CC BY
18produce professionals in accordance to the market demands. Though, a lot of things are undertaken in this area, still they are not sufficient. Relying on the analysis, the author stating that in spite of undertaken recent activities towards improvement of the situation there are still certain barriers and some of them related to: insufficiency of education plans; remoteness of practical aspect of journalism from the theory provided at universities; not involvement of experienced journalists to the education processes.
Key words: mass media, journalists, journalistic education, capacity building, professionalism, advanced skills.
Сведения об авторе:
Гулов Сангин Нурович, кандидат филологических наук, доцент, заведующий кафедрой телевидение и радиовещание ТНУ. Телефон: (+992) 93 567 60 35. E-mail: gulsang@mail.ru About the author:
Gulov Sangin Nurovich, Candidate of Phylology, Associate professor, Head of TV and Radio broadcasting Department of Tajikistan National University. E-mail: gulsang@mail.ru; tel.: (+992) 935676035.
МАЦОМИ ГУЛНАЗАР ДАР ТА^АВВУЛИ ЖАНРИ РУБОЙ
Равшани X
Донишго%и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни Рубой машхуртарин жанри адабиёти хаттй ва шифохй мебошад. Рубой вожаи арабй буда, маънои маъмултаринаш «чоргона» мебошад, яъне шеърест шомили чор мисраъ. Мавзуоти мухталифи зиндагиро фаро мегирад. Мисраъхои он дар шакли ахрам ё ахраби бахри Х,азач сурат мегирад. «Рубой аз чумлаи он жанрхои нодири лирикй ба шумор меравад, ки лавозимоти шаклии вай бо мундаричаи гоявиаш ба хадди аъло мутобикат кардааст» [8, с.162].
Ривоят мекунанд, ки рубоиро устод Рудакй аз дахони мардум илхом гирифта вориди адабиёти хаттй кардааст. Рузе кудаке хангоми чормагзбозй ба шариконаш чунин мегуяд: «Галтон-галтон хамеравад то буни ку»...Шамси ^айси Розй низ ба хамин мисраъ ишора карда меафзояд: «Шоирро ин калимот вазне макбулу назме матбуъ омад. Ба кавонини аруз мурочиат кард ва онро аз мухтареоти бахри Х,азач берун овард» [10, с.96]. Ин ривоят дар эчодиёти шифохии мардум мавчуд будани рубоиро собит мекунад. Аммо ба акидаи сахехи бисёре аз олимони суханшинос жанри рубой бо вазни арузиаш ба адабиёти мо рох ёфтааст». Ба хар хол, поягузори жанри рубой устод Рудакист. Пас аз у Абуалй ибни Сино конуният ва зарфи гунчоиши рубоиро такмил дод:
Аз цаъри гили сиё% то авци Зущл Кардам щма мушкилоти гетиро %ал. Берун цастам зи банди %ар макру %иял, Х,ар банд кушода шуд магар банди ацал.
Умари Хайём баъд аз Сино рубоиро ба авчи аъло расонид. Мазмунхои фалсафиро дар колаби рубой матрах кард:
Як цатраи об буд, бо дарё шуд, Як зарраи хок бо замин якцо шуд. Омадшудани ту андар ин олам чист? Омад магасе падиду нопайдо шуд. [11, с.29].
Умари Хайём вокеан устоди рубой буда, пас аз рубоиёти уро ба забони англисй тарчума кардани Фитсчералд шухраташ тамоми оламро фаро гирифт. «Тааччуб дар ин аст, ки Урупо беш аз Осиё аз Хайём кадрдонй намуда, дар тарчумаи рубоиёт ва тахкики холоти у урупоиён кадамхои васее бардоштаанд. » [9, с.123]. Рубоии дигар аз Хайём: Ди кузагаре бидидам андар бозор, Бар порагиле лагад %амезад бисёр.
В-он гил ба забони %ол бо у мегуфт:
Ман щм чу ту будаам, маро неку дор. [11, с.32].
Тaбиaтaн сохти кофиябaндии ру6ой aa6a, яъне, мисрaи сеюм озод мешaвaд, ки онро aдaбиётшиносон рубоии xarn меномaнд. Бaъзaн хдр чор мисрaъ хaмкофия мешaвaд, ки онро рубоии TapoHa номидaaнд. Нaмyнaи рубоии тaронa aз Хaйём: Аз ди, ки гузашт, аз у ёд макун, Фардо, ки наёмадаст, фарёд макун. Бар н-омадаву гузашта бунёд макун, Х^олй хуш бошу умр барбод макун. [11, с.39]. Тaвре ки aён aCT, ин рубоии тaронa дорои рaдиф низ мебошaд.
Дaр aдaбиёти клaссикй Х,офизи Шерозй, Хдким Сaноии Faзнaвй, Шaйх Aбyсaиди Aбyлхaйр, Бобо Aфзaли Кошонй, Бобо Тохири Урёнвa Мирзо Aбдyлкодири Бедил дaр рyбоисaрой шyхрaт ёфтaaнд.
Дaр зaмони шyрaвй низ шоирони aлохидa дaр ин жaнр тaбъозмой кaрдaaнд. Aбyлкосим Лохутй Ba Хдбиб Юсуфй рубоиёти зиёде сyрyдaaнд. Aммо мyддaте бa ин жaнри лaтифи лирикию фaлсaфй тaвaччyхи шоирони точик кохиш ёфт. Зеро дaр солхои 40-50 бa тaхaввyли он гасе рох кyшодa нaтaвонист. Бaъдaн устод Лои; Шерaлй дaр солхои донишчуи Донишкaдaи омузгорй бyдaнaш ру бa рубой овaрд Ba aввaлин рубоиёти худро дaр мaчмyaи тахустини aшъорaш «Сaри сaбз» (с. 1966) бa нaшр рaсонд Ba тaвaччyхи мухлисонро бa ин жaнр чaлб нaмyд. Рубоиёти y рyхaн рубоиёти зaмони нaв бyдaнд Ba aз рубоиёти гyзaштaгон бо диду нaзaр Ba тaфaккyри тозaвy тaсвири шоиронaaшон фaрк мекaрдaнд. Сипaс, Лои; силсилaи рубоиёти худ «Ч,оми Хaйём»-ро офaрид, ки писaнди хaводорон гaрдид. Дaр борaи хусусият Ba кaйфияти тйдоиши рубой aкидax,о фaровонaнд. Мaсaлaн, шоир Ba мухдккики муосири Эрон Зиё MyBa^x^ aз китоби Ч^лолиддин Хумой «Фунуни бaлоFaт Ba сaноaти aдaбй» (нaшри «Х,умо», Техрон, 1370, с. 151) чунин иктибос овaрдaaст: «Рубой бино бa тaърифи мaшхyр ду бaйт aст, ки кофия дaр хaрдy мисрaи aBBan Ba мисрaи чaхорyм риоят шyдa Ba бaр вaзни «Ло х^вля вяло KyBBaTa илло биллон» бошaд Ba овaрдaни кофия дaр мисрaи сеюм ихтиёрй aст». [7, с.105 ].
Рукнхои aввaли мисрaъхои рубой дaр шaкли axpaM ё axpa6n 6axpn x,a3a4 сyрaт мегирaд. Гохе ду хичои aввaли мисрaъхо дaроз мешaвaд, ки aхрaб (мяФъулу) aст, гохе се хичои дaроз мешaвaд, ки он aхрaм (мяФъулун) мебошaд.
Зиё MyBax,x^ вaзни рубоиро бa 12 гурух (ду дaстaи шaштой) чудо кaрдaaст. У иброз медорaд, ки гуё нaхyстин рубоихо дaр шaкли фaхлaвиёт пеш aз aрaбхо aз тaрaфи эронихо сyрyдa шyдaaнд. Дaр борaи мaхбyбияти рубой дaр Эрон aз китоби Шaмси ^йси Розй «Aлмyъчaм фй мaъойир-ил-aшъор-yл -Aчaм» (тaсхехи Мyхaммaди ^aзвинй Ba Мyдaррис Рaзaвй. Донишгохи Техрон, с. 1338) Зиё Мyвaххид чунин иктибос овaрдaaст: « Хосу ом мaфтyни ин нaвъ шyдaaнд, олиму омй мaшъyфи ин шеър гaштa, зохиду фосикро дaр он тасиб, солеху толехро бaд- он рaFбaт;кaжгaбъоне, ки нaзм aз таср нaшиносaнд Ba aз вaзнy зaрб хaбaр нaдорaнд, бa бaхонaи тaронaе дaр рaкс оянд. Бaсо духгари хонa, ки бaр хaвaси тaронa дaрy девори хонaи исмaти худ дaрхaм шикaст...Вa дaр хaкикaт, хеч вaзн aз aвзони мyбтaдеъ Ba aшъори мyхтaреъ, ки бaъд aз Хaлил эхдос кaрдaaнд, бa дил нaздиктaр Ba дaр тaбъ овезaндaтaр aз ин нест» [7, с.109].
Вокеaн, рубой хaмин гyнa сехромез aст, бa шaрте ки гyяндaaш шоире сохир бошaд. Дaр китоби «Рохaт-yс-сyдyр Ba оят-ус-сурур» (бa тaсхехи Мyхaммaд Икбол. Техрон, 1333, с. 334) омaдaaст, ки (мaзмyнaн)
Шчмиддини мyлaккaб бa «Дyбaйтй» бa хaр кучо сaфaр мекaрдaaст, aгaр рубоие мешyнидaaст, нaвиштa мегирифтaaст. Моли фaровони худро сaрфи рyбоисaроён кaрдaaст. Шс aз мaргaш бa ворисонaш 50 мaн коFaз мерос мондaaст, ки хaмaгй рубой бyдaaст.
Зиё Мyвaххид рубоиро aз руи мaзмyн бa чор гурух тaксим кaрдaaст: a) рубоиёти Fиной, б) рубоиёти фaлсaфй; b) рубоиёти тандомуз г) рубоиёти орифота.
Дaр aдaбиёти муосири Эрон низ домaни рубоиро хaнyз aз дaст нaдодaaнд. Мaсaлaн, Нимо Юшичи нaвпaрдоз кaриб 600 рубой эчод кaрдaaст. Ин дaлели он aCT, ки ин жaнри сyннaтй низ чун Faзaл тaхaввyлпaзир aст.
Тавре ки аз сухбати бевоситаи устод Гулназар бармеояд, y низ чун устод Лоик рyбоисaроиро хеле барвакт OFOЗ намудааст. Aммо Лоик муттасил аз пайи эчоди рубой ва тадвини силсилаи рyбоиëтaш шудаасту Гулназар чан муддат таваккуф карда хамаи нозукихои ин жанри захматписандро омyxтaaст ва баъд бо шуру шавки беандоза рyбоиëти зиëде сурудааст.
Доктор AлиaсFaри Шеърдyст зимни баррасии рyбоиëти шоирони муосири точик чунин иброз медорад: «Дигар шоире, ки дар корбурди рубой хеле даст дорад, Гулназар аст. Рyбоиëти y низ аз лихози мaвзyъ ба рyбоиëти Лоик шабохат доранд. Гулназар як китоби махсусе низ низ нашр карда ба унвони «Табхола» (1992), ки аз рубой ва дубайтихо мураттаб шудааст. Муносибати Гулназар ба ин колабхои шеърй кобили таваччух аст, ки аз байти зери y хувайдост: Магир осон рубоиву дубайти, Ки чун табxоларуяд аз таби дил» [12, с.156].
Барои он ки дар хулосахои минбаъдаи худ низ бедалел харф назанам, акидаи дигаронро низ асос карданам аз фоида холй нест. Доир ба рyбоиëт ва дубайтихои устод Гулназар мунаккидони точик хам бо ишку алока харф задаанд. Aбдyрaхмон Aбдyмaннонов ба Гулназар ру оварда мегyяд: «...вале бар онам, ки бехтарин бозëфтхоятон дар рубоиву дубайтихо рух намудаанд. Худ икрор кардаед, ки «ин навъи зебои адаби хамеша бо ман будааст ва бо ман хохад монд». Бодо!Вокеан, лаззату кайфияти рубоиву дубайтихоятон дигар аст. Онхо дар хар мaвзyе гуфта шуда бошанд, таъсирбахшанд, касро ба хамдиливу хамсадой мехонанд» [1, с.22].
Ногуфта намонад, ки рубодати устод Гулназар натанхо дар китоби «Табхола», балки дар мaчмyaхои дигараш низ ба нашр расидаанд. Соли 2001 аз тарики нaшриëти «Сурушан» тахти унвони «^адахи шабнам» мaчмyaи рyбоиëт ва пурсишхои шоир аз чоп баромад.
Соли 1997 чанд рубоии ба тозагй эчодкардааш дар мaчмyaи «Х,ар мисраи шеър Точикистони ман аст»низ ба нашр расида буданд. Вокеан, рубоиву дубайтй хамеша бо Гулназар будаанд. Дар пешонии китоби «^адахи шабнам» чун эпиграф рубоии зерин сабт шудааст: Чун сабзаи тар дамиданат мебояд, Чун меваи дил расиданат мебояд. Аз аср ба аср бурдаву %оло низ Андущ маро кашиданат мебояд. [2, с.3].
Мухотаби шоир рубоист. Муаллиф таманнои онро дорад, ки рубой аз замини синааш чун сабзаи тар бидамад ва монанди меваи дил ба пухтагй расад. Рубой шоирро тарк накарда аз асри бист ба асри бисту як расонидааст ва шоир орзуманди он аст, ки минбаъд низ бори бори андухи Уро рубой ба душ дошта бошад. Дарвокеъ, шоире, ки ба чунин шакли зебои шеърй ишку алокаи отифй дорад, ба вай хамеша такя мекунад ва доманашро сахт медорад, сабзидану пухтани онро чун сабзаву чун мева ба таври хамешагй орзу мекунад.
AлиaсFaри Шеърдуст, чунонки дар боло ишора шуд, иброз доштааст, ки рyбоиëти Гулназар аз лихози мавзуъ ба рyбоиëти Лоик шабохат доранд. Шабохати мавзуъхо маънои онро надорад, ки Гулназар рyбоиëти худро дар пайравии Лоик суруда бошад. Лоику Гулназар фарзандони як aйëм буданд, дар як мухити ичтимоиву як хавзаи фархангй зиндагиву эчод мекарданд. Табиист, ки мавзуи фарогири рyбоиëтaшон метавонист ба хам шабохат пайдо кунад. Aммо нигохи онхо, тарзи халли мавзуъхо ва забони рyбоиëтaшон аз хамдигар фарк мекунад. Aгaр як рубой аз Лоик ва як рубой аз Гулназар интихоб карда дар як варак нависеду дар зери он рубоихои интихобшуда номи муаллифонро сабт накунед, шеършиноси вокей метавонад аз руи услуби бaëн онхоро аз хамдигар фарк кунад ва хукм барорад, ки кадоме аз ин рубоихо хоси Лоик асту кадоме ба Гулназар тааллук дорад. Ллбатта, бурди хар шоир хам дар он аст, ки суханаш аз сухани дигарон фарк кунад. Барои мисол аз хамин ду шоир яктогй рубоии ишкй меорем, яъне аз як мавзуъ: Aз Лоик:
Холо, ки бщорам нагузаштаст, биё, Холо, ки xyмоpам нашикастаст, биё. Холо, ки ба ёди pyxи xypшедвашат Хуршеди хрётам нанишастаст, биё. Аз Гулназар:
Чашмони туро, ки аз штар соxтаанд,
Бар цасди умеди Гулназар сохтаанд. Лабхои туро, ки цони ман сухтааст, Аз гармии устуво магар сохтаанд.
Рубоии ошиконаи Лоик аз лихози забон ба рубоии мардумй наздитар аст. Агар вожахои китобии «хуршед», «хуршедваш»ва «рух»-ро ихтисор кунему ба чои онхо муродифхояшонро истифода барем, ин рубоии Лоик аз чихати ифода ва забон ба рубоиёти халкй чун нусхабадале чилва мекунад.
Лекин услуби рубоисароии Гулназар дигар аст. У он кадар ба халкияти гуфтор мутаваччех намешавад ва бештар ба истифодаи васеи санъатхои бадей таваччух зохир мекунад. Ифодахои «аз хатар сохтани чашмон» ва «аз гармии устуво сохта шудани лабон», ки дар яке мачозу дар дигаре муболига мавчуд аст, аз ин тамоюли эчодии Гулназар гувохй медихад. ^асди ман аз чунин мукоисаи рубоиёти ин ду шоири бузург нишон додани бартарии яке аз онхо нест, балки максади ман он аст, ки собит созам, ки харду шоир услуби ягонаи эчодй надоранд.
Гулназар нисбати Лоик ихлосу эхтироми бузургеро коил аст. Дар сарсухани китоби «Лоике чун Лоике» менависад: «Боре, дар сухбате, Лоик ба ман гуфт: «Ту аз ман баромадай». Бешак, на танхо ман, балки хамаи он шоирони чавоне, ки баъди Лоик ба адабиёт омадаанд, аз шеъри Лоик шеъргуиро омухтаанд. Ё аз у тарзи омузиш ва бахрачуиро ёд гирифтаанд» [3, с.6].
Вокеан, Гулназар аз Лоик «тарзи омузиш ва бахрачуиро омухтааст, аммо услуби эчодии худро касб карда, бо пайрохаи хеш ба сафар баромадааст: Дар хилвати хеш рангу бу дораму бас, Аз химмати решаам нуму дораму бас. Дар хонаи оина ицомат дорам, Бо сурати хеш гуфтугу дораму бас. [2, с.12].
Агар таксимбандии Зиё Муваххидро дар рубоиёти Гулназар низ татбик кунем, аз лихози мазмун рубоиёти у ба чор гурух чудо мешаванд, ки аз хар гурух мисоле овардан мувофики максад аст:
Аз рубоиёти тиной:
Эй чорагари ин дили бечораи ман,
В-эй осудагии ин сари овораи ман.
Ман ошици руи ту на имрузаму бас,
Буд мухраи ту мухраи гщвораи ман. [2, с.5].
Аз рубоиёти фалсафй:
Одам, ки аёну ноаён мегузарад,
Аз сащиши сад суду зиён мегузарад.
Ахрант ба биноии у бояд гуфт,
Бо дидаи баста аз цщон мегузарад. [2, с.29].
Аз рубоиёти пандомуз:
Дунё, ки хуш аст, низ дуни дорад,
Ин кучаи ошици цунуни дорад.
Курсии баланду худнамои?Чи ацаб!
Фаввора машав, ки сарнагуни дорад. [2, с.23].
Аз рубоиёти орифона:
Фарёд зи доноии нодонии мо!
Афсус бар ин сиришти зулмонии мо!
Дони, ки зи чи Каъба сищ пушида?
Биншаста ба мотами мусулмонии мо![2, с.8]
Дар рубоисарой ва умуман, дар чодаи эчод дарки таърихию ичтимой ва адабй Гуназарро тарк накардаанд, ки хамин дарки сегона дар рубоиёти шоир низ равшан инъикос ёфтаанд. Шоир аз таърихи кадиму асрхои миёна ва замони нави миллати худ огох аст, аз он хулоса мебарорад ва бо назокат хосили идроки худро ба риштаи тасвир мекашад. У чаври таърихро пеши назар меорад, бевафоии таърихро мазаммат мекунад, дар хонаи рубой ба золимони таърихй мурофиа
меорояд. Вокеaн, там aст хaлке дaр олaм, ки чун точикон aз бевaфоии тaърих ин кaдaр рaнчи бисёре кaшидa бошaд:
Таърт ба тоцик вафодор набуд, Цуз %амлаи муру мaлaxу мор набуд. Санцар буду Темур буду дар мулки Буxор Исмоили Сомонию девор набуд. [4, с.53].
Гохо дaр либоси рубоии Fиной хaм бaъзе хaводиси тaърихиро чилвa медихaд:
Боз о, ки циёми цонй %ам мегузарад,
Бexобuву шeърxонй %ам мегузарад.
Чун шуурату шони давлати Сомонй
Аз гафлати мо цавонй %ам мегузарад. [4, с.95].
Гиромидошти шaхсиятхои тaърихй ки поягузорони aдaбиётy котибони шaходaтномaи миллaтaнд, кaрзи хaр як фaрзaнди бонaнгy номус бyдa, чунин мaвзyъ бо тобишхои мyхтaлиф дaр рубоиёти Гyлнaзaр инъикос ёфтaaст: Эй шщри азиз, ба%ри %ар бexaбaрe Гуям, ки ту %ам цадиму %ам навасарй. Чун Рудакй аз ро%и цурун меой, Чун Айнй аз инцилоб дорй шараре. [4, с. 101].
Aз дaст рaфтaни Сaмaркaндy Бухоро aз фочтахои сaхттaрини тaърихи кaрни бист aст. «Он фaрхaнги олиро, ки точикон бa вучуд овaрдa, бaъд бо туркхо бa хaм дидaaнд, мaсaлaн, осори меъмории Бухорову Сaмaркaндро, ки aчдоди точикон сохтaaндy туркхо кисмaн хaроб кaрдaaнд, бyзyргтaрошхои пaнтyркист имруз моли туркон медонaнд; бa он фaрхaнг хaк доштaни точиконро инкор мекутанд. Чунин кyрнaмaкй дaр зaмони шyрaвй дaр Узбекистон бисёр зохир шуд. [13, 47]. Aксaрияти aхолии Сaмaркaндy Бухоро точикон бyдaнд. Бо сиёсaти «тaбaртaксим» Сaмaркaнд дaр кaтори Бухоро бa Чумхурии Узбекистон «хaдя» кaрдa шуд. Солхои 80-и кaрни бист тaдричaн хaмaи мaктaбхои миёнaвy олии ин шaхрхоро бaстaнд. Хукуки зaбони точикй поймол шуд. Шоир бо кaлби сaршори отифaвy хaсрaт Ba тaсвире шоиронa иброз медорaд: Афтода ба xокu ро% минбар%ояш, Пушида ба руи шоирон дар%ояш. Аз когази маш%ури Самарцанд имруз Монда руxu когазии дуxmaр%ояш.. [2, с. 7].
Шоир чун фaрзaнди зaмон Ba вориси гyзaштaгон aз ноaдолaтихои тaърих чaшм пyшидa нaметaвонaд. Дaрки тaърихй бо отифaи фитриaш
гирех хyрдa, уро тaкон медихaд, ки вокеиятро руи коFaз орaд. Репрессия (шaхспaрaстй) -и соли 1937 бa миллaти мо низ гaронихои зиёде овaрд. Бисёре aз пaдaрон курбони ин девбоди сиёсaт шyдaнд Ba нисбaтaн «хуштолеон» бa Сибир бaдaрFa шyдaнд: Афсуси бщори вожгуни падарам, Сад %айфи цавонии забуни падарам. Дар шоку бари даракти домони Сибир Гуё ки давад щнуз xунu падарам. [4, с. 142].
Мaвзyи чaнги шaхрвaндии Точикистон дaр рубоиёти Гyлнaзaр низ рaвшaн инъикос ёфтaaст. Шоир aз чaбрy зулми Искaндaрy Сaнчaр нобуд нaшyдaни миллaти точикро ёдовaр шyдa, изхори нигаронй мекyнaд, ки ин миллaтро чaхли мyрaккaби бaродaрон, ки aлaйхи хaмдигaр дaр ду мaйдон сaнгaр гирифтaaнд, нобуд хохaд кaрд: Моро дами шамшери Сикандар накушад, Хужорагии лашкари Санцар накушад. Мо Юсуфи даврони xудeму моро Цуз ца%ли мураккаби бародар накушад. [5, с.56].
Ч,aнбaи ичтимоии рубоиёти шоир чун дигар aнвои шеърaш aз дaрки ичтимоии y сaрчaшмa мегирaд. X,aмдaрдии шоир бa мaрдyми ниёзмaндy сaргaрдон, бечорaвy бепaнох aз тaрики шеъру рубоиёти пyрдaрд сyрaт гирифтaaст:
Гардун %ама пур зи о%и сузони ман аст,
Дунё хама пур зи pyхи сарсони ман аст
Mесyзадy гам меxypадy менолад,
Ин сафхаи шеър Тоцикистони ман аст. [5, с.57].
Солхои чанги бародаркуш вазъи ичтимоии мардуми точик хеле бад буд. Мардуми офатзадаву кулфатдида ба чуз оху фиFOн илоче надоштанд. Нархи нон барои баъзехо аз нархи чон киматтар буд, ки бо оханги танзомез дар ин рубой ифода ëфтaaст: Офатзадаро барги xазон арзон аст, Кулфатзадаро оху фигон арзон аст. Аз наpxи баланди нон набояд гам xypд, Дар кучаву бозор чу цон арзон аст. [5, с.59].
Устод Гулназар вокеан дарки баланди адаби дорад. У адибест, ки дар деги чомеа чушидаву пухтааст, масъулияти адабй хамеша хамсафару
хамдами уст. Тахкурсии иморати шеъраш аз aдaбиëти классикй буда, aдaбиëти муосиру хоричиро низ хеле хуб омухтааст. Ва ин иморатро баланду бархаво сохтааст, ки хиштхояш хама пухтаанду бо камоли устодй чида шудаанд. Aгaр хамин дарки адабй уро такон намедод, Суруди миллиро дар чунин пояи баланд эчод карда наметавонист. Вахдати халк ва миллати бо маънои томаш яклухт шудани у таманнои хамешагии шоир аст, ки дар рубоие чунин фармудааст: Эй xm^ азизи ман, саломат боши, Парвардаи номусу шарофат боши. Аз цон гуфтам суруди миллии туро, То yyp ба хам бошиву миллат боши! [5, с.61].
Гулназар хунари шоириашро сарфи анвои гуногуни шеъраш кардааст, ки рyбоиëтaш аз ин чумла истисно нестанд. Рyбоиëти у рyбоиëти замони моянд. Aз ин ру, аз лихози мухтаво ва дарунмоя на ба рyбоиëти классикй монанданду на ба рyбоиëти солхои 30-б0-и карни гузашта. Тарзи ифода ва услуби бaëнy нозукихои забон, xaëли шоирона ва мусикии калимахову тасвирхои тоза хоси рyбоиëти Гулназаранд. У рубоие надорад, ки забонаш хушку мухтавояш бемaFЗ бошад. Рyбоиëти Fиноияш саршори отифа ва эхсоси ошиконаанд. Вакте ки онхоро мехонед, гумон мекунед, ки шоир ба чуз фикри ишк андешаи дигар надорад. Дар рyбоиëти фалсафиаш зохиран истилохоти фалсафй ба назар намерасанд, аммо мухтаво ва дарунмояи онхо фалсафианд ва хангоми мутолиа шумо бо хакиме мулокот мекунед, ки доруи талх, аммо шифобахш бо уст. Рyбоиëти пандомузаш аз зиндагии вокей сарчашма мегиранд. Шумо хангоми хондани чунин рyбоиëт бо носехи беFaрaзе ру ба ру мешавед, ки вукуъгуй мароми зиндагии уст. Микдори чунин рубоихо дар силсилаи рyбоиëти Гулназар афзудан дорад, зеро тачрибаи зиндагй ва мурури умр хаминро такозо мекунад. Вакте ки рyбоиëти орифонаи Гулназарро мутолиа мекунед, гумон мекунед, ки шумо бо орифи асрхои мдана сухбат доред, ки у бо рухи замони мо ошност, бо забони шоиронаи рузгори мо алока ва ошной дорад: Аз мехри Ватан баски сукан мегyям, Як гунчаи xеш сад чаман мегyям. «Мансур ба зери дор аналщц мегуфт», Ман дар тахи шамшер Ватан мегyям. [4, с.101].
Гулназар аз восита ва санъатхои бадей хеле эхтиëткоронa истифода мебарад, то дар рyбоиëтaш суханбозй чои вукуъгуиро танг накунад. Зеро зарфи рубой хеле танг буда, дар он ба чои хазафпора дурру марчон бояд андохт. Масалан, санъати талмех дар ин рубоихо чунин корбурд шудааст:
Хар зарра ба сони цурси мах том нашуд, Хар косаи Чин ба р^ каф цом нашуд. Дар майкадаи мугон, аё дрст, нигар,
Хар бодапарасти ринд Хайём нашуд. ***
Эй лаззати xандаи сахар, xyш боши, Ширинии умри даргузар, xуш боши. Зартушти туам, ки бо сари сабзи туам,
Эй сарви азизи Кошмар, xуш бошй. [4, с.128].
Рубоиёти хaсивy тaронa чун чун aнвои Faзaлy дyбaйтихои сyннaтй тaхaввyлпaзирaнд, бa шaрте ки тaфaккyрy диди шоир нaв бошaд. Инaк, нaмyнaи рубоии тaронa aз Гyлнaзaр: Аз куча гузар, ки навбщорон ояд, Ширинии сабри интизорон ояд. Аз муи ту атри обшорон ояд, Аз руи ту хусни рузгорон ояд. [5, с. 62].
Рубой, бa иборaи дигар, дaр шaкл тaхaввyл нaмепaзирaд, яъне, микдори хичову вaзн тaFЙир пaзирyфтa нaметaвонaд. Шоирони зaмонхои гуногун
aхёнaн бa тaFЙир додaни шaкли зохирии рубой дaст зaдaaнд, aммо дaр ин чодa кaсе мyвaффaк ташуд. Бaъзaн рубоихои мyстaзод Ba рубоихои мисрaъхояшон дaр сохтори аабб эчод шyдaнд, ки онхоро рубоиёти вокеaн тaхaввyлпaзирyфтa aрзёбй кaрдaн душвор aCT. Рубой бояд a3 дярунмояи худ тяхяввул пязиряд. Шоири хунярмянд он яст, ки a3 чяхони худ ме0F0зaд Ba бя чяхони хямягон ряхти сяфяр мебaндaд. Гyлнaзaр чун шоири огох хaмин чодaи мушкилро пеш гирифтaaст. Зaбони рубоиро сaршори мусикй кaрдaн aз хyнaрхои шоиротаи уст. Aз хусусиятхои дигaри рубоиёти Гyлнaзaр зaбони Faнй Ba пyртaнини уст Ba дигaре чaнбaи ичтимоии он, ки тaсвирхое aз зиндaгй Ba рузгори муосир дорaд Ba рубоиёти уро aз рубоиёти дигарон бaкyллй фaрк мекyнонaд. Мaсaлaн, тaсвири нооромихои солхои нaвaдyми кaрни бист дaр ин рубой:
Хайфи ту Ватан, %азор %айфи ту, Ватан, Сар то сари ту мазор, %айфи ту, Ватан. Бигрифт губори ту ца%ону н-омад Аз гарди ту як савор, %айфи ту, Ватан! [5, с.57].
Ин рубоии сиёсй бa дaрди шиорзaдaгй мyбтaло нест. Дaр он тaсвирy фaзо тозa aCT, отифa дaр чуш. Тaкрори пaйдaрпaйи иборaи «^йфи ту, Вaтaн» чун OFOЗи рубой Ba инчунин рaдиф, тaкрори бaмaвкеи хaрфи «р» бa мусикии шеър мyсоидaт кaрдaaнд. Кинояхои «чaхонро гирифтaни Fyбор» Ba «aз гaрд нaомaдaни сaвор» мyхтaвои рубоиро мyшaххaсy мaкбyл нaмyдaaнд.
Шоир тaчрибaвy мyшохидaхои зиндaгиро бa рубой мекyчонaд. Ин вукуъгуихои хушку холй нест. Сaмaркaнд бо нони хyштaъмy чилодорaш шyхрaи офок aCT. Шоир aз истифодaи тaшбеххои зaбонзaдa дaст кaшидa, руи мaъшyкaро бa нони Сaмaркaнд тaшбех додaaст, яъне чун aнъaнa онро бa мох нисбaт нaдодaaст, лaбхои уро бa aкикy лaъл нею бa ^л^нд тaшбех додaaст. Aгaр «чaшми ту сиёх» мегуфт, шеърият хосил тамешуд, aммо «эй руи ду чaшми ту сиёх» -гyфтaнaш рубоиро пyртaровaт кaрдaaст:
Руят ба гами нони Самарцандам кард, Лаб%ои ту бениёзи гулцандам кард. Гуфтам, ки маро ситораи бaxm дамид, Эй руи ду чашми ту сиё!Фандам кард![2, с.11].
Иборaи <о^и бaрaхнa» дaр aдaбиёти кгассикй мyстaъмaл aст, aммо «Вaтaни бaрaхнa» тaсвири тозaест, ки онро худи Гyлнaзaр сохтaaст. У дaр рохи тaхaввyлгaрой тaчрибaи дигаре хaм кaрдaaст. Бaъзaн кaлимaхои aлохидaро aз хонaводaaшон тaлaбидa бa хонaводaи дигaр мекyчонaд Ba бa онхо чуфти тозa Ba муносиб меёбaд. Ин тaчрибa дaр шеърхои озод Ba сaфедaш бештaр aст, aммо чун мaксaди мо aлъон тaхлили рубоист, рубоиеро мисол меорем: Хо%й, ки ба xокu падарон реша кунй, Нанг аст, ки решаро дами теша кунй. То теги бара%наро намонй аз каф, Кай аз Ватани барщна андеша кунй! [2, с.36].
Вaтaни дaр он солхо бaрaхнaшyдaи мо имруз перохaни шодй дaр бaр дорaд, aммо чунин рубоихо дaр тaърихи он мемотанд. Дяр рубоиёти Гулнязяр яз ярмонгярой дидя вокеъгярой бештяр бя нязяр мерясяд. Бa шеъру рубой кyчонидaни вожaхои зебо Ba ифодaхои дaр гуишхои
мардум роичбуда аз тачрибахои деринаи Гулназар аст. Истифодаи баъзе аз онхо рубоиёти шоирро ба рубоиёти халкй наздику хамоханг кардаанд:
Ин агбаи тармапар ацаб пирам кард,
Шавци хаму печи цодахо серам кард. [4, с.46].
***
Обе, ки бирафт, пас наояд дигар,
Ту об наию боз ой, чй шавад. [4, с.103].
***
Гуянд, ки бигзарад хар он чи бирасад,
Як дам гами ишци ту нарафт аз дили ман. [4, с.111].
***
Аз куча гузар макун, дилам меларзад,
Бе дард назар макун, дилам меларзад. [4, с.140].
Ин гуна рубоиёти Гулназар кам нестанд. Боре устод накл карда буданд, ки ба идораи мачаллаи «Садои Шарк», ки рубоиёти халкиро дар сахифаи махсус чоп мекард, баъзан аз тарафи хонандагон рубоиёти ману Лоик ба хайси рубоиёти мардумй дар лифофахо фиристода мешуд. Албатта, ин гафлати хонанда нишонаи хунари шоир аст, ки рубоии уро аз рубоии мардумй фарк накардааст. Мухаммадризо Шафеъии Кадканй дар китоби пурарзиши хеш «Бо чарог ва оина» мисоли ачоибе овардааст, ки мазмуни мухтасараш чунин аст: Ба Кухй ном марди фозил ва сохибзав; фармудаанд, ки таронахои мардумиро чамъ оварад. У бо максади пули бештаре ба даст овардан худаш низ дар хамон сабк таронаи бисёре эчод намудааст. Аммо фармоишгарони шеършинос таронахои мардумии «тахия» кардаи Кухиро «тоза» карда,
хамагй 700 дубайтй (тарона)-и соф мардумиро кабул кардаанду халос. [6, с.608].
Рубоиёти алохидае, ки устодон Лоик ва Гулназар дар хавои рубоиёти мардумй гуфтаанд, ба онхо каробат доранд, аммо айният надоранд. Бо вучуди содагии забон ва равонии баён аз онхо садои шоири вокеии замони мо меояд.
Хулоса, хидмати Гулназар дар рубоисарой он аст, ки у тавонист бо мушаххасбаёнию вукуъгуй, тозачуй, истифода аз тасвирхои зебою шоирона ва забони нобу бетакаллуф, инчунин мусикии гушнавози вожахо, дар тамоси бевосита бо рухи замон ва тафаккуру диди нав дар ин жанри суннатй тахаввуле ба миён орад ва муваффак хам шудааст.
АДАБИЁТ
1. Гулзори Гулназар. -Душанбе: Эчод, 2005. -164с.
2. Гулназар . Кадахи шабнам. -Душанбе : Сурушан, 2001. -48 с.
3. Гулназар. Лоике чун Лоике. -Душанбе: Сурушан, 2000. -82с.
4. Гулназар. Табхола. -Душанбе: Адиб, 1992. -224с.
5. Гулназар. Х,ар мисраи шеър Точикистони ман аст. -Хучанд, 1997. -88с.
6. Кадканй, Мухаммадризо Шафеъй. Бо чарог ва оина. -Техрон: Сухан,
7. 1390. -768с.
8. Муваххид, Зиё. Дируз ва имрузи шеъри форсй. -Техрон: Интишороти
9. Х,ермиз, 1394. -287с.
10. Мусулмониён, Рахим. Назарияи адабиёт. -Душанбе: Маориф, 1990. -336с.
11. Нуъмонй, Шиблй. Шеър-ул-Ачам. -Душанбе: ДДОТ, 2016. ч. 1-2. -544с.
12. Розй, Шамси Кайс. Ал муъчам. -Душанбе: Адиб, 1991. -464с.
13. Умари Хайём. Рубоиёт. -Душанбе: Ирфон, 2010. -44с.
14. Шеърдуст, Алиасгар. Чашмандози шеъри имрузи точик. -Душанбе: Адиб, 1997. -272с.
15. Шакурй, Мухаммадчони Бухорой. Хуросон аст ин чо. - Душанбе: Дониш, 2009. - 576с.
МЕСТО ГУЛНАЗАРА В РАЗВИТИИ РУБОИ
В статье рассматривается ключевая роль Гулназара Келди в развитии жанра рубаи. Автор питается на основе анализа некоторых рубаи показать роль поэтического искусства Гулназара в развитии жанра рубаи.
Ключевой слова: рубаи, эволюционист, традиция форма, рифма, редиф, тема.
THE PLACE OF GULNAZAR IN THE DEVELOPMENT OF THE RUBAI
This article deals with main role of Gulnazar Keldi in the development of the rubai genre. An author tries to analyze the role of Gulnazar's poetic art in the development of the rubai genre on the basis of an analysis of some rubai.
Keywords: rubai, evolutionist, tradition, form, rhyme, theme.
Сведения об автора:
Равшани Хамрох (Хамроев Равшанкул Замонович) ассистент общеуниверситетской кафедры таджикского языка ТГПУ им. С. Айни, E-mail: ravshan60@mail.ru; тел: (+992) 927692017.
About author:
Ravshani Hamroh, an assistant in the Department of General University Tajik Language, TSPU named after Sadriddin Aini, E-mail: ravshan60@mail. ru; тел: (+992) 927692017.
ЗАВКИ ШЕЪР ВА МАШАККАТИ Э^ОДЙ АЗ НАЗАРИ БОЗОР СОБИР
Мавцуда Т.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи Садриддин Айни
Таджики диди эстетикй ва тахаввули тачрибаи эчодии суханварони муосир барои мушаххас кардани арзиши осори онхо мухим аст. Агар ба таърихи шеъри хазорсолаамон назар андозем, мебинем, ки хар як суханвар дар меъёри шинохти шеър назари худро дорад ва дар порае аз китъа ва ё газалу касойиди хеш оид ба арзиши шеъри худ ва ё дигар шоир мулохиза рондааст. Дар адабиёти навин хам адибон дар баробари навиштани осори бадей, инчунин оид ба шеъру шоирй, макоми суханвар дар чомеа, шеъри хубу шеъри бад, оид ба арзиши шеъри худу ашъори хамасрон, инчунин оид ба арзиши шеъри классикон изхори назар кардаанд. Тафовути афкори адабй ва танкидии суханварони муосир аз классик дар он аст, ки имруз шоирону нависандагон дар маколаву такризхои худ, инчунин дар мусохибаву мубохисахо ва мизхои мудаввар мушаххас мулохизахои адабию эстетикиашонро баён месозанд.
Афкори адабй ва эстетикии суханварон ба чахонбинй, тамоюли завкй, мавкеи ичтимой, ахлокй ва гоявии онхо алокаманд аст.
Бозор Собир аз зумраи он шоиронест, ки дар шеъри навини точик бо сабку услуби ба худ хос макоми арчмандеро сохиб гаштааст ва оид ба арзиши шеъру манзалати суханварии у нокидону суханшиносон тадкикоти зиёдеро ба анчом расонидаанд. Аммо оид ба афкори адабию танкидии у то кунун кассе тадкикот набурдааст.
Дар ин макола оид ба завки шеъру машаккати эчод аз назари Бозор Собир маълумот медихем.
Завк, чазба, илхом ва машаккат аз мафхумхои истилохй дар накди адабй ба хисоб мераванд. Завк чун эхсоси рухонй ва ботинии инсон ирсиву модарзодй набуда, ба дарачаи маърифату тарбияи кас вобастагй дорад. Х,ар фард дорои завки ба худ хос мебошад. Ин завк дар хамаи умури зиндигии инсон падидор аст: дар бахо додан ба шеъру мусикй, дар тарзи либоспушй, умуман дар бахо додан ба хастй. Завки шахс агар дар заминаи шеъри омиёна тарбия ёфта бошад, шеъри олиро кабул надорад. Ва баракс, шахси дорои завки баланд хар гунна харзаву газоф ва шеърхои кучагиро намеписандад.
Дар китоби пурарзиши Абдулхусайни Зарринкуб оид ба ин масъала маълумоти хуб дода шудааст. Дар бораи чазба (Lextase), ки мукаддимаи илхом ба шумор меравад аз нигохи равоншиносй мулохизоти зиёде баён кардаанд. Ба кавли Зарринкуб «Ч,азба иборат аз он аст, ки тахти таъсир ва истилои мухаррикоте кавй ва олй шуур ва вичдони фарде аз хам фуру резад ва инсон вучуди худро дар вучуди олитар махвшуда биёбад ва эхсоси саодат кунад». [2, с. 53]) Вобаста ба чигунагии чазба дар ирфон ва шеър тафовутхо ба назар мерасад. ^аламрави яке чамоли зохир асту майдони амали дигаре камоли мутлак. Х,осили чазба дар зехн ва шуури хунарманд боиси пайдо шудани илхом мегардад. Аз замонхои хеле кадим сохибназарон шеърро илхом медонистаанд. Дар Юнони кадим онро мухаббати худоён ва сурушон медонистаанд.
