CC BY
13
УДК 8Т.82.82(091) ББК 83,3(0)3
Гайдаров Фахриддин Наботович, номзади илмуои филология, дотсенти Донишгоуи миллии Тоцикистон (Тоцикистон, Душанбе)
Хайдаров Фахриддин Наботович, кандидат филологических наук, доцент Таджикского государственного университета (Таджикистан, Душанбе)
Haidarov Fakhriddin Nabotovich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the Tajik National University (Tajikistan, Dushanbе) E-mail: fakhrizamon@mail.ru
Вожа^ои калиди: таърихи адабиёти форсу тоцик, назарияи адабиёт, жанруои адаби, Амир Муиззии Нишопури, рубои, сарчашмауои адаби, анъанаи рубоисарои
Дар мацола мавцеи жанри рубои дар асоси рубоиёти суханвари асруои XI—XII адабиёти форсу тоцик Амир Муиззии Нишопури мавриди омузиш ва тауцицу барраси царор гирифта, муаллиф бо фарогирии мууимтарин иттилоот маруилауои таърихи ва заминауои рушди суннати рубоисароиро муайян намудааст. %амчунин, муаллиф цойгоуи Амир Муиззии Нишопуриро дар густариши анъанаи рубоисароии адабиёти форсу точик бо далелуои мустанад мушаххас кардааст. Дар мацола таулилу баррасии афкору андешауои мухталифи аули илму адаб перомуни жанри рубои мавриди баррасии илми царор дода шуда, мазмуну мундарица ва нацши рубоиёти Амир Муиззии Нишопури дар таърихи адабёти форсу тоцик таъйин гардидааст.
Ключевые слова: история персидско-таджикской литературы, теория литературы, литературные жанры, Амир Муиззи Нишапури, рубаи, литературные источники, традиция написания четверостишия
В статье исследуется жанр четверостишия (рубаи) на основе четверостиший поэта XI-XII веков персидско-таджикской литературы Амира Муиззи Нишапури. Подчеркивается, что рубаи -одна из древнейших поэтических форм персидско-таджикской литературы, которая пришла в письменную литературу из устного народного творчества. Разъясняется роль Амира Муиззи Нишапури в развитии традиций четверостишия в персидско-таджикской литературе на основе фактологических материалов. Анализируются различные взгляды ученых-литераторов на жанр четверостишия, определяется содержание и роль четверостиший Амира Муиззи Нишапури в истории персидской и таджикской литературы.
Keywords: history of Persian and Tajik literature, theory of literary, literary genres, Amir Muizzi Nishopuri, rubai, literary sources, tradition of reciting rubai.
The article throws light upon the rubai genre based on the rubai's of Amir Muizzi Nishopuri. The author reveals the main historical stages of development of rubai reciting tradition. The author lightened Amir Muizzi Nishopuri's status in the development of rubai reciting in Persian and Tajik literature on the basis of certain facts. The article deals with different ideologies of poets in rubai reciting at that time. The content and status of Amir Muizzi Nishopuri's rubai in Persian - Tajik literature has been emphasized.
Рубой ё шеъри чахоргона аз чумлаи кадимтарин колаби шеърии адабиёти тонику форс махсуб меёбад, ки аз адабиёти шифохии миллй ба адабиёти хаттй ворид шудааст. Дар таърихи адабиёти мо кариб шоире нест, ки дар эчоди он худро имтихон накарда бошад. Яке аз тавонотарин шуарои рубоисаро Амир Муиззии Нишопурй мебошад, ки дар дарунмоясозии жанри мазкур шоири мухтареъ, навовар аст. Гузашта аз ин, Амир Муиззй яке аз аввалин шоироне мебошад, ки жанри рубоиро ба хайати шеъри тавсифии дарбор ворид намудааст.
Боиси таъкиди хос аст, ки жанри рубой дар рузгори Муиззй макоми хосса дошта, ин навъи адабй яке аз сабабхои асосии карин ва сохиби эхтироми хосси Маликшохи Салчукй гаштани Муиззй мебошад. Шоир хатто дар душвортарин лахзахои зиндагй тавассути бадохатан сурудани рубой аз ин имтихони рузгор сарбаландона гузашта, сазовори обрую эътибор шудааст. Х,ам тахаллус ва хам унвони расмии сарварии шоирон, яъне амирушшуароии дарбори Салчукиёнро махз тавассути хамин имтихонот ба даст овардааст. Оид ба таърихи ба дарбори Маликшохи Салчукй омадани Муиззй дар сарчашмахои таърихию адабй ва осори илмй мулохизахои гуногун ба назар мерасанд.
Мувофики ишорахои худи Муиззй, ки дар «Чахор макола» зикр шудааст, у як сол дар хидмати Маликшохи Салчукй будааст ва дар ин муддат факат як бор уро аз дур дидаасту халос. Х,амзамон,
156
МАВЦЕИ РУБОИ ДАР ЭЦОДИЁЩ АМИР МУИЗЗИИ НИШОПУРИ
МЕСТО ЧЕТВЕРОСТИШИЯ В ТВОРЧЕСТВЕ АМИРА МУИЗЗИ НИШАПУРИ
THE PLACE OF RUBAI IN THE WORK OF AMIR MUIZZI NISHAPUR
тавре худи шоир таъкид менамояд, « ва харчи ман здадат шуд, вом ба гардани ман дар омад ва кор дар сари ман печид» (7,81) мaълyм мешавад, ки у аз сабаби даромаде надоштанаш зери бори карз мондааст. Пас аз ин шоир ба назди Aлоyддaвлa Aмир Aлй Фaромyрз, ки домоди Чдгрибек 6уд ва дар дарбори у сохибмансаб буд, меравад ва аз хазор динор карздор шудани худ ба у хабар мерасонад ва инчунин аз у хохиш мекунад, то ба у ичозати ба Нишопур рафтан диханд. Aмир Aлй Фаромурз ин таксири худ ва дaрбориëнро эътироф мекунад ва ба у сад динор дода мегуяд, ки «Султон намози шом ба мох дидан ояд, бояд ки он чо хозир бошй, то рузгор чй даст дихад. Баъд аз ин, мувофики маълумоти «Чахор макола», Муиззй ба хиргохи шох хозир мешавад ва хангоме ки шох ва мукаррабони у ба мохбинй берун меоянд ва гуë аввал касе, ки мох дид, султон буд» (7,82). Aлоyддaвлa ба ин муносибат аз Муиззй дархости шеър мекунад ва Муиззй ба хозирин бадохатан ин ду байти машхуру маъруфро мегуяд:
Эй мо%, чу абрувони ёрй, гуй Ё не, чу камони ша^рёрй, гуй. Наъле зада аз зари иёрй, гуй, Дар гуши сипе^р гушворй, гуй (б, 73б).
Хднгоме ки хозирин ин ду байтро аз дахони Муиззй мешунаванд, уро тахсини здаде мекунанд ва султон ба у аспе тухфа мекунад. Баъди намози шом дар сари хон Aлоyддaвлa Aмир Aлй Фаромурз аз Муиззй талаб мекунад, ки дар атои шох шеъри дигар бигуяд. Муиззй дархол ин ду байтро мегуяд:
Чун оташи хотири маро шо% бидид, Аз хок маро бар забари мо% кашид. Чун об яке тарона аз ман бишунид, Чун бод яке маркаби хосам бахшид. (б, 791).
Устод М. Холикзода таъкид менамояд, ки «ин рубой чи аз чихати шакл, ки дар он мохирона чор унсур [об, оташ, хок ва бод] кор фармуда шудааст ва чи аз чихати мазмун, ки шоир шохро мадх карда, худро хакир [дар руи хок буд] карда буд, ба султон боз хам маъкул афтод» (4, 55).
Султон дубора ба у атохои бжёре, аз чумла, хазор динор медихад ва талаб мекунад, ки уро аз лакаби худаш, яъне «Муиззуддугё ва-д-дин» хонанд. Шоири чавон то ин дам тахаллус надошт. Маликшох бо амри худ фармуд, ки ба у тахаллус диханд. Aмир ба хотири султон, ки лакаби фахрии «Муиззуддуж ва-д-дин» дошт, «Муиззй» тахаллус гузоштанро таклиф кард, ба хама макбул афтод. Он гох султон химмат карда гуфт: «Бигзор Муиззй мартабаи амирй хам дошта бошад». Ба ин тарик, тахаллус ва мартабаи дарбории у «Aмир Муиззй» шуд. Уро тадричан ба вазифаи «амир-уш-шуаро»-й хам бардоштанд. Чи тавре худи Муиззй мегуяд, пас аз ин ходиса у яке аз надимони наздиктарини шох мешавад ва дар дарбор мохонаву рутбаи калонеро сохибй мекунад.
Aз ишорахои боло метавон чунин хулоса кард, ки рубой дар рузгори минбаъдаи шоир накши босазое гузоштааст ва ин хам бошад, тавассути махорати фавкулоддаи эчоди рубой аз чониби у ба даст омадааст.
Aз нигохи бадеият рубодати Aмир Муиззй хеле хунармандона суруда шудаанд. Назокати адабию хунарии рубодати шоир хануз аз тарафи донишмандони асримданагии aдaбиëти точику форс бахои сазовор гирифтааст.
Масалан, муаллифи нахустин тазкираи махфузмондаи aдaбиëти точику форс Мухаммад Aвфй дар «Лубоб-ул-албоб» оид ба масъалаи мавриди назар чунин ибрози андеша менамояд: «Султони чахони бaëн ва лашкаркаши умарои калом ва шахсавори майдони фасохат» (1, 71) аст.
Яъне, аз нигохи Мухаммад Aвфй дар чахони бaëнy миëни куввахои сершумори суханшинос ва аз байни саворони одй не, балки аз тудаи шахсаворони майдони фасохат гуи саодат будааст ва дар мачмуъ подшох, яъне султон аст.
Хамдуллохи ^азвинй дар «Таърихи гузида» ишора менамояд, ки «...маддохи султон Санчари Салчукй буд ва бад-у мансуб аст ва амир-уш-шуарои он замон буд. Aшъори неку дорад. Султон Санчар дар майдон гуй бохтй. Aсп хато кард, Муиззй гуфт: Шо^о, адабе кун фалаки бадхуро, К-осеб расонид рухи некуро. Гар гуй хато кард, ба чавгонаш зан, Гар асп хато кард, ба ман бахш уро.
Султон асп ба Муиззй бахшид. Бар асп савор шуд ва гуфт: Рафтам ба асп то ба зораш бикашам, Гуфто, ки нахуст бишнав ин узри хушам. На гови заминам, ки ца^он баргирам, На чархи ча^орумам, ки хуршед кашам» (3, 749) Aббос Икболи Оштданй дар мукаддимаи «Девон»-и Aмир Муиззй бо истинод аз чунге аз шеър, ки мунтахаботи шаш тан аз шоирони номбардори форсй: Муиззй, Aсириддин Aсхикaтй, Aдиб Собири Тирмизй, Низомиддин Махмуд ^амари Исфахонй, Шамси Табасй ва Носири Хусравро дар бар мегирад, дар огози гузидаи шеъри Муиззй шархе аз чигунагии тир хурдани у
ривоят мешавад, ки хадиси суикасд ба чони уро кувват мебахшад. Ин мачмуа дар соли 714 нигошта шудааст:
«Шунидам аз бузурге, ки чамъе аз асхоби агроз ва хасод дар хазрати султон гамозй карданд ва уро муттахам гардониданд. Султон дар холати мастй, хошалсомеъин, уро се тир зад ва у ба хар як тир рубой бигуфт...» (5, с.Т).
Aз ишорахои боло бармеояд, ки дар вокеъ шоир рубоиро бадохатан ва дар баробари ин бо як хунари воло месурудааст.
Aгaр аз нигохи мавкеи жанрхои адабй дар таркиби девони Муиззй назар андозем, мушохида мешавад, ки дар эчоддати Муиззй ва умуман, дар таркиби девони у мавкеи аввалиндарачаро жанри касида ишгол намуда, хам аз нигохи микдор ва хам аз нигохи мухтаво нисбат ба анвои дигари адабй афзалияти бештар дорад. Микдори касоиди таркиби девони Муиззй 466 адад мебошад.
Дар чои дувум дар девони шоир аз нигохи микдор, мухтаво ва хусусиятхои адабй жанри рубой карор дорад, ки 183 адад буда, дар кдес ба жанрхои дигар афзалияти хамачониба дорад. Дар девони Aмир Муиззй мавкеи жанрхои дигар дар чунин поя нест. Aз чумла газал 85 адад, китъа 44 адад, таркиббанд 3 адад, тарчеъбанд 3 адад, мусаммат 1 адад ва байтхои алохида 5 адад мебошад.
Рубодати Aмир Муиззй бо манзури резакорихои шоирона ва махорати сухансанчй чи аз нигохи санъати эчод, чи аз чихати интихоби мавзуъ, образхои лирикй, интихоб ва муносибати мантикии вожахо, санъатхои бадей, васфи чузъдат ва гайра хеле ва хеле гуногунранг ва чолибу чаззоб мебошанд.
Ч,ойгохи Муиззй дар ривочи жанри рубой, кабл аз хама, бо он муайян мегардад, ки вай дар дигаргун кардани сохтори мухтавоии рубой сахм гузоштааст. Ба ин тартиб, дар девони Aмир Муиззй мавзуи марказии рyбоиëт мисли шоирони дигар на ишк, балки бештар мадеха - тавсифи султони замон, ахли дарбор ва кабирони давранд. Aз чумла, аз теъдоди умумии 183 рубоии шоир 120 адади он фарогири мавзуи мадх буда, 63 адад ба мавзуъхои дигар бахшида шудаанд.
Тахлили хамачонибаи рyбоиëти шоир бори дигар аз шоири дарбор ва аз шоирони ситоишгар будани шоир дарак медихад.
Ба таври мисол, метавон намунае аз рубодати шоирро, ки тавсифй аст, ин чо бaëн намуд: Махлуц фаровон аст, Алло% якест В-он цо, ки %ацицат аст, дарго% якест. ^астанд ситорагон басе, мо% якест, Би^р малик %аст, Маликшо% якест (6, 696).
Ё худ:
%ар кас, ки сазои афсару го% бувад, Хидматгари ин хидмати дарго% бувад. Дар руйи замин агар басе шо% бувад, Шо%и %ама Санцари Маликшо% бувад (6, .701).
Яке аз хусусиятхои аз хама мухимми эчодии ин шоири хушкареха ва хушзавку тавоно бадохатан сурудани рубой будааст. Ба ин маънй донишманди точик, адабдатшинос Aхмaд Aбдyллоев менависад, ки Aбуaбдyллох Мухаммад Муиззии Нишопурй дар касида хунари тамом дошт, рубоиро аксар бадехатан мегуфт... (1, 304).
Эхтимол хамин тахаввулот адибони асрхои минбаъдаро водор сохтааст, ки ба намояндагони адабдати садаи мазкур таваччухи бештаре зохир намоянд. Масалан, дар таърихи адабдат Мучири Байлаконй худро Муиззии сонй ва Хаким ^оонии Шерозй худро Хоконии сонй гуфтаанд.
Хамчунон ки каблан ишора шуд, дар девони шоир пас аз касида дар макоми дувум рубой карор дорад ва шоир дар эчоди рубой на танхо дар як доираи адабй ë дар асри XII, балки дар таърихи адабдати точику форс аз машхуртарин симохои адабй ба шумор меравад.
Барои исботи казовати мазкур рубоиеро чун намуна аз эчоддати Aмир Муиззй мисол меорем:
Бар хоки сари куи ту, эй ишцпараст, Тан%о на манам фитода шуридаву маст. Чун ман ба сари куи ту сад ошиц %аст, Аз пой биафтодаву цон бар кафи даст (6, 693).
Дар ин рубой, ки аслан холати махзунии ошик тасвир ëфтaaст, санъати сухани Aмир Муиззй, карехаи хос, хунари воло, махорату дониш, истеъдоду тавоной, табъи баланди шоирии уро метавон дарк кард.
Дар рубоии зерин, ки ба мавзуи ишкй бахшида шудааст, нихоят дилрабову дилангез ва дар гояти чолибиву хaëлпaрaстй эчод гардидааст. Чунончи:
Чашми ману чашми он бути тангда%он Дар байъу широъ шуданду дар суду зжн. Карданд яке байъ зи мо %ар ду ни%он,
15S
Он o6 6ad^H супурду ин xo6 6ad-oH (6, 705).
Рубоии мазкур, ки бар таносуби гуворову тазодд бужд ëфтааст, дар гояти диловезиву xаëлангезй нихоят хунармандона эчод шудааст. Чашми ошик ба чашми маъшука барxyрд намуда, аз пайи суду зжн мешавад ва хар кадом бемашварат бо сохибони xеш ахду паймон менамоянд, ки ба чунин таксимоти тарафайн розй хастанд. Яъне, дар асоси ахди бастаи тарафайн оби чашм - гиряи хичрон насиби ошик ва xyмори xоболyд хиссаи маъшука гардидааст.
Ё ин ки ба рубоии дигари шоир Муиззй зехн монда мебинем, ки он хам xеле хунармандона рУи эчод омадааст. Чунончи:
Эй èp, чу pyзгop èри мaну туст, Бaс Kac, ки бувaд ^судмри мaну туст. Ин 6oda, ки aндy%гуcopи мaну туст, Бapгиpу бш, ки тр щри мaну туст (6, 693).
Бояд гуфт, ки рубоии мазкур аз назари соxтори мухтавой ашрофона буда, ба xyшгyзаронии умр, висоли ëр, дарëфти маю бода, дурй аз чашми хасудон, рафъи гаму кулфатхои айëм ва ба коми дилу бар майлу xохиши дили ошикон созгор омадани онро дар xyд тачассум кардааст. Яъне, мавзуи он висол ва ба муроди дил расидану xyшгyзаронии умр буда, дар он холати ошик асосан ба тасвир гирифта шудааст.
Дар баробари ин, дар рубодаташ ин шоири тавоно бо табъу тавони маxсyс ба ситоиши султони замон, мадхи аморат, масоили фалсафй, аxлокй, ичтимой, тарбиявй, андарзй низ пардоxта ва ба ин васила мавзуоти рyбоиëти xешро гуногунранг намудааст.
Маxсyсан теъдоди рубодати мадхии шоир, ки ба хокимони давр баxшида шудааст, нисбат ба дигар мавзуот, аз чумла ишк бо тамоми чуздаташ xеле бештар ба назар мерасад.
Дар хакикат «Амирушшуаро Абуабдуллох Мухаммад ибни Абдулмалик Муиззии Нишопурй аз шоирони устоду забоновар ва аз фасехони номбардори Хуросон аст» (8, 508), ки дар сурудани рубой на камтар аз жанрхои дигар шухрати оламгир дорад.
Албатта, колаби рубой аз назари xyсyсиятхои шаклй дар тули таъриx ба тагйироте ру ба ру нашудааст. Аз ин чихат xyсyсиятхои шаклии рyбоиëти Муиззй чандон назаргир нест ва он чи ки ба устодии Муиззй дар сурудани рубой ба назар мерасад, дар мазмуну мухтавои рубой мушохида мешавад. Хунари Муиззй дар ин хол асосан дар адои шоирона, зикри матлаб, чолибияти ифода, чавлони андеша, xаëлбофй, дарëфти сyxан - калима, дилнишинии образхо, мухокимахои мантикй, натичагирихою хукми катъй баровардан, пардози ифода, вазнхои мувофик, кофияву радифхои дилнишин ва гайра мебошад. Чунончи, ба ин рубоии шоир таваччух фармоед:
Дap ишкц туям умеди бе^рузй нест В^з a%ди iikkmi ви^ли ту рузи нест. Аз omaши ту дилaм чapo меcyзaд Чун х,ец mуpo oдamи дилсузи нест?! (6, 694).
Рубоии зикршуда дар гояти xyшсадой гуфта шудааст. Дар он наккши ошику маъшука баëн гардидааст. Асосан лахзахои фироку хичрон, интизорихои ошик, чигарсузиву дилсузихои ошик ва нозу истигнои махбуба, бемехрию сарддилии дилбар ба тасвир омадааст.
Барои мисол, ба рубоии дигари Амир Муиззй ру меорем, ки xеле хунармандона суруд а шудааст:
Бap хoки capи куи ту, эй ишцпapacm, Тaн%o нa мaнaм фиmoдa шypидaву мacm. Чун мaн бa capи куи ту тд oшикs ст Аз тй биaфmoдaву 4¡oн бap тфи дacm (6, 693).
Бутеди мавзуии ин рубой хачр ë xyд хичрон аст. Рубоии мазкур низ аз нигохи мазмун ва мухтавою мавзуъ ишкй буда, дар он лахзахои хичрон: дурй аз висол, машаккати танхоию азоби дурй, хичрону тахдиди ракибон ва гайра боиси гамгинию азобхои рухии ошиканд.
Албатта, дар ин рубоихо ягон нодирагуфторие, ки касро ба хайрат меоварда бошад, нест. Яъне, мазмуни он одию мукаррарй аст. Бо вучуди он рубоии мазкур чандон одй ва соддалавхона низ нест.
«Шеъри у азби матбуъ ва солиси маснуъ аст» - мегуяд сохиби «Лубоб-ул-албоб» Мухаммад Авфии Бyxорой (1, 71).
Ба кавли адабиëтшинос Забехуллохи Сафо «хикояти умдаи шеъри Муиззй соддагии он аст. Муиззй маонии бисëрро дар алфози содаву xолй аз такаллуф адо мекунад» (8, 508).
Руботети Муиззй дар баробари тавсиф саршор аз ишк, лабрез аз мухаббат, моломол аз нозу ишва аст. Дар руботети у асосан мавзуъхои васфй, ситоиш ва мадхй то ба хадде рох чустаанд. Бисëрхо афсус, ки дар адабиëтшиносии кунунй хануз дари маxзани маонии у пушидааст. Номахои манзуми таълифкардаи у хануз хам сарбамухранд ва то кунун барои мутолиа касе чуръати боз намудани он номахоро дар xyд пайдо накардааст.
Ба таври мисол, ба ин рубоии шоир таваччух менамоем:
1б0
