуда бошанд, пас Яъкуб Исломов барои омода намудани мутахассисони содаи дипломатия садми босазое гузоштаанд. Номбурда дар Донишгоди давлатии дукук, бизнес ва сиёсати Точикистон ба дайси нахустдекани факултети сиёсатшиносй ва муносибатдои байналахалкй, инчунин асосгузори ташкил намудани ихтисоси муносибатдои байналмилалй (дипломатия) дар донишгоди мазкур ба дисоб меравад [5, с. 76].
Гарчанде, ки солдои охири мавчудияти Иттидоди Шуравй дар мавриди сиёсати хоричй баъзе тагйирот ба миён омада бошад дам, мушкилоти бавучудомадаи минбаъда дар Иттидоди Шуравй ба ин раванд монеъ шуда имкон надод, ки дипломатияи кишвари мо дар сатди зарурй рушд намуда, маком ва манзалати хешро дар баробари дипломатияи Иттидоди Шуравй дар арсаи байналхалкй ёбад [9, с.23 ].
Гуфтадои болоро таквият дода суханони собик вазири кордоии хоричии Чумдурии Точикистон дар солдои 80-уми асри гузашта У. Усмоновро меорем: «Солдои тулонй доираи фаъолияти муассисаи нав ба сабаби ба дастгохи давлатии онва;та хос будани мутамаркизонии аз хад зиёд махдуд буд. Он ва;т масъалахои муносибатхои мо бо кишвархои хоричй, хатто хурдтарини онхо ба воситаи Маскав хал мешуданд» [9, с.28].
Кабули «Эъломия дар бораи истиклолияти давлатии ЧСС Точикистон» дар Ичлосияи 2-юми Шурои Олии Чумдурии Советии Сотсиалистии Точикистон аз 24 августи соли 1990 имкониятдои мустакилона ба род мондани сиёсати хоричии кишварро дода бошад дам, кисме аз салодиятдои сиёсати хоричии худро дар ихтиёри ИЧШС вогузор карда буд.
Ба ихтиёри нидоди марказии ИЧШС мондани як кисми фаъолияти сиёсати хоричии давлат гуводи надоштани мустакилияти комили кишвар ва охирин маддудият дар раванди ташаккули элитаи дипломатии Чумдурии Точикистон ба дисоб меравад. Зеро баъд аз як соли кабули эъломияи мазкур, аниктараш дар Ичлосияи гайринавбатии Шурои Олии ЧСС Точикистон даъвати 12 -ум, ки 9 сентябри соли 1991 баргузор гардид, «Карори Шурои Олии Чумдурии Точикистон дар бораи эълони истиклолияти давлатии Чумдурии Точикистон» ва «Издорот дар бораи исти;лолияти давлатии Чумдурии Точикистон» кабул карда шуд. [9, с.36 -37].
Бо эълон намудани истиклолияти давлатй мардилаи нав дар сиёсати хоричии давлат ва раванди ташаккули элитаи дипломатии кишварамон огоз мегардад. Мардилаи нави сиёсати хоричии кишварро баъди ба даст овардани содибистиклолии давлат дар навбати худ мудаккикон, аз кабили Талбак Назаров, Абдунабй Саторзода ва Зафар Саидов ба ду мардила, яъне сарогоз аз 9-уми сентябри соли 1991 то солдои 2000-ум ва аз соли 2002 то инчониб чудо намудаанд, ки ин мардиладо дар навбати худ
ба зермардиладо цудо мешавад.
Фарки давраи содибистиклолй аз замони шуравй пеш аз дама дар он зодир мегардид, ки тамоми маддудиятдои мавцудаи сунъй аз байн рафтанд, Вазорати кордои хориции кишвар ба як цузъи мудимми сохтори сиёсии давлат табдил ёфта, навгонидо ва имкониятдои васеъ дар фаъолияти вазорат огоз меёбанд.
Тагйир ёфтани идеологияи сиёсй, мустакил ва содибихтиёр гардидани давлат, эътирофи кишвар дамчун субъекти нави муносибатдои байналхалкй аз цониби цомеаи цадонй ва ба род мондани муносибатдои дуцониба ва бисёрцониба бо давлатдо ва созмондои бонуфузи байналхалкй ва минтакавй, ба монанди САХД ва СММ масъулият ва циддиятро дар самти омода намудани элитаи дипломатии миллй такозо мекард. Дигаргун шудани шароити сиёсии давлатй боиси тацдиди назар намудани нидоддои дипломатй ва замимадои дукукии сиёсати хориции давлат гардид.
Боздиддои дайатдои гуногунсатди хорицй ба Тоцикистон тадрицан зиёд гардида, барои тамосу робитадои бевосита ва мустакилона бо кишвардои гуногуни цадон, аз цумла, кишвардои пешрафта имкониятдои васеъ пеш омад. Дар баробари ин дайатдои гуногунсатди Чумдурии Тоцикистон низ аз хорици кишвар дидан карданд.
Огоз аз моди январи соли 1992 бори нахуст дар Тоцикистони содибистиклол маросими ифтитоди сафорати кишвари хорицй ва супоридани эътимодномаи аввалин Сафири давлати хорицй ба родбари Чумдурии Тоцикистон баргузор гардид [4, с.15 ].
Вазъияти бавуцудомада дар самти сиёсати хориции кишвар такозо мекард, ки кишвари тозаистиклоли мо корро вобаста ба нидоддои дохилй ва берунии сиёсати хориции давлат цонок намуда, шароитро барои дар сатди зарурй фаъолият намудани ондо фародам оварад.
Аз цумла дар ин самт фармондои ба тасвиб расидаи Президенти Чумдурии Тоцикистон Радмон Набиев аз он гуводй медиданд, ки дукумат барои дарчи зудтар ба род мондани нидоддои дохилй ва хориции давлат чораандешй намудаанд. Аз он цумла 20 июли соли 1992 Президенти Чумдурии Тоцикистон Р. Набиев фармонро «Дар бораи такмил додани сохтори макомоти идораи алокадои хориции Чумдурии Тоцикистон» ба имзо расонд. Карор дода шуд, ки табдили Вазорати робитадои берунии Чумдурии Тоцикистон маъкул дониста шавад. Бинобар ин дар пойгоди Вазорати робитадои берунии Чумдурии Тоцикистон таъсис дода шуданд:
а) Вазорати кордои хориции Чумдурии Тоцикистон;
б) Кумитаи давлатии робитадои иктисодии хориции Чумдурии
Тоцикистон.
Девони Вазирони Ч,умх,урии Тоцикистон 27 августи соли 1992 ;арори нав ;абул намуд, ки мувофи;и ин ;арор сохтори дастгохд марказии Вазорати корх,ои хориции Ч,умх,урии Тоцикистон иборат аз 40 нафар буд, ки ба он аз цумла ходимони ёрирасон хдм шомил буданд. Сохтори Вазорати кордои хорицй дар он ;арор чунин му;аррар шудааст. 1. Рох,барият (вазир, муовини аввал ва ду муовин). 2. Котиботи умумй. 3. Шуъбаи робитах,ои дуцониба ва бисёрцониба. 4. Шуъбаи созмонх,ои байналмилалй, робитадои хдрбию сиёсй ва фархднгй. 5. Шуъбаи ташрифоти давлатй. 6. Шуъбаи консулгарй. 7. Шуъбаи хоцагидорию маъмурй. Ин тагйирот дар асосгузории заминаи нидоди ташаккул ва рушди элитаи дипломатии тоцик мудим буд.
Дар баробари ин санаи 25 август Президенти Чумдурии Тоцикистон Р. Набиев
дар бораи кушодани сафоратдо ва консулгарии генералии Чумдурии Точикистон дар кишвардои хоричй фармон имзо кард. Фармони мазкур таъсиси сафоратдои Чумдурии Точикистонро дар Давлати Исломии Афгонистон, Чумдурии Исломии Эрон, Чумдурии Исломии Покистон, Подшодии Белгия, Подшодии Арабистони Саудй, Чумдурии Халкии Хитой, Чумдурии Туркия, Иёлоти Муттадидаи Америка, Чумдурии Федеративии Олмон ва консулгарии генералии Чумдурии Точикистонро дар Дедлй (Х,индустон) пешбинй мекунад.
Инчунин нахустин Вазири кордои хоричй Лаким Каюмов 17 июли соли 1992 ба дайси Кордори муваккатии Чумдурии Точикистон дар ИМА ва аз 27 август бо фармони дигари Президенти Чумдурии Точикистон Р. Набиев ба Лаким Каюмов рутбаи дипломатй - Сафири Фавкулода ва Мухтори Чумдурии Точикистон дода шуд, ки ин нахустин рутбаи баланди дипломатй дар таърихи Точикистони содибистиколол буд. Бо дамин фармон Лаким Каюмов Сафири Фавкулода ва Мухтори Чумдурии Точикистон дар ИМА таъйин карда шуд.
Бо фармони Президенти Чумдурии Точикистон Р. Набиев Акбар Мирзоев санаи 29 август соли 1992 Кордори муваккатии Чумдурии Точикистон дар Чумдурии Федеративии Олмон таъйин гардид [9, с.89-90].
Лекин ин мардилаи нави рушди элитаи дипломатии точик дар як вазъияти нави сиёсй, иктисодй ва ичтимоие, ки баъд аз пошхурии Иттидоди Шуравй огоз ёфта буд, шакл мегирифт. Дар ин давра бо вучуди зарурат барои тачдиди сохтори Вазорати кордои хоричй ва ба род мондани фаъолияти намояндагидои давлат, дар шакли сафоратхона, консулгарй ва намояндагй дар назди ташкилотдои байналхалкй ва минтакавй вазъияти бавучудомадаи сиёсй, ба ин раванд монеа мешуд. Ин раванд аз соли 1991 то 16 ноябри соли 1992, яъне то баргузории ичлосияи XVI Шурои Олии Чумдурии Точикистон давом кардааст. Дар ин вазъияти мураккаб Вазорати кордои хоричии Чумдурии Точикистон вобаста ба имкониятдои мавчуда, кушиш намуд, ки дар сатди зарурй фаъолияти худро ба род монад [10, с. 123-128], [4, с. 12]. Вале нооромидои соли 1992 огозёфта, натандо ба вазъи сиёсии дохилй ва хоричии кишвар, балки ба раванди ташаккули элитаи дипломатии давлат таъсир расонд. Лекин аз чониби дигар набояд хизмати родбарияти дамонвактаи Вазорати кордои хоричй Лаким Каюмов ва Худойбердй Холи;назаров сарфи назар карда шавад. Зеро дардуи ондо барои дар сатди зарурй ба род мондани Вазорати кордои хоричй ва бартараф намудани мушкилоти чойдоштаи ин сохтори мудими давлатй (аз он чумла, масъалаи кадрй, тачдиди сохторй,меъёрдои дукукй вобаста ба масъалаи сиёсати хоричй) ва инчунин, ба род мондани фаъолияти нидоддои он дар хоричи кишвар, талошу задматдои зиёде кашидаанд.
Дар ин маврид собик вазири кордои хоричии Чумдурии Точикистон Худойбердй Холи;назаров дар асари худ «Ваддат - кафолати дастии миллат» чунин ёдовар мешаванд:
«Дар ташаккули Вазорати робитадои берунй Л. Каюмов кушиши дамачониба ба харч дод, ки мутахассисони варзидаро дар Вазорат чамъ намояд, лекин ин кор он замон осон набуд. Дар Точикистон дипломатдои касбй ангуштшумор буданд ва ёфтану чалб кардани ондо ба кори Вазорат хеле душвор буд [1, с. 51]. Вокеан, дар долати будронй, анчоми ин кор нидоят мушкил буд ва тадти таддиду хатардое низ ру ба ру шудабуданд.
Дар чои дигар Холикназаров Худобердй оид ба мушкилидои мавчудаи Вазорати кордои хоричии Чумдурии Точикистон дар солдои аввали содибистиклолии давлатй чунин менависад: «Аввалин кореро, ки дар Вазорат анчом додам, ин тасдики сохтори нав буд, ки мутобики он теъдоди кормандони Вазорат, яъне дипломатдо бояд то 40 нафар мебуд. Пайдо кардани дипломатдои касбй ва собикадор кори бисёр душвор буд, бинобар ин родбарияти Вазорат тасмим гирифт, ки озмуни умумичумдурй эълон кунад ва шахсони лоик ва шоистаро ба кор гирад. Шартдои асосии озмун иборат аз он буданд, ки довталабон бояд дадди акалл ду сол тачрибаи кори дипломатй ва ё деч набошад, кори тарчумонй дар хорича дошта бошанд ва ду забони хоричиро нагз донанд. Х,амин тавр, баъд аз эълони озмун ба Вазорат мутахассисони хуб ба кор гирифта шуданд, ки одиста одиста ба дипломатдои касбй табдил ёфтанд, ки бештари ондо ба монанди Абдулло Юлдошев, Точиддин Мардонов, Нуриддин Шамсов, Амак Сатторов ва дигарон дар вазифаи сафирони Чумдурии Точикистон ва муовинони сафир дар кишвардои гуногуни чадон кор ва фаъолият намудаанд» [1, с. 54].
Агар мо хусусият ва талаботи мардилаи баъд аз ба даст овардани истиклолияти Чумдурии Точикистонро дар солдои аввали ташаккули элитаи дипломатй дида бароем, мебинем, ки дар ин давра бинобар сабаби хеле кам будани мутахассисони содаи муносибатдои байналхалкй, дар рафти ба кор кабул намудан, бартарй на ба тахассусмандии содавй, балки ба донистани забондои хоричй ва фаъолият дар чодаи дипломатия дода мешуд [2, с. 52-53].
Мардилаи дигари ташаккули элитаи дипломатии точик, ё ба таври дигар гуем, кадамдои нав ва устувори элитаи муосир бо баргузории Ичлосияи XVI Шурои Олии Чумдурии Точикистон аз 16 ноябри соли 1992 огоз меёбад. «Мардилаи нав дар сиёсати хоричии Ч,умх,урии Точикистон пас аз Ичлосияи таърихии XVI дар ш. Хучанд cap шуд» [9, с.57 ].
Накш ва адамияти Ичлосияи XVI Шурои Олии Чумдурии Точикистонро дар раванди ташаккули сиёсати хоричй ва дипломатияи точик мудаккикон Талбак Назаров, Абдунабй Сатторзода, Зафар Саидзода, Назирзода Давлати Х,айдар ва дигарон дар асардо ва кордои тадкикотии худ байён намудаанд. [3, с.12 ], [8, с.13 ], [7, с.43 ].
Аз он чумла Талбак Назаров ва Абдунабй Сатторзода дар ин маврид чунин навиштаанд: «Фаъолияти банизом ва хддафманди Вазорати корх,ои хоричии Ч,умх,урии Точикистон баъд аз расидан ба исти^лолият, пас аз Ичлосияи XVI cap шуда, баробари пеш рафтани раванди сулх, ва оштии миллй дар кишвар густурдатар ва пурму^тавотар гардид» [9, с.92 ].
Соли 1992 ба дайси Вазири кордои хоричии Чумдурии Точикистон Рашид Олимов таъин мегардад. Хусусияти фарккунандаи ин мардила аз мардилаи каблй дар он зодир мегардад, ки баъди Ичлосияи XVI Шурои Олии Чумдурии Точикистон дукумати фалачгардида дубора баркарор гардида, самти сиёсати дохилй ва хоричии кишвар муайян гардида, барои дарчи зудтар ва хубтар фаъолият намудани Вазорати кордои хоричй аз чониби давлат чорадои зарурй ва саривактй андешида мешавад [9, с.82-85 ].
Дар ин давра дар баробари ба кор гирифтани кормандони нав ва инчунин кормандони мавчудбудаи гайритахассусй раванди бозомузй ва ё гузаронидани ондо аз курсдои кутодмудат огоз мегардад, ки бо ин род элитаи гайритахассусии
дипломатиро ба элитаи дипломатй табдил медиданд.
Дар ин чо кайд намудан бамаврид аст, ки Рашид Олимов дар оянда дар яке аз созмони бонуфузи замони муосир Созмони Хдмкории Шанхай ба дайси Котиби генералй фаъолият намудаанд. Ба чунин вазифаи пурмадсул таъин намудани Рашид Олимов нишони боварй ва маком ва манзалати элитаи дипломатии содибистиклоли кишвар дар арсаи байналхалкй ба дисоб меравад.
Мардилаи дигарро мо метавонем ба огози кабули аввалин Конститутсия Чумдурии содибистиклоли Точикистон, ки асоси батанзимдарорандаи дигар меъёрдои дукукии давлат, аз он чумла сиёсати хоричии он ба дисоб меравад, кайд намоем. Дар баробари ин соли 1994 раванди гуфтушуниди точикон бо сарварии Президенти кишвар Эмомалй Радмон, ки асосгузори элитаи дипломатияи содибистиклоли точик ба дисоб меравад, огоз мегардад.
Ин давра яке аз даврадое мебошад, ки кишвари мо барои фардои дурахшони худ кадамдои устувор гузоштанро огоз намуд. Инчунин дар чодаи сиёсати хоричии давлат низ ин мардилаи мудим ба дисоб меравад. Зеро дар ин давра масъулияти Вазорати кордои хоричии кишвар ба маротиб афзуда, муносибатдо бо чомеаи чадонй ба як сатди дигари сифатан нав гузашта буданд.
Дар ин давра тачдиди сохтории худи Вазорати кордои хоричии Чумдурии Точикистон, ифтитоди намояндагидои давлат дар хоричи кишвар дар як сатди дигар ба род монда шуда буд. Инчунин дар Вазорати кордои хоричии кишвар мутахассисоне ба кору фаъолият чалб мегардиданд, ки дар Академияи дипломатии давлатдои хоричй нозукидои дипломатияро омухта, содиби диплом ва аз курсдои махсуси тахассусй гузашта, содиби шадодатнома гардида буданд. Ин мардилаи омоданамоии мутахассисони содавй, тачдиди сохтори Вазорати кордои хоричй, омода намудани заминадои дукукй барои ба танзим даровардани меъёрдои дукукии фаъолияти сиёсати хоричии кишварро дар бар мегирад, ки асоси мардиладои минбаъдаи ташаккули элитаи дипломатии точик ба шумор меравад [9, с.70 ]. Ногуфта намонад, ки дар ин давра ба дайси Вазири кордои хоричии Чумдурии Точикистон Талбак Назаров таъин мегардад, ки яке аз дипломатдои маъруфи кишвар ва берун аз он ба дисоб меравад.
Мардилаи нави рушди сиёсати хоричии Чумдурии Точикистон ба солдои 1997 -2000- ум рост меояд [6, с. 111], ки кишвари мо масъалаи чанги шадрвандиро, ки яке аз монеадои асосии рушди муносибатдои дучониба ва бисёрчонибаи кишвар ба дисоб мерафт, бо дастгирии мардуми точик ва родбарии фарзанди фарзонаи миллати точик Эмомалй Радмон, инчунин чомеаи чадонй бартараф кард. Зеро ба кавли Талбак Назаров ва Абдунабй Сатторзода: «огоз аз соли 2001 як давраи бисёр мухимми инкишофи хаёти сиёсии Ч,умхурии Точикистон, ки дар тули он ба хайси давлати сохибисти;лол ба арсаи байналмилалй шомил гардида буд, манти;ан ба охир расид. Сиёсати хоричии Ч,умхурии Точикистон бомуваффа;ият мархилаи ташаккули худро (9 сентябри 1991-2001) паси cap намуда, ба сифати унсури чудонашавандаи сиёсати давлатй дар шароити комилан нави таърихй ;отеъона эътироф гардид» [9, с. 95-96].
Хулоса, имруз мо метавонем бо сарбаландй гуем, ки элитаи дипломатии Чумдурии Точикистон мардиладои мудимми ташаккули худро аз сар гузаронида, мутахассисони шоистаи содаро дар самти сиёсати хоричии давлат омода намудааст.
Муаммодои мутахассисони содавй ба таври пурра далли худро наёфта бошад
дам, мисли солдои аввали карни гузашта нест. Вазорати кордои хоричии кишвар талаботро барои интихоб ва чо ба чо гузории кадрдо пурзур намудааст. Дар вакти баргузории озмун ва интихоби мутахассисони чавони содавй на тандо малакаи забондонй, балки тахассусмандй, доштани маълумоти олии содавй, дониши хубу аъло, тачрибаи корй ва солдои охир, инчунин доштани донишдои иктисодй бартарй дода мешавад [2, с. 52-53].
Дар ин давра дар баробари омода намудани мутахасисони содавй дар хоричи кишвар дар дохили кишвар низ барои омода намудани мутахасисони содаи муносибатдои байналхалкй дар назди донишгоддои бонуфузи давлатй ихтисоси муносибатдои байналхалкй ташкил карда шудааст, ки барои минбаъда элитаи дипломатии Ч,умдурии Точикистон мутахассисони содавиро омода менамоянд.
Кайд намудан бомаврид аст, ки дар солдои аввали ташкилшавии ихтисоси муносибатдои байналхалкй, дар назди донишгоддои кишвар, мутахассисони содавй мавчуд набуданд, ки нозукидои содаро на тандо аз руи назария, балки аз тачрибаи кории худ ба ондо фадмонанд. Имруз ин масъала низ то андозае роди далли худро ёфтааст. Вазорати кордои хоричии кишвар робитадои худро бо донишгоддое, ки дар ин сода мутахассис омода мекунанд, ба род мондааст. Дар асоси бастани шартнома, донишчуён имконият пайдо кардаанд, ки донишдои назариявии худро дар амалия дар Вазорати кордои хоричии кишвар гузаронанд. Ин воситаи хуби дарёфт намудани мутахассисони содавй ба дисоб меравад. Вале дар ин самт Вазорати кордои хоричии кишварро месазад корро бо донишгоддое, ки мутахассисони содаро омода мекунанд, боз дам чоннок намуда, аз зинадои аввали тадсил барои дарёфт ва дар оянда омода намудани мутахассиси сатди олй ва чавобгу ба талаботи шароити муосири муносибатдои байналхалкй дар якчоягй амал намоянд.
Дар баробари ин хуб мешуд агар дар кишвар Академияи дипломатия таъсис дода шавад, то ки дар дохили кишвар мутахассисони сатди баланди муносибатдои байналхалкиро омода созем. Мо чунин мешуморем, ки барои ин захирадои кадрии пуртачриба дар Чумдурии Точикистон мерасад. Дар ин кор метавон собик сафирони ботачриба, ки алдол нафакахуранд ва сафироне, ки дар содадои мухталифи хочагии халк кору фаъолият доранд, чалб карда бошем.
Дипломатдо бояд дар рудияи баланди ватандустй, хештаншиносй, ифтихори миллй тарбия карда шаванд, ки ин кор на дар дама донишгоддои хоричи кишвар имконпазир аст.
Пайнавишт:
1. Ва^дат-кафолати уастии миллат (мацмуаи мацолауои солдои 2010 - 2012) - Нашри илмию публитсисти - Душанбе: МТС назди Президенти Чумуурии Тоцикистон, 2012. -152 с.
2. Мирзоев Г. Ташаккул ва рушди субъектуои сиёсати хориции Тоцикистон дар даврони истицлолият// Сиёсати хорици, мацаллаи илмиву назарияви ва иттилооти. 2016. -№1.- С. 46-57.
3. Дипломатия Таджикистана (к 50-летию создания Министерства иностранных дел Республики Таджикистан). - Душанбе, 1994. - 28 с.
4. Дипломатияи Тоцикистон: дируз ва имруз. Дар ду цилд. Цилди1. (Зери назари %амро-хон Зарифи). Силсила: Сиёсати хориции Тоцикистон Душанбе: Ирфон, 2009. - 296 с.
5. Донишгоуи давлатии ууцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон: дируз ва имруз. -Хуцанд, 2014.-106 с.
6. Сайидзода Зафар. О механизме и интересах внешней политики// Сиёсати хорицй, мацаллаи илмиву назариявй ва иттилоотй. 2012. - №1.- С. 106-119. (196 с).
7. Назризода Давлатали Хайдар. Становление и развитие дипломатической службы Республики Таджикистан в период независимости (1991-2016 гг.): диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. -Душанбе, 2017. - 198 с.
8. Саидов Зафар Шералиевич (Сайидзода Зафари Шерали). Основные внешнеполитические интересы Таджикистана на рубеже веков. - Четвертое, дополненное издание (новая редакция). - Душанбе: ООО «Контраст», 2011. - 624 с.: ил.
9. Талбак Назаров, Абдунабй Сатторзода, Дипломатияи муосири тоцик. -Душанбе: Ирфон, 2006. - 224 с.
10. Холицназаров Худойбердй. Истицлолияти давлатй ва раванди ташаккулёбии дипломатияи тоцик дар огози солуои 90-уми асри XX// Сиёсати хорицй, мацаллаи илмиву назариявй ва иттилоотй. 2012. - №1. - С. 120-128.
Reference Literature
1. Unity Is a Guarantee of Nation's Existence (collection of articles for 2010 - 2012. Scientific-publicistic edition. - Dushanbe: The Centre of Strategic Explorations under the Auspices of TR President. - 2012. - 152 pp.
2. Mirzoyev G. Formation and Development of Foreign Policy Subjects of Tajikistan in the Period of Independence. Scientific-Theoretical and Informational Journal. 2016, #4. - pp. 46 - 57.
3. Diplomacy of Tajikistan (to the 50-th Anniversary of Tajikistan Ministry of Foreign Affairs). -Dushanbe, 1994. - 28 pp.
4. Diplomacy of Tajikistan: Yesterday and today. In two volumes. - V.1. Under the editorship of Hamrokhon Zarifi. Series: Foreign Policy of Tajikistan. - Dushanbe: Cognition, 2009. - 296 pp.
5. Tajik State University of Law, Business and Politics: yesterday and today. - Khujand, 2014. -106 pp.
6. Sayidzoda, Zafar. On Mechanism and Interests of Foreign Policy // Foreign Policy. Scientific-Theoretical and Informational Journal. 2012, #1. - pp. 106 - 119. (196pp).
7. Nazirzoda, Davlatali Haydar. Formation and Development of Diplomatic Service of Tajikistan Republic in the Period of Independence (1991 - 2016). Candidate dissertation in history. - Dushanbe, 2017. - 198 pp.
8. Saidov Zafar Sheraliyevich (Sayidzoda Zafari Sherali). Principal Foreign Policy Interests of Tajikistan at the Junction of Centuries. The fourth enlarged edition (new recension). -Dushanbe: "Contrast" Assoc. Ltd, 2011. - 624pp.
9. Nazarov Talbak, Sattorzoda Abnunabi. Modern Tajik Diplomacy. - Dushanbe: Cognition, 2006. - 224 pp.
10.Kholiknazarov, Khudoyberdi. State Independence and the Process of Tajik Diplomacy Formation at the Beginning of the 90-ies of the XX-th Century. - Foreign Policy. Scientific-Theoretical and Informational Journal. 2012, #1. - pp. 120 - 128.
