Научная статья на тему 'THE MOTIVATION OF HYDRONYMS AND THEIR LEXICAL CLASSIFICATION SEMANTICHESKOE'

THE MOTIVATION OF HYDRONYMS AND THEIR LEXICAL CLASSIFICATION SEMANTICHESKOE Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
33
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИСТОРИЧЕСКИЕ ГИДРОНИМЫ / НОМИНАТИВНЫЙ МОТИВ / АНТРОПОГИДРОНИМ / ТОПОНИМ / ЛЕКСИКО-СЕМАНТИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шукуров Р.М., Жўрабоева Г.С.

В статье исcледуются вопросы мотивации гидронимов в произведении “История Рашиди” и дана их лексико-семантическая классификация.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ВОПРОСЫ МОТИВАЦИИ ГИДРОНИМОВ И ИХ ЛЕКСИКО-СЕМКАНТИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ

This article examines the motivation of hydronyms in his work “the History of the Rashidi” and gives their lexico-semantic classification.

Текст научной работы на тему «THE MOTIVATION OF HYDRONYMS AND THEIR LEXICAL CLASSIFICATION SEMANTICHESKOE»

УДК 811.512.133

ТАРИХИЙ ГИДРОНИМЛАРНИНГ ЛУГАВИЙ-МАЪНОВИЙ ТАСНИФИГА ДОИР

Р.М. Шукуров1, Г.С. Журабоева2

Аннотация

Маколада "Тарихи Рашидий" асаридаги гидронимларнинг номланиш мотивлари тахлил килинган ва лугавий-маъновий таснифи берилган.

Калит сузлар: тарихий гидронимлар, номланиш мотиви, топогидроним, антропогидроним, сув объекти, топоним, лугавий-маъновий тасниф.

Рус тилшуноси В.В.Виноградов "Суз маъноси у оркали ифодаланаётган предметдан ва аташ вазифасининг предметга мутаносиблигидан узокка кетмайди" деб ёзади [1;16]. Бу таъриф атокли отларнинг асосий куринишларидан бири булган топонимларнинг бир тури - гидронимларнинг номланиши учун хам хос. Номловчи сув объекти ва иншоотларига ном (атокли от) беришда уларга хос бирор хусусиятни, жихатни мотив килиб олади. Бу жараёнда сув объекти ва иншоотларининг жойлашиш урни, тузилиши, шакли, уларни бунёд этган шахсларнинг номлари, мазкур худуд атрофида усадиган дарахтлар, яшайдиган хайвон ва жонзотлар ёки сувнинг белги-хусусиятлари мотив вазифасини бажаради [2;45].

XVI аср ёзма ёдгорлиги Мухаммад Дайдар мирзонинг "Тарихи Рашидий" асарида кайд этилган гидронимларни хам уз навбатида номланиш мотиви ва лугавий-маъновий хусусиятларига кура куйидагича таснифлаш мумкин:

1. Топогидронимлар, сув объектларини топонимларга нисбат бериш асосида юзага келган атокли номлар.

"Тарихи Рашидий" асарида топогидронимлар бошка хил сув объектлари номига нисбатан анчагина салмокли уринни эгаллаши билан фарк килади. Уларнинг юзага келиши гидронимнинг кайси ердан окиб утиши ёки кайси худудда жойлашиш урни билан богланади. Бу типдаги гидронимлар хакида суз юритилганда, таникли топонимшунос олим Н.Охунов гидронимлар топонимик номлар билан аталганда улар таркибида куп холларда дарё, сой, арик сингари сув объекти турини билдирувчи терминлар бирикиб келади, дея таъкидлаган эди. Масалан: Шаурихонсой, Гузордарё, Куцонсой, Нурсухариц каби [4;38].

Дакикатан хам, манбадаги аксарият топогидронимлар таркибида дарё индикаторининг кушилиб келиши, олимнинг юкоридаги мулохазаларни бевосита тасдиклайди: Ёрканд дарёси, Шауноз дарёси, Хужанд дарёси, Хутан дарёси, Ахси дарёси, Лоуур дарёси, Туюнбоши дарёси ва бошкалар [8].

2. Ер катламининг устки тузилиши, тупрок ва тошларнинг таркибига кура номланган гидронимлар.

Сув объекти номларининг ушбу тури таркибида купинча "тош", "кум" сузлари иштирок этади. "Тарихи Рашидий" асари гидронимиясида бундай номлар тошларнинг таркибига кура турларини ифодалайди. Масалан: Тош ариги, Корацош, Оццош, Урунгцош каби.

Гидронимлар таркибидаги цош лексемасини муаллиф шундай изохлайди: "Хутанда Корацош ва Урунгцош деган иккита дарё бор, уларда рангдор тошлар -цош тошлари буладики, дунёда бирор жойда бунацасиучрамайди" (415-бет).

Ушбу лексеманинг "Девону луготит турк" асарида янада мукаммалрок изохини куриш мумкин ва уз навбатида бу талкинларда муаллифлар муштараклиги кузатилади: "Хутан шаурининг икки томонидан оцадиган икки наур, уларнинг бирини Урунгцошукуз дейилади. Оц, тоза тош шу ерда булади. Бу

1Шукуров Ра^матулло Мирзатиллаевич - доцент, Ферганский государственный университет, Узбекистан.

2Журабоева Гулрух Солижоновна - преподаватель, Ферганский государственный университет, Узбекистан.

Ученый XXI века • 2016 • № 3-4 (16)

ном уам шу тошга нисбат берилган; яна бири Корацошукуз дейилади. Кора, тоза тош шу эрда булади" [6;355].

Куринадики, цош унсури номларда "рангдор, тоза тошлар" га нисбатан кулланилиб, тошлар таркибини, оц, цора сифатлари эса тошлар белгисини ифодалашга хизмат килган ва номланиш сув объектининг шу белгилари асосида юзага келган.

3. Сувнинг маза-таъми, \иди ва хароратига нисбатан ном олган гидронимлар.

Асарда ушбу семантик гурухга мансуб булган гидронимлар куп учрамайди, шу сабабли улар сирасига факат Обишур (Шурсув) хамда Иссицкул номларини келтириш билангина чекланамиз.

"Улар Тойхонга етишганда Обишур (Шурсув) дарёси буйида муроса таъмини..мазали цилдилар" (73-бет).

Изофа шаклида берилган Обишур гидроними форс-тожикча - об ва шур сифатларининг бирикишидан ясалган. Узбек тилида шур сузи асосида шакл-ланган гидронимлар асосан шур сузининг "таркибида туз моддаси куп булган" маъноси асосида юзага келади [2;67]. Айни пайтда, Обишур гидронимининг номланишига хам шу фаркли белги мотив килиб олинган ва унга маза-таъми асосида юзага келган объект сифатида каралади.

Иссицкул гидроними таркибидаги "иссик" термини сувининг харорати юкори булган сув объектлари номига кушиб айтилади. Уларнинг сув харорати шу жойдаги хавонинг уртача йиллик хароратидан юкори булади [5;52]. Асарда муаллиф Иссиккул гидроними хакида фикр юритар экан, кулнинг сувига хос булган жихат сифатида куйидагиларни илова килади:

"Унга цуйиладиган уамма сувлар чучук ва тотли, лекин кулга цушилган зауотиёц сув шундай аччицуамда шур булиб кетадики, ундан уатто ювинишучун уам фойдаланиб булмайди; агар кузга ёки огизга тушса, цаттиц куйдира бошлайди..." (510-бет).

Айтиб утилганидек, кулнинг хам шурлиги, хам иссиклиги унинг фаркли томони, номланиш учун мотив булган хусусияти эса харорати билан боглик белгисидир.

4. Сувнинг ранг-хусусиятига караб номланган гидронимлар.

"Тарихи Рашидий" асарида мазкур типдаги гидронимлар таркибида асосан куйидаги ранг-тус сифатлари катнашган объектларни куриш мумкин: сурх (ф-т. сурх-кизил) сузи: Сурхоб (сурх-цизил, об-сув); кук сузи: Кукнодир (кул); кора, сиё (ф-т. сиё-кора) сузлари: Корамуран (Корадарё), Коратазгун (Корадарё), Сиёб (сиё-цора, об-дарё).

Гидронимлар таркибида келган ушбу ранг билдирувчи сузлар хам объектнинг кайсидир хусусиятини, узига хос энг мухим жихатини акс эттиришга асос булиб хизмат килади. Чунончи, кук сузи кулами чукур, сувининг окиш суръати сокин, ранги шишадек кум-кук, гоят тиник ва тоза гидронимлар таркибида келади [5;64]. Кул сузи билан боглик бу мулохазалар асарда берилган Кукнодир кули гидронимига хам тегишли булиб, кул сувига хос мухим белги сифатида талкин килинади.

Корамуран, Коратазгун, Сиёб каби сув объектлари таркибидаги цора сузи ер ости сизот сувларидан туйинадиган, секин окканлиги учун корамтир тусда буладиган, табиий узанидан окмайдиган гидронимларга кушиб айтилади.

5. Сувнинг окиш характерига кура ном олган гидронимлар.

Гидронимларнинг мазкур гурухига сувнинг окиш холати: тезлиги, секин-

лиги ёки димланиб окиши, окимдан уз узанини узгартириб туриши каби омил-лар асос килиб олинади. "Тарихи Рашидий" асарида бу турга куйидаги гидро-нимларни киритиш мумкин: Тезоб, Чир (Оби Парак).

Манбадаги гидронимларга асосан сувнинг окиш тезлиги мотив килиб олинган булиб, "Тезоб - тез сув, тез окар сув" маъносини [4;42], Чирчикнинг та-рихий номи "Чир - гуруллаган, буркираган, тезкор" маъноларини англатиши мутахассислар томонидан аникланган [3;146].

6. Антропогидронимлар, киши номлари асосида вужудга келган объ-ектлар.

Ушбу типдаги гидронимлар "Тарихи Рашидий" асарида куп учрамайди. Улар сирасига факат Ойша Хотун дарёси, Вахш дарёси каби объектларни кири-тиш мумкин: "Алмату чегарасига етишганда, Ойша Хотун дарёси буйида караит уруги одамлари билан жанг булди" (97 - бет).

Асарда кулланган Ойша Хотун дарёси гидронимининг этимологияси мав-жуд эмас, лекин таркибидаги хотун антропонимик индикатори оркали гидро-нимнинг аёл киши исмига нисбатан куйилганини ва "цатун" термини Афросиёб кизларидан булганларга унвон сифатида кушиб айтилгани назарда тутилса [6;388], бу дарё аслзода аёл номи билан аталишини тахмин килиш мумкин.

Асарда кайд этилган Вахш гидроними Амударёнинг кадимий эроний номи булиб, сув худоси исми билан богликдир. Абу Райхон Беруний Вахш хоразмлик-ларда "сув париси - малак" номи деб ёзган [7;59]. Олимнинг ушбу фикрини Ши-молий Тохаристонда милоддан аввалги V-VII асрларда Аму дарёсининг хомий худоси ва рухи булган Вахшга багишланган катта ибодатхоналар кад кутарганлиги хакидаги маълумотлар хам тасдиклайди [9;45]. Куринадики, Вахш гидронимнинг юзага келишида махаллий халкларнинг афсонавий тарихи ва мифологик тасаввурлари мухим рол уйнаган.

Юкорида куриб утганимиздек, сув объектларини номлашда сув ва сув объектига хос табиий, географик, халкнинг утмишига оид тарихий, иктисодий, ижтимоий-сиёсий хусусиятлар ва бошка омиллар мотивга олинган. Бундан ташкари, гидронимларга ном беришда купрок сув таркиби, унинг кимёвий жихатлари ва сув объектига хос кенг маънодаги географик хусусиятлар асос вазифасини бажарган.

Адабиётлар:

1. Виноградов В.В. Русский язык. - Москва: Наука, 1972.

2. Улуков Н. Узбек тили гидронимларининг тарихий-лисоний тадкики. -

3. Тошкент: Фан, 2008.

4. Дусимов З., Эгамов Д. Жой номларининг кискача изохли лугати. - Тошкент: Укитувчи, 1977.

5. Охунов Н. Топонимлар ва уларнинг номланиш хусусиятлари. Тошкент: Фан, 1989.

6. Еуломов П. Жугрофия атамалари ва тушунчалари изохли лугати. - Тошкент:

7. Укитувчи, 1994.

8. Махмуд Кошгарий. Девони луготит турк. - Тошкент, 1960. 1-том.

9. Qorayev S. Toponimika. - Toshkent: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006.

10. Мухаммад Дайдар мирзо. Тарихи Рашидий. - Тошкент: Шарк, 2010.

11. Шамсиддин Камолиддин. Кадимий исмлардан ясалган жой номлари // Узбек тили ва адабиёти. 2003,1-сон.

© Р.М. Шукуров, Г.С. Журабоева, 2016

УДК 811.512.133

ВОПРОСЫ МОТИВАЦИИ ГИДРОНИМОВ И ИХ ЛЕКСИКО-СЕМКАНТИЧЕСКАЯ КЛАССИФИКАЦИЯ

Р.М. Шукуров, Г.С. Журабоева

Аннотация. В статье исаледуются вопросы мотивации гидронимов в произведении "История Рашиди" и дана их лексико-семантическая классификация.

Ключевые слова: исторические гидронимы, номинативный мотив, топогидроним, антропогидроним, волный объект, топоним, лексико-семантическая классификация.

© Р.М. Шукуров, Г.С. Журабоева, 2016

YHeHbiH XXI BeKa • 2016 • № 3-4 (16)

UDC 811.512.133

THE MOTIVATION OF HYDRONYMS AND THEIR LEXICAL CLASSIFICATION SEMANTICHESKOE

R.M. Shukurov, G.S.Juraboyeva

Abstract. This article examines the motivation of hydronyms in his work "the History of the Rashidi" and gives their lexico-semantic classification.

Keywords: historical hydronyms, nominative motif, antropogenesis, toponym, lexico-semantic classification.

© R.M. Shukurovm, G.S.Juraboboyeva, 2016

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.