CC BY
17
УДК8Т1 ББК 83.3(0)3
«ЮСУФ ВА Цавх^арова Муцибахон Одиловна, сармуаллима, ЗУЛАЙХО»-И ХОВАРИИ директори филиали Донишгоуи технологии Тоцикистон дар ШЕРОЗИ шаури Исфара (Тоцикистон, Исфара)
ПОЭМА Джавхарова Мужибахон Одиловна, старший
«ЮСУФ ИЗуЛЕЙХА» преподаватель, директор Исфаринского филиала
ХОВАРИ Таджикского технологического университета
ШЕРОЗИ (Таджикистан, Исфара)
THE POEM Javharova Mujibakhon Odilovna, Director of the Isfara branch "YUSUF AND ZULEIKHA " of Tajik Technological University,(Tajikistan, Isfara), BYHOUARISHEROZI E-mail: javhari. 71@ mail.ru
Вожа^ои калиди: Ховарии Шерози, Яъцуб, Юсуф, Зулайхо, Инцил, Кууръон
Мацола ба таулили маснавии "Юсуф ва Зулайхо" -и Ховари Шерози бахшида шудааст. Цайд карда мешавад, ки циссаи «Юсуф ва Зулайхо» бори аввал дар фолклори цадимаи яуудиён зикр шудааст ва тадрицан он таркиби Инцил (боби 37-50) ва Кууръонро (сураи 12, сураи ««Юсуф») дар бар мегирад. Таъкид шудааст, ки бар асоси сураи Юсуфи Кууръон, Ховарии Шерози достони "Юсуф ва Зулайхо"-ро навиштааст, ки яке аз достонуои барцастаи ин даврон гаштааст. Гуфта мешавад, ки ин циссаи инцилию цуръони таваччууи бисёр аз шоирон, аз цумла суханварони форсу тоцикро цалб намудааст. Дар мацола сарчашмауои достони ««Юсуф ва Зулайхо» -и Ховарии Шерози ва хусусиятуои он мавриди барраси царор гирифтааст.
Ключевые слова: Ховари Шерози, Яъкуб, Юсуф, Зулайхо, Библия, Коран
Статья посвящена анализу поэмы ««Юсуф и Зулейха» Ховари Шерози. Отмечается, что сюжет поэмы ««Юсуф и Зулейха» впервые упоминается в древнем еврейском фольклоре, и постепенно она вошла в состав Библии, (37-50-я глава) и Корана (12-я сура, сура ««Юсуф»). Подчеркивается, что Ховари Шерози на основе суры ««Юсуф» Корана написал поэму ««Юсуф и Зулейха», которая стала одной из замечательных поэм данного периода. Упоминается, что это библейско-кораническая легенда имеет множество поэтических переложений-поэм, в том числе вышедших из-под пера персидско-таджикских поэтов. В статье проанализированы истоки поэмы ««Юсуф и Зулейха» Ховари Шерози, её особенности.
Key words: Howari Sherozi, Yakub, Yusuf, Zulaykho, Bible, Quran
The article dwells on an analysis dealing with the poem entitled "Yusuf and Zuleiha", Howari Sherozi notes that the plot of the poem in question is first mentioned in ancient Jewish folklore, and will gradually become part of the Bible (chapter 37-50) and the Koran (12th surah, Surah "Yusuf"). It is emphasized that Howari Sherozi wrote the poem "Yusuf and Zuleiha" based on the sra Yusuf Quran, and is considered to be one of the remarkable poems of referring to this period. It is mentioned that this biblical-Koranic legend has many poetic arrangements, poems, including the first row of Persian-Tajik poets that came out of the pen. The article analyzes the origins of the poems "Yusuf and Zuleiha" by Howari Sherozi and its features as well.
Дар асоси нишондоди тазкирахое, мисли "Мачмаъ - ул - фусахо" -и Ризо;улихони Хидоят, "Х,адикат-уш-шуаро"- и Девонбегй, ва ахбори "Форсномаи Носирй"-и Хасан Хусайнй, " Дилкушо" - и Хочи Акбари Наввоб "Таърихи адабиёти форсй"-и Х,ерман Эте, "Донишмандони Озарбойчон" - и Мухдммадалии Тарбият, "Ал-зариъата ила тасонифи аш-шиъати"- и Окобузурги Техронй, ва "Чахорсад шоири баргузидаи порсигу" - и Мир Абутолиб Разавинажоди Савмаъасарой, Ховарии Шерозй аз шоирони боном ва сохибзав;у сохибдевони асри XVIII будааст.
Номи пурраи шоир Мирзо Фазлуллох Ховарии Шерозй буда, у дар охирхои садаи XVIII (дар худуди солхои 1190 - 1192 - и хичрии шамсй) дар шахри Шероз дар хонаводаи ахли савод ба дунё омадааст. Номи шоир Мирзо Фазлуллох, тахаллусаш Ховарй ва нисбааш Шерозист. Ховарй баъди ба даст овардани саводи ибтидой ва касби камол дар Шероз ба
Техрон омада, дар хидмати Мирзо Шафеи Мозандаронй - яке аз вазирони хукумати Кочорих,о фаъолият намудааст.
Дар чилди дувуми тазкираи "Мачмаъ-ул-фусадо"-и Ризокулихони Х,идоят оид ба Ховарии Шерозй чунин омадааст: "Ховарии Шерозй, исми шарифаш Мирзо Фазлуллод ва батнан Сабиязодаи чаноби Око Мудаммад Х,ошими Задабй (рудуллода руда) аст ва содиби камолоту золоти некуст. Дар дазрати содибкирони магфур ва хокони мардуми мабрур маносиби муносиби олия доштанд... Ашъори бисёр хуб доранд ва уро аз шуарои номии муосирин мешуморанд" (5, 124). Дар давоми андешааш Ризокулихони Х,идоят зикр менамоянд, ки Ховарй дар давлати ^очориён макому манзалати зиёд дошта, дангоме ки муаллифи тазкира дар Форс буда, Ховарй дар мусофирати Рай будааст, маълумот медидад: "Дар замоне ки мани банда дар Форс будам, у дар Рай буд, акнун ба хилоф вокеъ ва гоиб аст. Таърихе дар давлати ^очория то хокони содибкирон барнигошта ва номи онро "Зулкарнайн" гузошта, билчумла ба баъзе аз афкори ибкори он чаноб аз касоид иктифо меравад ва газалиёти хуб низ аз он чаноб дида гардидааст (5, 125-126).
Дар китоби "Форсномаи Носирй"- Хасан Хусайнии Фасой оид ба чадди Ховарии Шерозй, ки замоне докими Форс будааст, маълумоти хубе омадааст ва дарачаву мартабаи уро дар илми тарикат ва шариат чунин унвонгузорй кардааст: "Сулолаи содоти алавия ва наковаи хонадони Муртазавия, солики масолики тарикат, восили маротиби шариат ва дакикат, кутби фалак дарвеш Мирзо Абдуннабй Шарифии Х,усайнй, халафи асдаки чаноби Мирзо Абулкосим Шарифй (бародари чаноби Мирзо Мудаммад Хусайнии Шарифй- содибихтиёри Форс) аст ва он чанобро ду писар аст: аввали ондост нозими абёти бадеа, мустахрачи лаолй аз асдофи каредаи муътамадуссултон - Мирзо Фазлуллод Шарифии Хусайнй "Ховаритахаллус", ки дар дудуди соли разору саду наваду анд (солхои 1190 - 1192 - и хичрии шамсй -М.Ч,.) дар Шероз мутаваллид шуда, баъд аз касби камолот надими махсуси наввоби ашарафи воло Хусайналй Мирзо-фармонфармои Форс гардид. Пас, мусофират ба чониби Тедрон намуд" (3, 49-50).
Аз маълумоти муаллифи "Форсномаи Носирй" бармеояд, ки Ховарй таълиму тарбияи хуб дида, баъд аз касби камол кардан, яъне омухтани илмдои зарурй дамчун надими Хусайналй Мирзо, ки докими Форс будааст, фаъолият намудааст. Инчунин, маълум мегардад, ки падари Ховарй Мирзо Абдуннабй "аз сулолаи содоти алавия", яъне шиамаздаб будааст ва дар илми шариат ва тарикат мартабаи устодй доштааст. Аз ин чо маълум мегардад, ки Ховарй низ шиамаздаб аст.
Дар "Форсномаи Носирй" дар бораи бародари Ховарй чунин маълумот оварда шудааст: "Бародари эшон, писари дувуми Мирзо Абдуннабй саййиди муршид ва шайхи муваддид, кудваи авло-ан-нуфус ва асваи зувй-ул-кулуб, зодир-ул-эдсоб ва тодир-ул-ансоб - Мирзо Абулкосим Шарифии "Розтахаллус", машдур ба Мирзобобои Дарвеши Задабй, мутаваллии остонаи муборакаи хазрати Шохчарог ва шайхи тарикаи силсилаи захабия, ки аз чониби модар набераи чаноби шайхи машоихи тарикати пешвои адли дакикат Око Х,ошими Дарвеши Задабй аст, мебошад"(3, 51-52).
Хамчунин дар "Форсномаи Носирй" доир ба фаъолиятдои бародари Ховарй ва дарачаву мартабаи шайхии у маълумот ба назар мерасад.
Дар китоби "Дилкушо"-и Х,очй Акбари Наввоб доир ба хидмати Ховарй баъди ба Тедрон омадан ва надими Мирзо Шафеи Мозандаронии вазир буданаш ва ба тадриру такмили фармоишоти ин вазир шугл варзидан ва ба шоириву касидасарой устод гардиданаш маводи чолиб омадааст: "Мирзо Фазлуллоди Ховарй аз Шероз рахт ба чониби Тедрон баст ва дар он чо бо бузургонаш нишасту бархост даст дод ва дар хидмати Мирзо Шафеи Мозандаронй, ки вазире буд фалотунзамир ва дабире уторидназир роду эътиборе ёфта, мадалли эътимод гардида ва ба тадрири расоилу ва татйири фармоишоти у машгул гашт. Ва рафта-рафта маъруфи дазрати шоданшодй ва манзури зофати зиллуллодй гардид ва баъди фавти Мирзо Шафеи вазир ба дасби амри акдаси шадриёрй ба вазорати шодзодаи думоюн Мирзо-волии наводии Надованд баркарор гардид ва аз бидояти умр ахтари суханро табъаш Ховару ховари фикратро замираш ахтар. Содибдевон аст ва дар касидасарой устод" (8, 224-225).
Аз маводи ин сарчашмадо ба назар мерасад, ки Ризокулихони Х,идоят дар "Мачмаъ-ул-фусадо" ва Х,очй Акбари Наввоб дар "Дилкушо" дар катори машгулиятдои дигар ба шоирй машгул будани Ховарии Шерозй маълумот додаанд ва муаллифи "Форсномаи Носирй бошад, дар "Форснома" дар бораи интисоби авлодй ва хонаводагии шоир маълумот овардаанд.
Ховарии Шерозй шоири сохибдевон аст, ки таркиби девони уро газалу касида, рубоиву тарчеъбанд, таркиббанд ва абёти мутафаррика ташкил медихад. Ба калами Ховарй асари мансури таърихие бо номи "Таърихи Кочор" низ мансуб аст. Аз миёни мероси адабии Ховарй достони "Юсуф ва Зулайхо" бо вижагихои хоси адабию эстетикияш фарк карда, дорои ахамият ва чойгохи хосса аст.
Достони «Юсуф ва Зулайхо»-и Мирзо Фазлуллод Ховарии Шерозй мисли достондои дигари дар ин мавзуъ эчодшуда дар асоси киссаи мудаббати Юсуф бо Зулайхо, ки реша дар фолклори ядудиён дошта, мувофики конунияти гузариш ва кучиши сюжетдои як адабиёт ба адабиёти дигари олам, ки хоси адабиёти тамоми олам аст ва ин нукта як амри вокеист, гузаштааст. Хдрчанд аз аввал то охири достон услуби ривоятй нигод дошта шудааст, вале Ховарии Шерозй дар огози достон дар байтдои зерин ишора ба шоирони пешгузашта мекунад:
Хушил%он тойирони нагмапардоз, Ки будандам дар ин гулшан %амовоз. Дилам з-алмоси гам суфтанду рафтанд, Ба назм афсона%о гуфтанду рафтанд(7, 1).
Х,амин тавр, Ховарии Шерозй аз гуяндагони пешин ва афсонагуёни кудан ин киссаро омухта, достони дилнишине офаридааст ва асари худро «зарринанома», «фархунданома», «ганчи маонй», «дурдона», «дурри шодвор» ва г. номидааст: Гирифтам бар бунон зарринанома, Фикандам тар%и ин фархунданома(7, 33).
Ва:
Бигуфто, цадри ин ганци маони, Надонад цуз малик Ма%муди сони(7, 34).
Ва:
Садафро дар шикам дурдона бисёр, Вале з-он цумла як дурр аст шо%вор(7, 35).
Достони "Юсуф ва Зулайхо" - и Ховарии Шерозй дар мазмуну мухтаво пайравй ба ягон шоире суруда нашуда, мустакил аст. Аз нигохи хати сюжет, устухонбандй ва вазн достон мисли дигар достонхои "Юсуф ва Зулайхо" буда, вале махсусиятхои худро дорост. "Юсуф ва Зулайхо" - и Ховарй соли 1240 хичрии шамсй дар вазни хазачи мусаддаси махзуф (максур), эчод гардидааст:
Худовандо, диламро дида бикшой, Ба дида талъати нодида бинмой(7, 1). V--- / V--- / V-~ V--- / V--- / V-~
Достони «Юсуф ва Зулайхо»-и Ховарии Шерозй мисли достондои дигари адабиёти классикии форсии точикй бо мукаддима огоз гардида, баъд фаслдое бо унвони "Дар кайфияти хилкати олам ва эчоди навъи Бани Одам", "Дар тавдиди чаноби Борй ва кайфияти офариниши олам", "Дар тадкики он ки деч касро бе машийяти азалй дар деч коре ихтиёре нест", "Дар муночот ба даргоди ^озиюлдочот", "Х,икояти модиён, ки дар миёни дарё дар талаби об дар шино буданд" ва гайра, дар мачмуъ 14 фасл, ки аз сюжети достон берунанд, шуруъ мегардад.
Баъд, пайидам ду фасли "Сабаби назми ин китоби мустатоб, ки мусаммо ба "Адсан-ул-касас" аст ва "Дар сабаби назми ин китоб, ки ба номи номии шодзодаи озода Мадмуд Мирзо доми икболаду мудавван ва ба алкоби гиромии он дазрати зоъафаллода чалоладу муъанван гашта" омадааст, ки дар ин фаслдо шоир сабаб, максад, дадаф ва ташвиккунандагони ин амалро бозгуй мекунад.
Ховарй дар боби аввали "Сабаби назми китоб" аз махфили адабие ёд мекунад, ки махз бо ташвики дустонаш ба назми киссаи "Юсуф ва Зулайхо" пардохтааст: Шабе дар манзили рушанравоне, Ба сират пиру дар сурат цавоне. Сухандоне дар он пок анцуман буд, Ки поконро ба у руи сухан буд. Ба давраш хубруён %алца баста, Миёни %алцаи хубон нишаста(7, 29-30).
Аз байтхои баъдй маълум мешавад, ки дар он махфил дустони Ховарй аз хар боб сухбат карда, яке аз афсонаи Хусраву Ширин, дигар аз мухаббатномаи Фарходу Ширин, савумй аз дарди дурии Лайливу Мачнун ва чахорумй аз хусни Юсуфу иш;и Зулайхо андешаронй мекардаанд:
Зи донобихрадон дар %ар карона, %адис аз ишк омад дар миёна. Яке хонди ба он ёрони дерин, Мухаббатномаи Фарходу Ширин. Яке карди дил аз хицрон тасалло, Ба дарди дурии Мацнун зи Лайло. Якеро тутии лаб шуд шакархо, Зи хусни Юсуфу ишкц Зулайхо(7, 30).
Ховарй дар боби "Сабаби назми китоб", аз шоироне, ки ;аблан достони "Юсуф ва Зулайхо" навиштаанд, аз чумла Абдуррахмони Ч,омй ва Нозими Хиротй ёд мекунад ва дар хамин чо таъкид менамояд, ки максади у баён кардани холи яке аз образхои асосии достон Яъкуб аст.
Аз байтхои дигар маълум мегардад, ки аз миёни дустони Ховарй яке чуръат карда, уро ба саргузашти хузнангези Яъкуб чалб мекунад, ки у баъд аз чудо шудан аз фарзанди азизаш Юсуф дар кулбаи эхзони худ нишаста, хамеша ёди Юсуф мекард: Яке з-он зумра, к-аз а%ли назар буд, Ба гуфтор аз хама густохтар буд, Лабаш чун шуд шакаррези фасона, Таровид аз лаби у ин тарона, Ки то ин гоиб аз мардуду маргуб, Касе ога% нашуд аз холи Яъкуб. ...Пас он гах гуфт бо ман эй хунаркеш, Ки хастат аз хунаркешон хунар беш. Чи бошад, гар ба мо миннат гузори, Ба назми холи вай %иммат гумори. Рахо сози дили мо з-ин таассуф, Ба назми циссаи Яъкубу Юсуф (7, 30-31).
Ховарии Шерозй бо ташви;и дустонаш ба тасвири ин ;иссаи чолиб пардохтааст. Дар аксар достонхои "Юсуф ва Зулайхо" - и адабиёти форсии точикй гояи марказй иш;и Зулайхо бо Юсуф тасвир шуда бошад, дар достони Ховарй ду масъалаи асосй: якум иш;и Зулайхо бо Юсуф ва дувум муфори;ати Яъ;уб аз Юсуф, ки аз ;исмати муассири ;исса аст, бо афкори баланд тасвир шудаанд. Дар ин маврид ин андеша бамаврид аст, ки: "Инти;оди Ховарй аз шоирони пешин ин аст, ки онхо дар тасвири яке аз ;исматхои муассири асар дастёб шудаанд ва ба андешаи у бояд шоирон дар офаридани ин гуна достонхои баландмазмуну баландгоя, ки чанбахои чаззоби таърихй, динй, ахло;й, ирфонй ва ичтимой доранд, хама ;исматхоро дар савияи баланд офаранд" (9, 31). Нуктагирии Ховари дар байтхои зерин омадаанд: Ацаб, к-аз ахди он мискини дилреш, Хазорон нуктасанц омад каму беш. Яке з-онон, ки кард ин цисса бунёд, Накард аз сокини байтулхазан ёд. На Нозим, хар ки назмаш бенизом аст, Насузад оташаш азбаски хом аст. Аз ин сахбо тихи хам цоми Цомист, Зи ту моро таманнои тамомист. Касе, к-у пухтаги донад зи хоми, Насанцад назми ту бо назми Цоми (7, 31).
Дар ин чо, дар байти:
Касе, к-у пухтаги донад зи хоми, Насанцад назми ту бо назми Цоми., шоир аз номи хамон дусташ, ки мушаввики таълифи ин достон буд, сухан мегуяд ва дустони у низ бар он андешаанд, ки баъд аз нопадид гаштани Юсуф Яъкуб рузгори парешон дошта, дар хонааш хамеша ба ёди Юсуф мегирист ва хатто чашмонаш аз гиря нобино гашта
буданд ва Абдурадмони Ч,омй симои Яъкубро он кадар накушодааст, аз ин ру Ховариро зарурат пеш омадааст, ки бештар ба образи Яъкуб диккати асосй гуморад. Дар мисоли поёнй Ховарй худашро таъриф мекунад, ки "дар кас, ки пухтагиро аз хом фарк кунад, гуфтадои маро бо Ч,омй намесанчад". Ин чо Ховарй сухани худ ва Ч,омиро "назм" мегуяд, ки ифодаи маъмул аст ва у метавонист ин чо "дарф" гуяд, ки аз нигоди таносуби калом низ дуруст меояд ва шояд дар нусхадои дигари достони Ховарии Шерозй дамин мисраъ ба шакли дигар бошад? Чун нусхаи дигари достон дар дасти мо нест, доло бо дамин гуфтадо кифоят мекунем.
Ховарй достони худро вокеан аз дигарон бартар медонад ва дар байтдои зерин достони худро датто аз Абдурахмони Ч,омй боло мехисобад, ки ин чо як ифтихорияи шоирона аст ва албатта, у ба ин гуфта дак дам дорад, чунки дар достони худ ба яке аз образдои марказии достон Яъкуб таваччуди хос дорад ва "сариро бо Сурайё ва катраро ба жарфи дарё" нисбат доданаш як гурури шоирона аст:
Касе, к-у пухтаги донад зи хоми, Насанцад назми ман бо назми Цомй. Сариро кас насанцад бо Сурайё, Чи нисбат цатраро бо жарфи дарё. Чу цудрат бошадат зиннат ра%о кун, Ба сад миннат маро %оцат раво кун(7, 31).
Ин чо маълум мегардад, ки Ховарй аз миёни достондои "Юсуф ва Зулайхо", ки кабл аз у эчод шудаанд, тандо ба достондои Абдуррадмони Ч,омй ва Нозими Х,иротй дастрасй ва эътимод доштааст. Аз ин байтдои овардашуда маълум мегардад, ки интикоди Ховарй аз Абдуррадмони Ч,омй ва Нозими Х,иротй, ки дар дакикат достондои ин шоирон аз муваффактарин достондои дар ин мавзуъ эчодшуда дар адабиёти форсии точикист, вале аз нигоди баррасии яке аз образдои асосии достондо Яъкуб аст, ки дар дакикат ин шоирон ва датто дигар шоирон низ ба макоми Яъкуб дамчун яке аз образдои марказй таваччуди хоса зодир накардаанд. Дар достони Абдуррадмони Ч,омй диккати асосии шоир ба образи Юсуф дамчун образи баландмакоми ирфонй ва динй таваччуд карда шудааст. Нозими Х,иротй дар баробари масъаладои ирфонй ба ишки вокеии Зулайхо бо Юсуф диккати асосй додааст.
Дар охирдои боби аввали "Сабаби назми китоб..." Ховарй аз он ходишу исрори дусташ, ки уро ба риштаи назм кашидани сюжети киссаи "Юсуф ва Зулайхо", хусусан кисмати Яъкуб ташвику таргиб мекард ва шоир сабабу бадонаи тангдастиро пеш меовард, якбора бо ручуи хубе он суханонро ба хотир оварда, чи гуна ба огози ин кор шуруъ кардааст, чунин мегуяд: Ба %ангоме ки будам з-он малакхуй, Ба тарки ин таманно маъзаратцуй, Ба хотир омадам аз цавли маъсум, Ки соилро набояд кард ма%рум. Инони ихтиёр аз каф бурун шуд, Ицобатро итоат ра%намун шуд. Гирифтам бар бунон заррина нома, Фикандам тар%и ин фархунда нома(7, 33).
Ховарй дар байтдои дигар аз осеби даводис дар амон будани асари худро меходад ва таъкид мекунад, ки ин достон дар соли мург, дар муддати шаш мод навишта шудаааст: Ца%он то %аст, боци дар ца%он бод, Зи осеби %аводис дар амон бод! Ба соли мург ин шашмо%а мавлуд, Забон исисифат бар базла бикшуд! Чу Ру%улла% баландовозааш бод, Ба %ар овоза ру%е тозааш бод(7, 33)!
Яъне, Ховарии Шерозй достони худро соли 1240-и дичрй (баробар ба соли 1862-и мелодй), ки соли мург будааст, эчод кардааст.
Шоир достонашро ба шохзодаи кочор Махмуд Мирзо бахшидааст ва бахшидани достонро дар боби дувуми "Дар сабаби назми китоб" чунин бозгуй кардааст: Ба дил гуфтам, ки ин душиза ма%ро, Ки тоза остонбусест ша%ро. Гуру%е дар таманнои висолаш, Парешонхотиру ошуфта%олаш. Зи бас %уснаш ба худ магрур дорад, Ба ацди %ец кас сар дар наёрад.
Зи навинони бофар%ангу тамкин, Надонам акд бандам бар кадомин? Бигуфто, кадри ин ганци маони, Нодонад цуз малик Ма%муди сони(7, 33-34).
Аз байтхои минбаъдаи боби дувуми "Дар сабаби назми китоб" ба хубй маълум мегардад, ки мамдухи Ховарии Шерозй шохзодаи кочор Махмуд Мирзо будааст. Дар байтхои охири ин боб шоир чи гуна ба подшох Махмуд Мирзо расонидани китоби худро, ки онро ба хуни чигар навишта, фарзанди худ мехонад ва таъкид мекунад, ки хазорон нуктахо дар вай нихон аст ва хар нуктаи он ибрати халки чахон аст, ки ин байтхоро хуб тасвир кардааст: Цумош аз пардаи дил кардам онро, Ба хуноби цигар парвардам уро... Гирифтам дасти ин фарзона фарзанд, Супурдам бар кафи ме%ри Худованд. Х,азорон нукта%о дар вай ни%он аст, Ки %ар як ибрати халки ца%он аст. Яке гар суфта ин дур%о, ки суфтам, Якеро ман ба анбозе ду гуфтам(7, 38-39).
Ховарй дар байтхои охири хамин боб бо ручуи зебое худро охирин шоир ва шохзодаи кочор Махмуд Мирзоро охирин шох мехисобад ва аз шох талаб дорад, ки ин китобро кабул кунад, чунки тавассути хидмати бедареги шоирон номи шохон зинда мемонад: Шуда хатм андар ин кохи зарандуд, Сухан бар Ховари, шо%и ба Махмуд. Ман ин носуфта дурр, к-аз цон ну%уфтам Ба дарго%ат шавад то суфта, суфтам. Намегуям, ки бас волонажод аст, Маро фарзанду ша%ро хоназод аст. Бувад ша%ди бако аз вай ба цонат, Аз у то %ашр барпо бод номат(7, 39-40)!
Матни достон аз 180 боби марбут ба хам фарохам омада, 14 боби аввали он хамчун ;исматхои му;аддимаи анъанавии достонхои классикии форсии точикй бо сюжети асар дахл надорад ва дар мачмуъ достон аз 6795 байт иборат аст.
Достони "Юсуф ва Зулайхо" - и Ховари Шерозй соли 1369 хичрй (1991 мелодй) дар Техрон аз чониби муха;;и;и эронй Аббоси Манзурй бо му;аддимаи кутох ва хатти хеле зебои настаъли;и худи муха;;и; дар асоси нусхаи ягонаи шахсии у нашр шудааст. Бинобар нишондоди Аббоси Манзурй сахифаи охирини достон махв шудааст, аз ин ру соли хатми асар маълум нест. Таърихи китобати достонро, яъне дар асоси нусхаи ягонаи шахсияш, ба хати зебои настаълик китобат карданашро Аббоси Манзурй соли 1348-и хичрии шамсй (1970-и мелодй) дар Техрон анчом дода, тахрири комили онро соли 1368 ба поён расонидааст (7, 7).
Оид ба рузгору осори Ховарии Шерозй дар адабиётшиносии точик ягон кори тад;и;отй анчом напазируфта, танхо як ма;олаи В. Элбоев бо номи "Юсуф ва Зулайхо" - и Ховарии Шерозй дар мачмуаи ма;олахои илмии "Файзи исти;лол" дар соли 2001 ба чоп расидааст (10).
Донишманди эронй Абдурасули Хайёмпур дар тадкикоти худ "Юсуф ва Зулайхо" дар катори дигар шоирон, ки ин достонро навиштаанд, номи Ховарии Шерозиро оварда, аз ин достони у намунахое меоварад ва чунин таъкид мекунад: "Охирин маснавии "Юсуф ва Зулайхо"-и форсии мавчуд "Юсуф ва Зулайхо"-и Ховарй аст, ки як нусхаи хаттй аз он дар Китобхонаи Малик ба шумораи 4825 хаст ва аз аввали он чанд барг афтодааст. Мустансих, ки Исмоил ибни Мухаммади Иброхим ном дорад, нусхаро дар 14-уми мухаррами соли 1242-и хичрй ба поён расонидааст. Нозим дар сафхаи "Б", аз барги мокабли охир гуяд: Суханвар Цомй он устоди дерин, Ки фармуд ин %икоят%ои ширин. Пас аз шаш сол з-он фархунда айём, Пазируфт ин наку афсона анцом. Ба кавли хеш шеъраш дар шумора, %азор омад, валекин чор бора. %амин наврас чатре ру кушода, Зи батни табъи ман шашмо%а зода.
Дарори байт- байт аз дар шумораш, Бувад аз %афт афзунтар %азораш. Ба соли мург ин шашмо%а мавлуд, Чу Я%ё лаб ба шукри ханда бикшуд.
Ва дар охири маснавй гуяд:
Фуру магзор расми ёвариро, Ба ра%мат ёвари кун Ховариро.
Аз байтхои мазкур маълум мешавад, ки нозими ин маснавй Ховарй буда, онро дар соли "мург", яъне 1240-и хичрй, дар шаш мох гуфта ва адади абёти он низ аз хафт хазор байт бештар аст" (1, 56-57).
Дар нусхаи "Юсуф ва Зулайхо"- и Ховарй, ки дастраси мост ва сахифаи охир аз байн рафтааст, микдори байтхои достон 6795 аст ва мувофики нишондоди байтхои овардаи Абдурасули Хайёмпур дар нусхаи дигар аз хафт хазор байт беш аст: Дарори байт- байт аз дар шумораш, Бувад аз %афт афзунтар %азораш.
Ин иктибоси Абдурасули Хайёмпур аз нусхаи дигар аст, ки болотар аз он ёд кардем ва дар нусхаи "Юсуф ва Зулайхо"- и Ховарй, ки дастраси мост чунин байтхо нестанд ва дар байтхои нусхаи дастраси мо Ховарй аз Абдурахмони Ч,омй ва Нозими Х,иротй интикод кардааст, вале ин чо байти:
Суханвар Цомй он устоди дерин, Ки фармуд ин %икоят%ои ширин.
-ро меорад ва ин чо ба назар мерасад, ки ин байтхоро шояд котибе гуфта, бар матни достон афзудааст ё Ховарй гуфтааст ва чун тадкикоти мо дар асоси нусхаи ягонаи дастрас сурат мегирад, баррасии ин масъаларо ба оянда вогузор мекунем.
Дар китоби "Таърихи адабиёти Эрон"-и Х,ерман Эте, ки мутарчимаш Ризозода Шафак аст, дар тарчумаи он китоб, повараки сахифаи 53, аз байти охир натича гирифтааст, ки нозими ин маснавй зохиран Ховарй ном доштааст (11, 53-54).
Донишманди дигари эронй Мухаммадалии Тарбият дар китоби "Донишмандони Озарбойчон", дар миёни касоне, ки достони "Юсуф ва Зулайхо"-ро ба назм даровардаанд, аз Ховарй ном мебарад, вале таъйин намекунад, ки ахли кучо будааст (6, 175-176).
Окобузурги Техронй низ дар китоби "Ал-зариъата ила тасонифи аш-шиъати", ин маснавиро аз Ховарии Шерозй, яъне Мирзо Фазлуллох Хусайнй, писари Абдуннабй медонад, ки ба кавли вай: "дар соли 1190 таваллуд ёфта ва дар 1263 зинда будааст, вале маълум нест, ки дар таъйини ин Ховарй мадраки сохиби "Зариъа" чист?"(4, 288).
Ва хол он ки дар нимаи дувуми карни дувоздахуми хичрй, илова бар Ховарии Шерозй, ки бинобар гуфтаи тазкираи "Х,адикат-уш-шуаро"-и Девонбегй "дар соли 1267 даргузаштааст" (2, 87), чахор Ховарии дигар, бо номхои Ховарии Симнонй, Мирзо Мухаммад Исмоили Ховарии Мозандаронй, Мухаммад Бокири Ховарии Х,иравй ва Мирзо Маъсуми Ховарй зиндагиву эчод кардаанд ва дар хеч як аз кутуби тазкира нишон дода нашудааст, ки кадоме аз ин чахор Ховарй достони "Юсуф ва Зулайхо" навишта бошанд.
Инчунин, маколаи мухаккики эронй Эрачи Афшор бо номи "Юсуф ва Зулайхо"-и Ховарии Шерозй (ахсан-ул-касас) дар нашрияи Донишкадаи адабиёти Табрез, соли шонздахум, шумораи тобистон, 1341-и хичрии шамсй, сах 257-260 ба чоп расидааст.
Киссаи " Юсуф ва Зулайхо" яке аз ;иссахои куханест, ки огозаш аз фолклори яхудиён ибтидо мегирад ва тадричан ба таркиби китобхои осмонии Библия (Ахди кадим), бобхои 30 - 57, Куръон, сураи 12 (сураи Юсуф) ворид шудааст. Ворид шудани сюжети ин ;иссаи чолиби омузанда ва ахло;й ба таркиби китобхои осмонии Библия ва Куръон беасос нест. Юсуф шахси таърихй ва пайгамбар аст ва симои у дар адабиёти шифохй (фолклорй) ва хаттии форсии точикй хамчун образи дар аввал чавони покдоман, рост;авл, ба дину мазхаб ва ойинхову шинохтани Худои ягона устувор ва дар охир бо донишу биниш ва кушиши шахсияш сарвазир, начотдихандаи одамон аз ;ахтиву хушксолй ва билохира хамчун пайгамбар ва пешвои мардум шинохта шудааст.
Хамаи достонхои "Юсуф ва Зулайхо" аз се сарчашмаи муътабар:
1. Фолклори яхудиён;
2. Инчил(бобхои 30 - 57);
3. Куръон (сураи 12 - сураи Юсуф) огоз мегиранд.
Достони "Юсуф ва Зулайхо" - и Ховарии Шерозй низ аз ин ду китоби осмонии Инчил ва Куръон огоз мегирад, ки ин нукта аз тахлили сюжети достон равшан мегардад. Ховарй дар 180 боби муназзами достон, ки микдори байтхояшон гуногун буда, аз 5 байт то 120 байтро ташкил медиханд, нуктахои дар бобхои 30 - 57 - и Библия ва сураи 12 - и Куръон омадаро ба як махорати хоси шоирй бозгуй кардааст.
Бисёр нуктахое, ки дар достонхои "Юсуф ва Зулайхо", аз чумла достони Ховарй омадаанд, ба мисли ишкварзихо, шубонй кардани Юсуф, оббозй кардан, рузгор гузарондани Зулайхо дар муфорикат, издивочи Юсуф бо Зулайхо ва гайра, ки дар сарчашмахои достонхо -Инчил ва Куръон нестанд, ин ибтикороти шоирон аст, ки сюжети кисса барои хонанда рангинтар ва чаззобтар гардад ва онро хубтар пазиранд. Албатта, ин чузъхо, ки номбар кардем, дар хар достонхои "Юсуф ва Зулайхо" ба хар тарз баён ва ифода шудаанд ва хар шоир бо завки ба худ хос ва махораташ ин нуктахоро баён кардааст.
Сюжетхое, ки аз китобхои осмонии Инчил ва Куръон сарчашма мегиранд, дар хар давру замон барои шоирон манбаи илхоми вокей будаанд, чунки дар сюжетхои дар ин китобхо омада, аз амалхои солехи пайгамбарон ва пешвоёни дин сухан меравад, ки ин сухани сахлу оддй нест. Ч,омеаи инсонй хамеша ба чунин симохои бузург ниёз доштааст, то ахлоку одоби чомеа танзим гардад.
Ховарии Шерозй дар эчоди достони "Юсуф ва Зулайхо" асосан ба сюжети дар Куръон омада пайравй кардааст. Хамаи он аз 111 ояти сураи "Юсуф", ки дар Куръон омадаанд, дар достони "Юсуф ва Зулайхо" - и Ховарй бозгуии бадей шудаанд.
Ховарй Шерозй дар боби охирини достон, ки "Дар хатми ин нусхаи шарифа, ки мавсум ба "адсан-ул-касас" аст" унвон дошта, аз 35 байти нотамом иборат аст, бо шукргуй ба даргоди Худованд миннатдорй мекунад, ки асарашро ба поён расонидааст: Би%амдулла%, ки бо неруи хома, Ба поён омад ин фархунданома. Би%амдулла%, ки ин покиза гав%ар, Зи табъи поки ман шуд зеби дафтар. Хазорон шукр, к-ин ганцинаироз, Ба анцом омад аз килкам зи огоз(7, 465).
Дар байтдои дигар аз кайфияти сурудани достон ва ба субут расонидани он, инчунин аз баёни пурраи доли Яъкуб, ки дар достондои дамноми дигар, аз чумла достони Абдуррадмони Ч,омй, ки ин нукта камтар ба мушодида мерасад, чунин байтдоро гуфтааст: Сухансанцон, ки ин афсона гуфтанд, Хикоят%ои нагзи он ну%уфтанд, Чу тути табъи %ар як шуд шакархо, Зи %усни Юсуфу ишци Зулайхо. На аз исбот нацле дар фасона, На аз Яъкуб %арфе дар миёна... Чу ман навбатзани ин кох гаштам, Ба ин навбатзани густох гаштам. Ман аз Канъон ба Миср овардам уро, Дил аз %ар гусса фориг кардам уро. Ба олам шуд зи ман Нубитакаллуф, Ку%ан афсонаи Яъкубу Юсуф(7, 467).
Дар фароварди ин боб Ховарй аз задмати зикимати худ ёд мекунад, ки чигуна ин достонро ба анчом расонидааст, бадри ёрон ин ёдгориро бокй гузоштааст ва тарди богеро бунёд нидодааст, ки шабодат ба Боги Ирам дорад ва нидолдои ин богро аз чуи хома обёрй кардааст:
Басе аз даври гардун ранц бурдам, Ки то пай бар сари ин ин ганц бурдам. Кунун ин ганцро аз лутфи Бори, Ни%одам ба%ри ёрон ёдгори. Ни%одам ба%ри ёрон дар замона, Зи назми дилкаши хеш ин фасона. Фикандам тоза тар%и турфа боге, Ки аз Боги Ирам дорад фароге...
Ни^олашро чу сарви чуйборй, Зи цуи хома кардам обёрй(7, 467).
Хамин тавр, Ховарии Шерозй бо истифода аз сарчашмахои муътабар, мисли Библия ва Куръон як достони чолибе офаридааст, ки дар к;атори дигар достонхои ишк;й чойгоху мак;оми хос дорад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдурасул, Хайёмпур.Юсуф ва Зулайхо.Нашрияи Донишкадаи адабиёти Табрез, 1369 х-396 с.
2. Девонбегй. Х,адикат-уш-шуаро/Девонбегй.-Техрон 1328 х.-420 с.
3. Окобузург, Техронй. Ал-зариъата ила тасонифи аш-шиъати. Ч,илди 9, чузъи аввал/ О. Техронй. -Техрон, 1310 х.-328 с.
4. Ризокулихон, Х,идоят. Мачмаъ-ул-фусахо. Ч,илди 2/ Р.Х,идоят -Техрон, 1321 х.-654 с.
5. Тарбият, М. Донишмандони Озарбойчон/М. Тарбият. -Техрон, 1314 х.ш. - 184 с.
6. Фасой, Хдсан Хусейнй. Форсномаи Носирй/ ХДФасой-Техрон,1312 х.-230 с.
7. Хрчй, Акбари Наввоб. Дилкушо/ А.Н.Хрчй -Техрон, 1341 х.-280 с.
8. Шерозй, Ховарй, «Юсуф ва Зулайхо». Китобати Аббоси Манзурй/Х.Шерозй-Техрон: Навиди Шероз, 1369.-472 с.
9. Элбоев, В. Циссаи «Юсуфу Зулайхо» дар адабиёти форсии точикии асрхои Х-ХУ/В. Элбоев-Душанбе: Дониш, 2015.-320 с.
10.Элбоев,В."Юсуф ва Зулайхо"-и Ховарии Шерозй//Файзи исти^лол(мачмуи ма^олахо)
/ В. Элбоев - Душанбе, 2001. 11.Эте, X,. Таърихи адабиёти форсй. Тарчума бо хавошии Ризозода ШафакД. Эте. - Техрон, 1977 м. - 301 с.
REFERENCES:
1. Abdurasul, Khayompur. Yusuf and Zulaikho. Publication of Tabrez Institute of Literature, 1369 h-396 p.
2. Devonbegi.Hadiqat-ush-shuaro.-Tehran 1328 A.D. 420 p.
3. Ah, Great Iranian. Al-Zariyya and the Suppression of Shi'ism. Volume 9, Part One.-Tehran, 1310 pp. - 328 p
4. Rizoqulikhoni Hidoyat. Consideration of the Maghrib al-Fussa Volume 2/ Rizoqulikhoni Hidoyat -Tehran, 1321 pp. - 654 p.
5. Fasoi, Hasan, Huseini,Nassiriy Farsi/ Huseini Fasoi -Tehran, 1312 pp.-230 p.
6. Tarbiyat, M. The Azerbaijani scholar/ M. Tarbiyat -Tehran, 1314 USD - 184 p.
7. Sherozi, Khovari, "Yusuf and Zulaikho". Abbasi Manzuri's Book.-Tehran: Navidi Sheroz Publication, 1369 AH-472 p.
8. Juggler, Ambedkar Navvob. Dilkusho-Tehran, 1341 pp.-280 p.
9. Elboev, W. story "Yusuf Zulaikho" in the Persian literature of the X-XU help/ W. Elboev -Dushanbe: "Knowledge", 2015. 320 p.
10.Elboev, W. "Yusuf and Zulaikho" - Sherozi's Host // Teaching Favor (Page)/ W. Elboev -Dushanbe, 2001.
11.Hete H.History of Persian literature. Translated by Rizozoda Shafaq/ H. Hete - Tehran, 1977 -301p.
