THE PLACE OF QUATRAIN IN CREATIVE WORK OF LAIQ SHERALI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Адабиёт:

1. Ёхакй М. Ч,. Чун сабуи ташна. - Техрон, 1995.

2. Сайфуллоев А. Хдлкахои пайванди адабй. - Хучанд: Нури маърифат, 2003. - 442 с.

3. Шеърдуст А. Чашмандози шеъри имрузи точик. - Душанбе: Адиб, 1997. - 227 с.

МЕСТО САДРИДДИНА АЙНИ В ТРУДАХ ИРАНСКИХ УЧЕНЫХ

В данной статье рассмотрены ценные исследования доктора Мухаммада Джафара Ёхаки, доктора Али Асгара Шердост, в которых С.Айни характеризуется как поэт, прозаик и выдающийся ученый, внесший достойный вклад в развитие всей персоязычной литературы. Айни хорошо знают как одного из выдающихся мастеров персоязычной литературы и как основоположника современной таджикской литературы в Иране, Афганистане, в литературных кругах Индии и Пакистана. Автор статьи подчеркивает, что внимание иранских ученых привлекали не только жизненный путь С.Айни, но и его художественные, научные и исторические сочинения. Его художественные произведения и научные труды в Иране признаны в качестве новых образцов реалистической прозы и научного исследования.

Ключевые слова: С. Айни, творческие связи, поэзия, проза, Иран.

AINI'S PLACE IN THE WRITINGS OF IRANIAN SCIENTISTS

This article describes the valuable study by Dr. Mohammad Jafar Ёhaki, Dr. Ali Asghar Sherdost where S.Ayni characterized as a poet, novelist and scholar who has made an outstanding contribution to the development of a decent all of Persian literature. Aini is well known as one of the great masters of Persian literature and as the founder of modern Tajik literature in Iran, Afghanistan, in the literary circles of India and Pakistan. The author emphasizes that the focus of Iranian scientists attracted not only S.Ayni career, but also his artistic, scientific and historical works. His works of art and scientific works in Iran are recognized as new models of realistic prose and scientific research.

Keywords: S. Aini, literary relations, poetry, prose, Iran.

Сведения об авторе: Сайфуллоева Музайяна, кандидат филологических наук, доцент Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики, e-mail: s-muza64@mail.ru

About author:Sayfulloeva Muzayyana, PhD in Philology, Associate Professor, Tajik State University of Law, Business and Politics

МАВЦЕИ ДУБАЙТИ ДАР Э^ОДНЁТИ ЛОИЦ ШЕРАЛИ

Рахимов Х. Б.

Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни

Дубайтй хамчун жанри мустакили адабй таърихи кадимй дорад. Аз ин ру, он хам дар эчодиёти даханакии халк (фолклор), хам дар адабиёти хаттй макоми хоса дорад. Яке аз вазифахои асосии олимони бахши адабиётшиносй омузиш ва мавриди тахкик карор додани жанрхои адабй мебошад. Оид ба пайдоиш ва инкишофи жанрхои касида, достон, газал, маснавй, рубой як силсила корхои тадкикотй ба анчом расидаанд. Вобаста ба дубайтй, сохтор ва макоми он дар адабиёти точик асархои илмй -тадкикотй кам ба назар мерасад. Вобаста ба дубайтй дар лугатхо, асархои илмии бахши адабиётшиносй ва китобхои дарсии макотиби олй маълумотхо дода шудааст.

Дар "Фарханги забони точикй" оид ба дубайтй чунин маълумот дода шудааст: "дубайтй рубоие, ки ба вазни хазачи мусаддаси махзуф ё максур (мафоилун мафоилун мафоил ё фаулун) гуфта шудааст" [9, с. 395]. Дар "Лугати мухтасари истилохоти адабиётшиносй" чунин маълумот оварда шудааст: "Дубайтй - асари манзуме, ки аз ду байт (чор мисраъ) иборат бошад. Вазнаш аз вазни рубой дигар аст" [6, с. 32].

Чунон ки мебинем, дар асархои номбурда асосан вазни дубайтй ёдовар шудааст ва кайд шудааст, ки он як навъи рубоист. Ба андешаи мо, маълумотхои дар ин асархо чойдошта нисбат ба дубайтй номукаммал мебошанд, чунон ки дар боло кайд намудем, дубайтй жанри кадимй ва мустакил аст.

Маълумоти нисбатан муфассал ва илмиро оид ба дубайтй профессор Рахими Мусулмониён дар асараш "Назарияи адабиёт" овардааст. У кайд намудааст, ки

"Дyбайтй - чунин жанpи лиpикие мебошад, ки баpои ифодаи эxсосоти калбию андешаи каxpамони лиpикй эчод мешавад ва xамагй як вазни анъанавй доpад. Ин вазни ягонаи дубайтй - xазачи мусаддаси максyp (ё маxзyф) мебошад, ки баpобаpи мафоилун мафоилун фаулун (У--- / У--- / У--) - ду боp даp xаp байт аст" [7, с. 160-161].

Таpзи кофиябандй даp дубайтй асосан даp чунин шакл аст: а а б а, мисpаxои якум, дуюм, чоpyм бо xам xамкофия буда, мисpаи сеюм озод аст. Дубайтй даp шакли кофиябандии а а а а ва а а б б низ эчод мешавад.

Мyxаккикон баp он акидаанд, ки даp инкишофи жанpи дубайтй Бобо Тоxиpи Уpён, Чдлолиддини Румй, Дилолй, Абдулло Ансоpй, Абyсаиди Абдyлхайp, Файзи Дашдистонй саxмгyзоpанд.

Муаллифи pисолаи "Дубайтй ва сохтоpи он даp адабиёти хаттии точик " Hазиpа Каpоматyллоева дyбайтисаpоёнеpо чун Чдлолиддини Балхй, Амиp Муиззй , Пиндоpи Розй, Бобо Тоxиp, Рyзбехон Шеpозиpо ёдоваp шуда, намyнаxои дyбайтиxои Абулкосим Лоxyтй, Мyxаммадчон Раxимй, Миpзо Тypсyнзода, Дабиб Юсуфй, Аминчон Шyкyxиpо мавpиди омузиш каpоp дода, даp охиp кайд менамояд, ки "маъpyзае, ки ба Ч,омй, Хайём баъди анчумани y Иттифоки нависандагон шунида шуд, як rypyx адибон, аз чумла Убайд Рачаб, Кугби Киpом, Мастон Шеpалй даp пайpавии услуби Хайём ва Бобо Тоxиp ба эчоди pyбой ва дубайтй паpдохтанд, ки даp ин самт натичаи хуб дод" [2, с. 14].

Баъди солxои 60-уми асpи XX даp инкишофи жанpи дубайтй хизматxои шоистаи шоиpони номдоpи точик Лоик Шеpалй ва Гyлназаp Келдиpо кайд каpдан заpyp аст. Даp pисолаи Н. Каpоматyллоева номxои Лоик ва Гyлназаp сабт нашудааст. Зеpо ки pисола соли 1972 таълиф шудааст, силсилаи дубайтщои Гyлназаpy Лоик баъдтаp нашp гаpдида, маxбyбият пайдо намудаанд.

Агаp ба эчодиёти Лоик даp асоси "Куллиёт"- и дучилдае, ки нашpи Хучанд аст, такя намоем, мебинем, ки дубайтй даp эчодиёти шоиp макоми асосй доpад ва микдоpан аз Fазалxо ва pyбоиёт ба маpотиб зиёд буда, 746 ададpо ташкил медщанд. Доиpаи мавзyоти дубайтй васеъ буда, ишку мyxаббат, xасби xол, шикоят, xачвy танкид ва Fайpаxоpо даp баp мегиpад.

Яке аз сабабxои асосии маxбyбияти дубайтй хоx халкй (фолклоpй) бошад, хоx эчоди адибон даp он аст, ки ифодагаpи оpзyвy аpмон ва pyxи халк аст ва "баpои ифодаи эxсосоти калбию андешаи каxpамони лиpикй эчод мешаванд". Баpои таквияти ин андешаxо даp мавзyи ишку мyxаббат ду дубайтии Бобо Тоxиp ва Лои^о xамчyн намуна меоpем.

Дубайтй аз Бобо Тоxиpи Уpён:

Диле доpам хаpидоpи мyxаббат, К-аз y гаpм аст бозоpи мyxаббат, Либосе бофтам баp комати дил Зи пуди меxнатy тоpи мyxаббат.

Дубайтй аз Лоик:

Мyxаббат xолию фаpдои yмp аст, Мyxаббат шypиши даpёи yмp аст, На xаp савдогаp ин чо суд ёбад, Мyxаббат чони ман, савдои yмp аст [5, с. 565].

Даp дубайтщои боло xам Бобо Тоxиp, xам устод Лоик вожаи "мyxаббат"-pо устодонаву шоиpона истифода бypдаанд.

Мо аз миёни дубайтщои Лоик маxз xамин дyбайтиpо баpои киёс оваpдем, чунки агаp Бобо Тоxиp вожаи "мyxаббат"-pо даp охиp истифода каpда бошад, Лоик баpъакс баpои диккати хонандаpо чалб намудан "мyxаббат"-pо даp аввали дубайтй мавpиди истифода каpоp додаст.

Омузиш ва тадкики дyбайтиxо нишон доданд, ки xам даp дубайтщои халкй ва xам даp дубайтщое, ки адибон эчод намудаанд, pадиф мавкеи мyxим дошта, ба он xyсни баён ва xаловат мебахшад. Баpои таквияти ин андешаxо дубайтщои зеpи ба модаp бахшидаи Лои^о меоpем:

Сиpишти ман, ниxоди ман ту буди, Сафои бомдоди ман ту буди, Аё модаp, ба он сон бесаводй Нахустин устоди ман ту буди.

Дилам хохад равам бар куи модар, Вучудам пур шавад аз буи модар, Тамоми руи оламро бигаштам, Надидам руи хуш чуз руи модар.

Истеъдоди фавкулоддаи дубайтисарой, хиссиёти баланди шоирй, истифодаи устодонаи санъатхои бадей ба Лоик даст додааст, ки дубайтихои аз чихати забону услуб, гояву ороиши сухан зебову дилнишини замони моро сарояд ва аз чониби мухаккикин хамчун устоди жанри дубайтй эътироф гардад.

Аз миёни чамъи 746 дубайтихои шоир дар 6 дубайтй номи Лоик дарч гардидааст ва дар онхо эхсосоти шоир хубтару дилнишинтар баён гаштаанд. Аз чумла: Бахори ман бахори ошикй буд, Дилам дар ишки ёрон содике буд, Аз он шодам, ки баъди ман бигуянд: Замоне дар замин як Лоике буд.

Ду чашми равшанам оинаи туст, Китоби шеъри ман ганчинаи туст. Фаромушам макун, то зинда бошй, Ки Лоик ошики деринаи туст.

Барои хар мухаккик, олим ва хаводору муштоки эчодиёти Лоик ин дубайтие, ки шоир дар он марги худро пешгуи кардааст, дардовару гамангез аст: Замон бар кас набуда хеч содик, Замон бо кас бувад ёрй мунофик. Ало, эй карни бисту як, ачаб нест, Ки огозат бувад анчоми Лоик.

Дубайтихои Лоик бо ду тарзи кофиябандй эчод шудаанд. Дамаи мисолхои дар боло овардашуда дар тарики кофиябандии а а б а буданд. Mо ду дубайтии ба тарики кофиябандии а а а а эчодшударо дарёфт намудем ва овардани онхоро мувофики максад донистем:

Чй гуям, дафтарам холист имшаб, Дама бому дарам холист имшаб, Дилам холй, сарам холист имшаб, Ки чои дилбарам холист имшаб.

Гурухеро ба чоме мешиносанд, Гурухеро ба боме мешиносанд, Гурухеро ба доме мешиносанд, Гурухеро ба номе мешиносанд.

Лоик дар дубайтихояш вожахои "шеър", "шоирон", "шоир" ва"шоирй"-ро устодона мавриди истифода карор додааст: Худафрузй - шиори шоирон аст, Худомузй -китоби окилон аст. Агар мо як дам аз худ розй бошем, Зи мо норозй фардои чахон аст.

Саводи шоирй мактаб надорад, ^алам парвои рузу шаб надорад. Бувад шоир фидоии замона, Чдхони шоирй мансаб надорад.

Шоир Гулназар Келдй оид ба рубоиву дубайтихои Лоик андешахояшро чунин баён кардааст: "Дар рубоиву дубайтихои Лоик шуру киёми ошиконаву риндонаи Бобо Тохири Урён, содаву ширинии сурудхои мардум, фалсафаи худсозу худшикани Аллома Икбол чамъ омадаанд" [1, с. 50].

Дубайтихои Лоик, ки бо номи "Резаборон" нашр гардидаанд, микдоран аз китоби «Резаборон» (1976) то "Фарёди бефарёдрас (1997) ба тарики зайл аст: «Резаборон» (1976) 1-55, <^арди рох» (1979) 56-283, «Хонаи чашм» (1982) 284-429, «Офтобборон» (1988) 430-509, «Фарёди бефарёдрас» (1997) 510-746.

Фарёди бефарёдрас" охирин китобест, ки дар давраи зиндагии Лоик нашр шудааст ва дубайтих,о бо номи "Идомаи Резаборон" дарч гардидаанд, ки микдорашон 237-то мебошад.

Вокеан, ^ам Лоик дар рушди жанрх,ои рубой ва дубайтй хизмати шоиста кардааст ва шоирону навкаламони зиёде аз онх,о илх,ом гирифта, дубайтиву рубой эчод менамоянд. Аз чумла, дар нох,ияи Ёвон шуъбаи Иттифоки нависандагони Точикистон амал менамояд ва шоирони ёвонй низ дар эчоди жанри дубайтй кушишх,ои зиёд доранд. Яке аз эшон шоир Рачаби Мусулмониён мебошад, ки дар давраи сохдбистиклолии Точикистон аз дубайтисароёни шинохта мах,суб меёбад. Вай дар эчоди дубайтй Лоик ва Гулназарро устоди худ медонад. У силсилаи дубайтих,ояшро бо номи «Дафтари дубайтй» дар китобх,ои «Ашки субх,» ва «Нигох,и офтоб» ба нашр расонидааст. Рачаби Мусулмониён дар чанд дубайтих,ои худ вожаи "дубайтй"-ро шоиронаву устодона корбаст намудааст, ки овардани чанд намунаеро аз онх,о мувофики максад донистем:

Шудам мафтуни гуфтори дубайтй, Ба ду байти пур аз бори дубайтй. Чу Лоик ман зи нав дастор бандам, Ба сар инак зи газвори дубайтй.

Навиштам ман дубайтй ошикона, Ба васфи дилбари худ содикона. Рубой гар нагуям хдмчу Хайём, Дубайтй менависам Лоикона.

Чаро ман ин кадар гуям дубайтй? На аз дил, аз чигар гуям дубайтй. Бидон, хохдм бусузам аз гами ту, Ки хдмчун Гулназар гуям дубайтй.

Шоираи мах,буби точик Гулрухсор дар маколаи "Лоик аз нигох,и Гулрухсор " ба саволи рузноманигори "Нигох," Бобочони Шафеъ "дар бораи иртиботи чавонй, ширкат дар мах,филх,о ва дигар равобити дустона чй хотироте доред?" чунин чавоб гуфтааст:

- Дар аксари мах,филх,о ширкат мекардем. Шеърх,ои навамонро ба якдигар мехондем. Гох,о ду нафар ба минбарх,о мебаромадем ва рубоиву дубайтих,ои мардумй мехондем. Лоик бештар дубайтй мехонд, ман рубой.

Ба суоли дигари рузноманигор "Лоик чй гуна инсон буд?" чунин чавоб додаст:

- Ба номаш сазовор. Шахсияти барчаста, самимй, бобако, дусти кадрдон. Шоирро шахсияташ шоир мекунад. Заминиву самимй буд. Дар як шабонаруз бисту чах,ор соат шоир буд [4].

Шоири асил бо мероси гаронбах,ояш умри абадй касб менамояд. Ба ин маънй мо низ ин навиштаи худро бо як дубайтии устод Лоик, ки ифодагари ин нуктаанд, ба охир мерасонем:

Ало, ёрон, дили ёрон бидонед, Зи худ шайтони ноёрй биронед. Давоми умри мо дар дасти мо нест, Давоми "Резаборон"-ро бихонед.

Адабиёт:

1. Гулназар. Лоике чун Лоике. Душанбе: Адиб, 2013.

2. Кароматуллоева Н. Дубайти и их форма в таджикской письменной литературе: автореф.

дис. ... канд. филол. наук. Душанбе, 1972.

3. Лоик. Дасти дуои модар. Душанбе: Адиб, 1991.

4. Лоик аз нигох,и Гулрухсор // Х,афтаномаи «Нигох,». - 2015. - 29 июли 2015.

5. Лоик Шералй. Куллиёт. Ч,. 1. Китоби 2. Хучанд: Рах,им Чалил, 2001.

6. Мирзозода Х. Лугати мухтасари истилох,оти адабиётшиносй. Душанбе: Маориф, 1992.

7. Мусулмониён Р. Назарияи адабиёт. Душанбе: Маориф, 1990.

8. Мусулмониён Р. Нигохд офтоб. Душанде: Адиб, 2011.

9. Фархднги забони точикй, ч. 1. М.: Советская Энциклопедия, 1969.

МЕСТО ДВУСТИШИЕ В ТВОРЧЕСТВЕ ЛОИКА ШЕРАЛИ

Автор анализирует творчества знаменитого таджикского поэта Лоика Шерали, а также исследует вклад поэта в развитие жанра двустишие в современной таджикской литературе. В данной статье двустишие в творчестве Лоика исследовано с позиции содержание, а также с позиции его построения. По мысли автора, поэт хорошо использовал в своем творчестве этот жанр стихотворения, где в дальнейшим использовали молодые таджикские поэты.

Ключевые слова: Лоик Шерали, современная таджикская литература, стихотворение, двустишие.

THE PLACE OF QUATRAIN IN CREATIVE WORK OF LAIQ SHERALI

The author have analized the works of well-known Tajik poet Laiq Sherali and determined his role in development of quatrain in Tajik Modern Literature in this aerticle. The quatrain is considered both from the point of content and structure. According to the author the poet could reach the acme of perfection in discovery of quatrain anf the further poets are followed him.

Keywords: Laiq Sherali, Tajik Modern Literature, poem style, quatrain.

Сведения об авторе: Рахимов Холмахмад Баротович, старший преподаватель кафедры методики и начального образования Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, e-mail: smobarakian@gmail.com

About author: Rahimov Kholmahmad, senior teacher of chair of methods and primary education, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini

УСУЛИ ТАСВИРОФАРИНИ ВА МАЪНИОФАРИНИ ДАР ШЕЪРИ

ХАЛИЛУЛЛОДИ ХАЛИЛИ

БеурузН.

Донишкадаи давлатии забонуои Тоцикистон ба номи С. Улугзода

Шеъри устод Халилуллохи Халилй, хамон гуна ки аз лихози мухтаво ва дарунмоя ганй ва арзишманд аст, аз лихози меъёрхои хунарй ва зебоишинохтй низ дар шеъри муосири форсй барозандагихои худро дорад. Дар ин бахс оид ба чигунагии усуле, ки шоир дар офариниши тасвир, яке аз унсурхои созандаи шеър, ба кор бурдааст, сухан меравад.

Мавчудият ва зарурати «тасвир» дар шеър, ки Шафеъии Кадканй онро «унсури маънавии шеър» медонад [4, с. 2], на танхо дар адабиётшиносии муосир матрах мебошад, балки шуморе аз донишмандон ва шеършиносони пешин чун Абуалии Сино ва Хоча Насируддини Тусй низ бар он таъкид дошта, дар канори вазн ва кофия мухайял будани шеърро мухим донистаанд. Чуноне ки Абуалии Сино дар таърифи шеър гуфтааст: «Шеър сухане аст хаёлангез, ки аз акволи мавзун ва мутасовй сохта шуда бошад ва аъроб кофияро бар шеър лозим шумурда, лекин аз назари мантикиён шеър хаёлро бармеангезонад ва онро мешуронад» [3, с. 27]. Хоча Насируддини Тусй низ афзун бар вазн мухайял будани шеърро аз назари мантикиён лозим пиндошта дар ин хусус гуфтааст: «Шеър ба наздики мунтикиёни каломи мухайяли мавзун аст ва дар урфи чумхур каломи мавзун ва мукаффо» [1, с. 68]. Албатта, ин гуна оро ва ибрози назархо дар робита бо шеър бар мегардад ба дидгоххои Арасту дар ин замина.

Адабиётшиносон ва нокидони муосир низ унсури хаёл - «сувари хаёл»-ро дар шеър мухим ва асосй дониста, шуморе аз онхо «тасвир»-ро асоситарин унсури шеър мешуморанд. Доктор Шафеии Кадканй шеърияти шеърро дар унсури хаёл мебинад ва таърифи хаёлро аз назари нокидони фарангй чунин ироа медорад: «Бо таваччух ба ин ки имож ё хаёл унсури аслй дар чавхари шеър аст ва тахайюл бозгаштан ба хаёл ва имож аст, бубинем нокидон фарангй чй таърифе аз имож ё хаёл доранд: Ди Луис дар китобе, ки вижаи имож ё хаёл пардохтааст, мегуяд: дар соддатарин шакли он «тасвир»-е аст, ки ба кумаки калимот сохта шудааст: як тавсиф ё сифат, як истиора, як ташбех мумкин имож биёфаранд ва бар руи хам мачмуаи он чиро, ки дар балогати исломй дар илми баён матрах мекунанд, бо тасрифоти метавон мавзуъ ва заминаи имож донист, зеро мачоз ва сувари гуногуни он ва ташбех, аркони аслии хаёли шеъре хастанд ва дар шеъри хар забоне чавхари шеър баргаштан ба хамин масъала аст...» [4, с. 9]. Дамчунон