Научная статья на тему '«РАВЗАТ УШ-ШУҲАДО» АСАРИДА РЕМИНИСЦЕНЦИЯ'

«РАВЗАТ УШ-ШУҲАДО» АСАРИДА РЕМИНИСЦЕНЦИЯ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

91
33
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
адабий тушунча / категория / технология / интеграция / реминисценция / хотирлаш / literary concept / category / technology / integration / remission / memory.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Саидмурод Холбеков

Мазкур мақолада адабиѐтшуносликдаги реминисценция ҳодисасининг ўзбек классик адабиѐтида, хусусан, Собир Сайқалийнинг “Равзат уш-шуҳадо” асарида қўлланилиши мисоллар ѐрдамида таҳлил қилинган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

REMINISTRATION IN THE WORK "RAVZAT USH-SHUHADO"

This article analyzes the use of the phenomenon of remission in literary criticism in Uzbek classical literature, in particular, in the work of Sabir Sayqali "Ravzat ush-shuhado".

Текст научной работы на тему ««РАВЗАТ УШ-ШУҲАДО» АСАРИДА РЕМИНИСЦЕНЦИЯ»

«РАВЗАТ УШ-ШУХДДО» АСАРИДА РЕМИНИСЦЕНЦИЯ

Саидмурод Холбеков

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти

"укитувчиси s_xolbekov79@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада адабиётшуносликдаги реминисценция ходисасининг узбек классик адабиётида, хусусан, Собир Сайкалийнинг "Равзат уш-шухадо" асарида кулланилиши мисоллар ёрдамида тахлил килинган.

Калит сузлар: адабий тушунча, категория, технология, интеграция, реминисценция, хотирлаш.

REMINISTRATION IN THE WORK "RAVZAT USH-SHUHADO"

ABSTRACT

This article analyzes the use of the phenomenon of remission in literary criticism in Uzbek classical literature, in particular, in the work of Sabir Sayqali "Ravzat ush-shuhado".

Keywords: literary concept, category, technology, integration, remission, memory.

КИРИШ

Адабий тушунча, категория ва ходисаларни жахон адабиётшунослиги фонида текшириб курилганида хам унинг бизга кай даражада тадкик килинаётганини кузатиш мумкин. ана шундай ходисалардан бири реминисценция ходисасидир.

И.И.Мурзак реминисценция тугрисида куйидагича кузатишлар олиб борган:

"Бадиий ижоднинг ички конуниятларини урганишда адибнинг аввалги адабий анъана билан алокаси муаммоси алохида урин тутади. Бадиий образнинг янги семантик товушларини яратишнинг энг самарали усулларидан бири бу реминисценциядир.

Реминисценция (лотинча reminiscentia - акс-садо, ноаник эслаш) адабиёт, ёзувчи ва укувчининг хотираси ва ассотсиатив фикрлашга каратилган. Купинча

муаллифнинг касддан бировнинг образини ёки сузини карзга олишни белгилаш ва онгсиз равишда реминисценция уртасидаги чегарани урнатиш кийин. Анъанага мурожаат килмасдан у ёки бу тарзда янги матн яратиш мумкин эмас. Ёзувчи узлаштирган хорижий бадиий тажриба унинг ижодига турлича таъсир килади. Х,ар бир асарнинг узига хос адабий ва тарихий маълумотлари мавжуд. Ёзувчининг маълум анъаналарга йуналтирилганлиги расмий эмас, балки мазмун-функтсионалдир. Факатгина бу холатда ёзувчининг укиш тажрибаси ижодий самарали булади. И. Бернштейн ёзганидек: "Асрий образларнинг бадиий мужассамлашуви трамплиндан иборат булиб, унда адабиётда хам анъанавий, хам янгилик пайдо булади". [1, 76-77]

И.И. Мурзакка кура, реминисценциялар типологиясини ва асосий турларининг хусусиятларини куйидагиларга булинади: "Сузма-суз келтириш, кичик модификациялар билан манбани купайтириш, интертекстуал иктибос, манбанинг семантик ва стилистик жихатдан мухим элементларини алмаштириш (бу касддан тахрирлашдир), жузъий утказиш, эркин тартибга солиш, кайта хикоя килиш, таржима, архетип тасвирининг курсаткичи, асл кузатув, Инжилдан иктибос, китоб хикоявий вазиятни кайта куриш сифатида, ассоциатив иктибослар, сюжетли реминисценция, асл матн ва таржимани бирлаштириш, синкретик маданий реминисценция, пластик ва расмли дурдоналар, фалсафий трактатлар, илмий назариялар, нуфузли хукмлар, макол ва маталлар, афоризмларни келтириш, белгиларнинг типологик якинлиги". [1, 77-83]

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Адабиётшунослик, хусусан, бадиият масалалари буйича тадкикот ишлари, асар укиш жараёнидаги бевосита кузатишлар олиб борганлар. Бунда фалсафа фанидан эндигина ажралиб чиккан даврлардан Аристотелдан тортиб хозирги кунда поэтик мушохада юритаётган бошловчи тадкикотчигача шулар жумласига кушиш мумкин. бу борада хорижий олимлар: Рене Уэллек, Остин Уоррен, Александр Квятковсий, Геннадий Поспелов, узбекистонлик олимлар: Вохид Зохидов, Вохид Абдуллаев, Хдмид Сулаймонов, Гулом Каримов, Иззат Султон, Натан Маллаев, Азиз Каюмов, Матёкуб Кушжонов, Абдукодир Хдйитметов, Абдурашид Абдугафуров, Баходир Каримов, Узок Журакулов, Дилмурод Куронов каби олимларнинг илмий текширишларини алохида эътироф этиш мумкин. Бирок, бадиий тасвир ва ифода воситаларидан булган реминисценция алохида тадкик килиш ва унинг бадиий матндаги урни ва ахамияти, умуман, ушбу ходисаларнинг узбек адабиётшунослигидаги урнини

белгилаб берувчи кузатувлар етарли даражада урганилмаганлиги мазкур тадкикотимиз мавзусини белгилаб беради.

Тадкикот ишида тахлилий-статистик, киёсий-ретроспектив, тавсиф ва тахкик каби методлардан фойдаланилди.

НАТИЖАЛАР

Реминисценцияга "Узбекистон Миллий энциклопедияси"да шундай таъриф берилади: "Реминисценция (лот. remmiscentia - эслаш) (психологияда) -эс-эс хотирлаш; инсон илгари хаётда учратиб урганган нарса ва ходисаларни, фикрлар, сузлар, вокеаларни тусмоллаб эслаши. Бунда эслашнинг туликлиги, аниклиги хотиранинг индивидуал хусусиятларига, материални эсда олиб колинган ёки ёдланган пайтдан кейин утган вактга, материалнинг мазмунига, инсоннинг психик холати ва ёшига, шунингдек, бошка омилларга боглик булади" [2, 154]

"Адабиётшунослик лугати"да куйидагича таърифни укиймиз: "Реминисценция (лот. reminiscentia - хотирлаш, эслаш) - адабий ходисаларнинг диалогик муносабатда булиши натижаси уларок юзага келувчи ходиса, адабий асардаги илгари мавжуд булган асарларни ёдга солувчи нукталар. Бундай реминисценциялар англанган ё англанмаган (асарда ижодкор хотирасида мухрланиб колган узга асардаги нукталарнинг гайриихтиёрий тарзда акс этиши) равишда воке булади; улар очик-ошкора эмас, шу боис илгаб олиниши хам бирмунча кийин ва шу жихати билан узлаштириш ва таклиддан фаркланади" [3, 248]

А.Квятковскийнинг "Бадиият лугати"да реминисценцияга куйидагича таъриф берилади: "Реминисценция, бу - бошка бир бадиий асардан таниш булган фразал ёки образли конструкцияни шоир томонидан касддан ёки билмасдан такрорланиши. Баъзан эслаш ритмик-синтактик харакатларни нусхалаш оркали ифода этилади. Асл ва эслатувчи ибораларни ёнма-ён коъйиш баъзи шоирларнинг бошкаларга таъсирини кизикарли тасвирлайди" [4, 238].

Квятковский реминисценция шундай таъриф беради ва уз даврининг таникли ижодкорларининг шеърлари ва уша шеърни эслатувчи, таъсир самараси булган шеърларни мисол келтиради. Шунингдек, автореминиценция (уз-узидан таъсирланган, уз асарида учрайдиган реминисценция) ходисасини хам мисоллар билан беради.

Собир Сайкалийнинг "Равзат уш-шухадо" асарининг реминисцентив тахлили ва унинг узига хос жихатлари кандай булади?

Аввало, асарнинг номланиши шу ходисанинг бадиий функционаллигидир, яъни унда Пайгамбаримиз Мухаммад (с.а.в.)нинг невараларининг мудхиш котиллик окибатида шахид булишлари ("Шахидлар боги" деб номланиши шундан) шундай хулосага келишимизга сабаб булади. Пайгамбаримиз неваралари Имом Хасаннинг захарланиб улдирилиши ва Имом Хусайннинг Ирокдаги Карбало даштида ахли оиласи ва бутун тарафдорлари билан биргаликда жами 72 кишининг шахид этилиши ислом тарихида дахшатли фожеа булган. Бу мудхиш вокеа бир катор узбек ёзувчилари томонидан каламга олинган. [5, 3]

Карбало фожеасига багишланган Собир Сайкалий асари вужудга келишида Хусайн Воиз Кошифийнинг (1440-1505) "Равзат уш-шухадо" номли форсий асарининг урни шубхасиз катта урин тутади. Кошифий асарида Одам (а.с.)дан Мухаммад (с.а.в.)гача утган пайгамбарлар киссалари, халифалар, Хазрати Али, Фотима ва Имом Хдсан хамда Имом Хусайнларнинг конли кечмиши хикоя килинади.

Карбало шахрида тугилган улуг озар шоири Мухаммад Фузулий (14981556) биринчилардан булиб туркий тилда бу мавзуни кенг ёритди. Кошифий анъаналарини давом эттирган Фузулий уз асарини "Хадикат ус-суадо" ("Бахтлилар боги") деб номлаб, Кошифий "Равзат уш-шухадо"си каби ун бир кисмдан иборат килиб, узига хос услубда асар тартиб берган. [5, 4].

Кейинг уринларда "Равзат уш-шухадо" асарида хотирлашнинг, яъни реминисценциянинг гаройиб усулларидан фойдаланилган. Масалан, асар номлари эсланади: "Канз ул-гаройиб", "Равзат ул-ахбор", "Шавохид".

Вокеа асар номи билан эмас, тарихий шахс/персонаж/муаллиф номи эсланади: Охунди Мулло Муъийн, Али Мусо Ризо.

Сайкалий гохида асар номини хам, муаллифини хам зикр килиб утади: Басе ул Охунди Мулло Муъин дер, "Сийар" ичра далиллар бирла ул эр.

Сайкалий "Равзат уш-шухадо" асарида реминисцентив хикоя услуби асосида иш олиб боради ва, масалан, бир пайгамбар киссаси хикоя килиниб, унинг ривояти фонида Имом Хасан ва Имом Хусайнларнинг гамгин киссаларини бериб кетади.

"Равзат уш-шухадо"да шундай эсланади:

Таниб нафсинг, уаводин тонмайин то, Квасам биллоу, танимасанг Х,ацни асло.

Бу уринда шоир "Ман арафа нафсаху факад арафа раббах", яъни "Кимки уз нафсини таниса, бас, Раббини танийди" хадисига ишора килинмокда.

Яна бир уринда:

Кулоуинг узра цоим тожи "лавлок", Буроцинг Жабраил, фаршингдур афлок.

Бу ерда Аллоху таоло хадиси кудсийда Мухаммад (с.а.в.) хакида "Лавлока лавлок, ламо халактул-афлок" (Сен булмаганингда, сен булмаганингда коинотни яратмасдим) деб мархамат килгани эсланади.

МУ^ОКАМА

Адабий ходисалар шунчаки юзага келмаган. Уларнинг хар бири маълум вокеалар билан боглик булган. Реминисценция хам ана шундай ходисалардан бири сифатида пайдо булган. Инсон вакт утган сари хотиралар билан яшайди. Хотирлаш сингари ходисалар бадиий асарлар таркиби хам келади ва маълум вокеаларни эслаш баробарида айтилмокчи булган, ёки тасвирланаётган сюжет линиясини маълум холатда ушлаб туриш учун кулланади. Бу эса вокеаларнинг жонли чикишида, укувчини кизикарли вокеалар фонида ушлаб туришда ёрдам беради. Демак, утмишда булиб утган вокеаларни хотирлаш адабиётшуносликда реминисценция сифатида бахоланар экан.

ХУЛОСА

Укувчи асарни укиш жараёнида, тадкикотчи асар устида ишлаганида, талаба уни укиганда турли куринишдаги реминисцентив холатларга дуч келади, уни реминисценция эканлигига куп-да эътибор беравермаслиги хам мумкин, лекин Собир Сайкалийнинг мазкур "Равзат уш-шухадо" асари реминисцентив уринларнинг бир канча турлари булиб, асарни укиётган пациент шу адабий ходисанинг бир неча турли куринишлари мавжудлигини сезиб олади. Чунончи:

1. Аввало, унинг номланиши ("Равзат уш-шухадо"/"Шахидлар боги") буюк бир эслатма эканлигини англаб етади.

2. Асарнинг вужудга келишида катта туртки булган Хусайн Воиз Кошифийнинг "Равзат уш-шухадо" асарининг бевосита номини тугридан-тугри олган, лекин эпик куламда эмас, лиро-эпик шаклда бутунлай бошка охангда кайта хикоя килиниши реминисценция ходисанинг алохида куриниши сифатида бахолаш мумкин.

3. Кейин хикоя ичида хикоя усулидаги реминисцентив холатларнинг бериб борилиши. Яъни хар бир пайгамбар хакида хикоя фонида фожиали улим

топган пайгамбаримиз Мухаммад (с.а.в.)нинг неваралари Имом Хасан ва Имом Хусайнлар киссаларини эслатиб утиши;

4. Собир Сайкалий "Равзат уш-шухадо"да бошка бир асарни (асарнинг номи, тарихий шахсни/персонажни/асар муаллифини) эслатиб утиш билан реминисценция ходисасининг бир куринишини намоён килган.

5. Асарда бевосита Куръони карим ва хадиси шарифлардан аслиятидан ё маъносини эслатувчи мисраларнинг учраши унинг реминисцентив услубий жихатини эътиборга олишимиз учун асос булади.

REFERENCES

1. Мурзак И.И. Реминисценция // Введение в литературоведение. (Под общ. ред. Л.М.Крупчанова). - М.: Оникс, 2007.

2. Реминисценция. // Узбекистон Миллий энциклопедияси. - Т.: УзМЭ давлат илмий нашриёти. - Б. 154. www.ziyouz.com

3. Куронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик лугати. - Т.: Академнашр, 2010.

4. Квятковский А. Поэтический словарь (научн. ред.: И. Роднянская). - М.: Изд-во "Советская энциклопедия", 1966.

5. С. Сайфуллох, Д.Хунзикер. Карбало фожеаси ва бадиий ижод (сузбоши) // Собир Сайкалий Хисорий. Равзат уш-шухадо. - Т.: Мовароуннахр. 2004.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.