CC BY
3АДАБИЁTШИHОСИ (ЛИTEРАTУРОBEДEHИE)
АHДEША^G GИД БА БАЪЗE ВИЖАГИ^И TAF^EGTO ШGИFGHИ
БАДАХШGH
Давлатбеков Л.
Донишгоуи миллии Тоцикистон
Таpчеъот даp доиpаи адабии Бадахшон даp баpобаpи дигаp анвои шеъpй мавк;еи назаppас доpад ва беxyда нест, ки А. Абибов теъдоди ин жанppо да£_ осоpи шоиpони ин минтакд аз 50 беш медонад, ки xамаашон таpчеъбанд мебошанд. У аз мавчудияти ду таpкиббанд низ маълумот додааст [1, с. 176]. Рочеъ ба xyсyсиятxои шаклй ва мyндаpичавии ин жанp даp осоpи шоиpони Бадахшон муаллифи ин сатpxо баъзе андешаxо баён намуда буд [2, с. 108-115].
Мyxимтаpин вижагии таpчеоти шоиpони Бадахшон на факдт даp тафовути к;олабxои шаклй, балки даp мазмуну мyндаpича мебошад. Баъзан таpчеъбандxое вомеxypанд, ки даp бандxои онxо зоxиpан сухан аз мазмущои ишк;у ошик;й ибpоз шудааст ва тамоми истилоxоти мансуб ба ин мавзyъ тибк;и сyннатxои шеъpофаpии гузашта ба низом даpомадааст, вале даp байти восила, ки бандxои гуногункофияи таpчеъpо алокдманд намудааст, масъала аз мавзyи бандxои таpчеъ хеле фаpотаp аст: Эй зи pyйи ту офтоб хичил, В-эй зи кддди ту саpви по баp гил. Аз саводи ду зулфи пypчинат, Даp дили моx укдаи мушкил. Хатти сабзат дамид баp pyxсоp, Холи мушки тypо даp y манзил. Новаки чашми гамзаи дилдуз, Тиpи xоpо шикоф зад баp дил. МypFи чоне даp ин саpочаи тан, Аз дами теги абpyят бисмил. Душ пайки хаёл сайp намуд, Мешунид ин сухан зи xаp маxфил:
Нypи Аxмад чун аз тачаллй xyст, Ч,умлаи мумкинот чилваи уст [5, с. 36].
Робитаи байти восила бо бандxои дyвоздаxмисpагии таpчеъ аз банди аввал аён нест ва зоxиpан чунин эxсос мешавад, ки пайванди байтxо бо байти восила заиф аст. Вале вазъ аз як банд ба банди дигаp xатталимкон таFЙиp меёбад ва минбаъд пайванди маънавии байти восила ба бандxои таpчеъ к;авитаp мегаpдад. Шоиp тадpичан pобитаи байти восилаpо бо бандxои минбаъда устодона к;авитаp мекунад ва xамин таpик ба матолиби гоявии хеш наздик мешавад. Тасвиp даp банди сеюм акнун сypати xамосй мегиpад ва к;аxpамони лиpикй на xамчyн баёнкунандаи эxсосy андеша, балки ба сифати шоxиди вок;еа зyxyp намудааст. Муносибат ба байти восила низ таFЙиp меёбад. Баъди банди севум байти восила гуё идома ва ё як чузъи ин банд бошад: Даp чаман бо xазоp чушу xypyш, Душ pафтам фаpо ниxодам гуш. Чдмъи мypFOн чу масти лояък;ил, Дидам афтода бехуду мадxyш. Хиpмани гул даp он миён дидам, Худ гул асту зи гул мypаккаъпyш. Паpда аз pyx фиканду чилва намуд, Нypи xypшед дошт xамоFyш. Фи^у фаxмy забон ба авсофаш, Монд аз Fайpати сабо хомуш. Оpзyе ба xотиpам афтод, Як сухан бишнавам аз он лаби нуш. Гyлфypyше аз он миён баpxост, Ин садо баpкашидy шуд мадxyш:
145
Нypи Аxмад чун аз тачаллй xyCT, Ч,умлаи мумкинот чилваи уст [5, с. 37].
Дамин таpик, даp бандxои минбаъда сypъати дигаpшавии матлаби тоявии шоиp ба зудй эxсос мегаpдад ва мавзуи бандxо майл ба таFЙиpи маъно мекунанд. Агаp даp ду банди аввали таpчеъ зоxиpан сухан аз тасвиpи симои ëp ва yнсypxои мансуб ба он pафта бошад, банди савум ба сифати як василатест, ки матлаби асосй ва мукаддимаи сyханpо алокаманд намудааст. Даp банди савум мавзуъ комилан ба таFЙиpот мyвочеx мешавад ва pавиши андешаву тасвиpи минбаъдаи сypати баёни фикp боз чеxpаи тиной мегиpад. Аз банди зеp аён аст, ки матлаб ва^и динй гиpифта, сухан аз шинохти нypи худовандй меpавад:
Оpифе ин сухан ба имо гуфт, Аз тачаллии нypи Мавло гуфт. К-аз вучуду вучуб даp имкон, Аз таpики зyxypи асмо гуфт. Баpтаp аз асму pасмy кайфу кам, Зот андаp сифоти якто гуфт. ^p чи гуфт у зи даpки акли башаp, Баpтаpй гуфту xаpфи боло гуфт. Ошике pамзи ин ишоpатpо, Гаx ба иншову гаx ба имло гуфт. Даpфи маpмyзy нуктаи пypпеч, Ринди саpмаст ошкоpо гуфт. Аз дами файзи Носиpи Хyсpав, Бо ман ин нукта чони гуё гуфт:
Нypи Аxмад чун аз тачаллй xyст, Ч,умлаи мумкинот чилваи уст [5, с. 37].
Таpчеъбандxое вомехypанд, ки аз лиxози мазмуну мyндаpича тамоили динй-мазxабй дошта, тафовути онxо аз ин анвои даp боло оваpдаи таpчеъбандxо факат даp теъдоди мисpаъxои бандxо мебошад. Бештаp ин навъи таpчеъбандxо ба шоиpи охиpи асpи XIX Мулло Лочин (Осй) хос аст. Хонаxои таpчеъ xамагй аз ду байт ибоpат буда, мисpаъxо аз кофиябандии маъмулии хонаxои таpчеъ тафовут доpанд. Инчунин талаботи суннатии кофиябандии бандxо на xамеша катъиян pиоя мешавад. Ин навъи таpчеъбандxо xам лиpикй ва xам эпикй мешаванд. Таваччyxи шоиppо даp ин гуна таpчеъбандxо мадxи паЙFамбаpи ислом ва халифаи чаxоpyми хилофат xазpати Алй (а) ташкил мекунад. Таpчеъбанди «Даp сифати амиpалмyъминин X,айдаpи каppоp, яъне пешpав», ки аз 16 банд ибоpат аст, ба ин навъи таpчеъбандxо шомил аст: Бишнав аз ман, агаp туй толиб, Васфи шоxи имом дщам вочиб. Гаp ба динаш xаме шавй pоFиб, Кист то дод чон баp ин колиб.
Асадyллоx толиб ал-толиб, Шоxи маpдон Алй Абутолиб.
Нутк даp васфи зоти у ^tox, Васфи у нест бо касе оpо, Аз аласт аст доим ин тавто, Бо мyxиббони худ шафоатхоx.
Асадyллоx толиб ал-толиб,
Шоxи маpдон Алй Абутолиб... [3, с. 23].
Кyшишxои сохтани досто^ои динй даp колаби таpчеъбанд аз чониби шоиpони алоxидаи ин минтака мyшоxида мешавад. Сужаи онxо даp асоси pивоятxои мазмуни динй-мазxабии тамоили исмоилй дошта аpзи вучуд намудааст. Даp осоpи Мулло Лочин таpчеъбанде мавчуд аст, бандxои он аз ду байт фаpоxам омадааст ва даp мачмуъ 35 бандpо ташкил намудааст. Вале даp он конунияти кофиясозии таpчеъбанд вайpон гаpдидааст. «Крнунияти умумии таpчеъбандxо ин аст, ки хонаxо мисли тазал кофия доpанд» [4, с. 182]. Таpчеъбанди зикpгаpдида ба мисли таpчеъбанди боло даp асоси
конунияти мусаммати мусаддас ва таpчеъбанд эчод шудааст. Ин таpчеъбанд «Дикояти мусулмон шудани Kайсаpи Рум аз мyxаббати дини сypypи коинот» ном доpад [З, с. 4-11]. ОFOзи таpчеъбанд зикpгаpдида ба таpики зайл аст: Аз амpи киpдyгоpи Худованди ду саpо, Ин pамз кас надонад чуз зоти кибpиё, Аз зулми кyфp шоxи pасал гашт бенаво. Бишнав зи ман xикояти он шоxи pаxнамо.
Рузе, ки чумла халк маpо мекунад видоъ, Ё pаxнамои бекасу гyмpоxy бенаво [З, с. 4].
Мазмуни мyxтасаpи достон чунин аст, ки аз зулми кофаpон вазъи зиндагии паямбаpи ислом хеле мушкил мешавад ва набеpаxояш - имомзодагон хеле гушна мемонанд. Баpои pаxой аз вазъият он xазpат ба маpдикоpй ба хонаи Kдйсаpи Рум меpавад. Kайсаp ба дасти он xазpат далв ва аpFамчин дода аз чоx об мекашонад. Дангоми паpтофтани далв ба чоx банд канда шуда, далв аз банд чудо шуда ба санг баpмеxypад ва поpа мешавад. Аз ин ^p ба тазаб омада Kайсаp ба pyи он xазpат силие зад:
Як силие бикуфт чу баp души Мустафо, Мехост то дигаp бизанад он чунон ваpо. Аpзy само ба лаpза даpомад чу аз кафо, Хypшед нопадид шуду pyз шуд сиё^) [З, с. 6].
Kайсаp туломе дошт, ки маpди ботаквову диндоp буд ва гову моли Kайсаppо нигаxбонй мекаpд. Дангоми бонии xайвонот дид, ки чаxон тоpик гашт ва даxони xайвонот пyp аз хок ва аз чашмонашон об мечакад. Fyлом ба назди Kайсаp омада, XOлpо аз у пypсид ва Kайсаp тамоми вокеаpо накл каpд. Fyлом ба у мегуяд: Гуфто Fyломшон, ки дусад оx, ай Fаpиб, Донам зи дини пок чи гаштй ту бенасиб. Буда pасyли xак, ки Хyдоpо бувад xабиб, Даpгиз накаpда кас ва нашнида ин ачиб [З, с. 7].
Чун Kайсаp сухани Fyломpо шунид, аввал аз xyш pафт ва баъд ба Fyломаш гуфт, ки дасту пои маpо бубанду ба асп ба асп баста даp бодия давон. Fyлом фаpмyдаи ypо ичpо каpд. Асп метохту Kайсаp ба сангxо баpxypда гушту пусташ медаpид. Модаp аз XOлаш xабаpдоp шуд ва аз Fyлом пypсид, ки ин чй xол аст, вале фаpзанд казияpо худаш накл каpд ва гуфт, ки дасти маpо аз бозу бибyp ва ту xам мyятpо катъ кун. Он xаp дypо чо ба чо ба тос бимонем. Рузи дигаp ба назди он xазpат бyбаp, ки шояд аз лутф бо мо pаxм намояд:
Даp дам зи шавки дин чу баp худ нигоx каpд,
Даp xоли дасти хеш чу аз тан чудо каpд.
Аз xаp касу чой омада ypO нигоx каpд,
Тавки сияx ба гаpданy pyx шоxи шоx каpд... [З, с. 9].
Дамин таpик, pyзи дигаp дасти бypида ва мypо ба назди он xазpат бypда, аз у лутфу меxpyбонй хостанд. Он xазpат ба дасти бypида ва му нигоxе каpдy ашк pеxт ва саp даp сучуд каpд:
Cаp даp сучуд монданду чулбоб даp саpаш, Чун Мустафо дуой бикаpда ба доваpаш. Пайванд гашт дастбypида чу даp баpаш, Пайванди му бубин xазоpон баp саpаш.
Рузе, ки чумла халк маpо мекунанд видоъ, Ё pаxнамои бекасу гyмpоxy бенаво...
Ин кисса насp буд, вале Осй назм каpд, Бо табъи ноpасовy зи исёни pанги заpд. Чуз даxp нест Fайpи пушаймонй, оxи саpд, Зинxоp, ай азиз, ту баp гиpди ин магаpд [З, с. 11].
Аз сухани Осй мусаллам аст, ки pивоят байни маpдyм ба таpики насp шоеъ будааст ва баъд аз он шоиp онpо тибки гуфтаи хеш «бо табъи ноpасо» ба колаби назм даpоваpдааст. Возеx аст, ки таpчеъбанди Мулло Лочин даp баxpи мyзоpеи мусаммани аxpаби макфуфи маxзyф (мафъулу фоъилоту мафоъйлу фоъилун (- - V/ - V - V/V - - V/ - V
- ) сохта шудааст, вале дар баъзе мавридх,о авзони баъзе мисраъх,о аз доираи талаби вазни бах,ри номбурда берун баромадаанд.
Хулоса, тарчеъбандх,о аз лих,ози талаботи шаклпарастй дар хдвзаи адабии Бадахшон агар дар як поя набошанд х,ам, аз чихдти вижагии мундаричавии хеш аксар тамоюли динй-мазх,абй гирифтаанд ва бозтоби эътик;одоти гуяндагони хеш мебошанд.
Адабиёт:
1. Абибов А. Аз таърихи адабиёти точик дар Бадахшон/А. Абибов. - Душанбе:Дониш, 1971.
- 196 с.
2. Давлатбеков Л. Рузгор ва осори шоирони Бадахшон/Л. Давлатбеков. - Душанбе, 2014. -
179 с.
3. Мулло Лочин. Муночот ва дигар гуфторх,о/Мулло Лочин.- ^арочй - Покистон, 1383
4. Мусулмониён Р. Назарияи адабиёт/Р. Мусулмониён. -Душанбе, 1991.-334 с.
5. Шох,замониддини Адими Шугнонй. Ашки хдсрат/Адими Шугнонй. - Роулпанди
Покистон, 1380. - 358 с.
НЕСКОЛЬКО СЛОВ ОБ ОСОБЕННОСТЕЙ ТАРДЖЕОТ ПОЭТОВ БАДАХШАНА
Тарджеот является отдельным литературным видом, который состоит из жанров тарджебанд и таркиббанд. Тарджеот как вид поэзии ползовалься особым почтением среди поэтов Бадахшана, так как он весьма подходил для выражения религиозно-философских суждений своих творцов. Авторы таржеот сочиняли свои произведения на подражанию классической таджикской литературы, что особо подчеркивается и анализируется в статье.
Ключевые слова: тарджеот, литературный вид, тарджебанд, религиозно-философские суждения, классическая таджикская литература.
SOME WORDS ON THE PARTICULARITY OF TARJE'OT OF THE BADAKHSHANI POETS
Tarje'ot is recognized as a separate literary form and consisted from two genres: Tarje'band and Tarkibband. As a form of poetry Tarje'band was very popular among the Badakshani poets because it was very suitable for producing their philosophical and religious thoughts. The Badakhshani poets have created their poems in line with the Tajik Classical Literature, which is analyzed and emphasized by the author of this Article it in particular.
Keywords: tarje'ot, literary form, genre, Tarje'band, Tarkibband, Tajik Classical Literature.
Сведения об авторе: Давлатбеков Лоло, кандидат филологических наук, доцент, докторант Таджикского национального университета, e-mail: rusik-2871@mail.ru
About author: Davlatbekov Lolo, PhD in Philology, Associate Professor, doctoral candidate of Tajik State University
_ УДК: 891.550.09-1 МУХТАССОТИ ШЕЪРИ АНДЕША^ОИ ОТИФИ
(Дар мисоли эчодиёти Муъмин Каноат, Кутбй Киром, Бозор Собир)
%акимов А.
Институти забон, адабиёт, шарцшиносй ва мероси хаттии Академияи илмуои Цум^урии Тоцикистон
Дамчунонки маълум аст, шеъри тиной асосан шеърест, ки андешаву эх,сосоти шахсиро бевосита ифода менамояд. Ин сифати шеъри тиной дар аксари асарх,ои тахдик;отй оид ба анвои адабй, масалан дар тадк;ик;оти олимони рус Г. Л. Абрамович [1, с. 259], Ф. М. Головенченко [4, с. 260], Г. Н. Поспелов [11, с. 105] ва хдмчунин тадк;ик;отчиёни точик Х. Отахонова [10, с. 335], С. Табаров [15, с. 306], Р. Додизода [17] таъкид мешавад, ки хдк; мебошад. Бо вучуди дурустии ин ак;ида он фарогири тамоми анвои шеъри тиной нест, зеро дар он чах,они айнй (объективй), шайъй х,ам х,узур дорад. Шоири тиной ^ам дорои имкони беохир аст ва гуногунтарин андешаву эх,сосот, таассуротро вобаста ба мух,тавои интихобнамудааш ифода карда метавонад, ки нак;ши замон ва зиндагии ичтимоиро дар худ дорад. Ин гуна хусусият доштани лирикаро Л. И.
