Научная статья на тему 'БАДИИЙ АСАР КОМПОЗИЦИЯСИДА ТУШ ЭПИЗОДИ'

БАДИИЙ АСАР КОМПОЗИЦИЯСИДА ТУШ ЭПИЗОДИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

333
44
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туш эпизоди / руҳий таҳлил / асар сюжети ва композицияси. / dream episode / psychological analysis / plot and composition of the work

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Хўжақулова Раъно

Мақолада Пиримқул Қодировнинг “Ҳумоюн ва Акбар” романи мисолида туш эпизоди руҳий таҳлилнинг поэтик воситаси сифатида таҳлил қилинган. Тушнинг асар сюжети ва композициясида тутган ўрни, ғоявий-бадиий вазифаси, қаҳарамонлар ички оламини очишдаги ўрни борасида илмий хулосалар баён қилинган. Тадқиқотда ҳар бир илмий таҳлил асардан олинган парчалар воситасида асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

A DREAM EPISODE IN THE COMPOSITION OF A WORK OF ART

The article analyzes the episode of Pirimkul Kadyrov's dream on the example of the novel "Humayun and Akbar" as a poetic means of mental analysis. Scientific conclusions were drawn about the role of the dream in the plot and composition of the work, its ideological and artistic function, its role in revealing the inner world of images.

Текст научной работы на тему «БАДИИЙ АСАР КОМПОЗИЦИЯСИДА ТУШ ЭПИЗОДИ»

ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 1 | ISSUE 4 | 2020

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804 БАДИИЙ АСАР КОМПОЗИЦИЯСИДА ТУШ ЭПИЗОДИ

Раъно Хужа^улова

Тошкент молия институти Тиллар кафедраси укитувчиси

kho jaq ulova@mail. ru

АННОТАЦИЯ

Маколада Пиримкул К,одировнинг "Хумоюн ва Акбар" романи мисолида туш эпизоди рухий тахлилнинг поэтик воситаси сифатида тахлил килинган. Тушнинг асар сюжети ва композициясида тутган урни, FOявий-бадиий вазифаси, кахарамонлар ички оламини очишдаги урни борасида илмий хулосалар баён килинган. Тадкикотда хар бир илмий тахлил асардан олинган парчалар воситасида асосланган.

Калит сузлар: туш эпизоди, рухий тахлил, асар сюжети ва композицияси.

A DREAM EPISODE IN THE COMPOSITION OF A WORK OF ART

Rano Khojakulova

Department of Languages, Tashkent Institute of Finance kho jaq ulova@mail. ru

ABSTRACT

The article analyzes the episode of Pirimkul Kadyrov's dream on the example of the novel "Humayun and Akbar" as a poetic means of mental analysis. Scientific conclusions were drawn about the role of the dream in the plot and composition of the work, its ideological and artistic function, its role in revealing the inner world of images.

Keywords: dream episode, psychological analysis, plot and composition of the

work.

КИРИШ

Бадиий асарда рухий тахлилнинг поэтик воситалари хилма-хил. Тадкикотчилар томонидан рухий тахлил поэтик воситаларининг ундан ортик турлари кайд килинган булиб, уларга портрет, диалог, монолог, туш, пейзаж, бадиий деталь, хиссий харакаталар (мимика ва пантомимика), нуткий характеристика, галлюцинация кабиларни киритиш мумкин. Ушбу воситаларнинг хар бири бадиий асар кахрамонларининг муайян макон ва

замондаги ички дунёсининг яширин кирраларини укувчига таништиришда ёзувчига кул келади.

Рухий тахлил поэтик воситаларининг баъзилари соф рухий ходиса сифатида бадиий адабиётда азалдан мавжуд булса, айримлари рухият билан унчалик боFлик булмаган ёки умуман ундан йирок ходисалар сифатида суз санъатига нисбатан кейинги даврларда кириб келган. Асардан урин эгаллаган хар бир поэтик воситага муаллиф муайян бадиий вазифани юклайди. Ушбу бадиий юклама бевосита ёки билвосита кахрамонлар ички дунёсини очишга йуналтирилади.

Бадиий асарда инсон тасвири биринчи уринда турар экан, уни тулаконли, хар тарафлама гавдалантириш учун унинг ташки портретини яратиш билан бирга ички дунёси хам бадиий гавдалантирилиши керак. Умуман, ташки портретни хам рухиятсиз ифодалаб булмайди. Кдхарамоннинг хар бир харакати, имо -ишораси, кулгиси, йиFиси муаллиф юклаган маълум вазифани бажаради. Муайян вазифани бажармайдиган харакат ёки холат тасвири бадиий асар учун ортикчадир. Шундай экан, муаллиф кахрамоннинг рухиятига - унинг ички кечинмалари, холати, калб туFёнлари, лирик туЙFулари тасвирига, уларни ифодалаш масаласига бадииятнинг асосий шарти сифатида караши лозим.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Бадиий психологизм ва психологик тахлил муаммоси С.Г.Бочаров, А.Н.Иезуитов, В.В. Компанейц, М.Б.Храпченко, А.Б.Есин, М.М.Бахтин, Р.Уэллек ва О.Уоррен, П.Рикёр каби америка ва рус олимлари томонидан атрофлича урганилган. [6] Бадиий асарда психологизм муаммоси буйича узбек адабиётшунослигида хам муайян тажрибалар тупланган, назарий тадкикотлар амалга оширилган. Адабиётшунос Х,.Умуров бадиий психологизмнинг миллий романчиликда, А.Холмуродов эса киссачиликда карор топишини махсус тадкик этишган. Бундан ташкари, ХХ аср сунгги чораги ва ундан кейинги даврда яратилган унлаб романлар илмий-адабий жамоатчиликда катта кизикиш уйготиб, бахс ва мунозараларга сабаб булган. Бу хакда И.Султонов, М.Кушжонов, О.Шарафиддинов, С.Мирвалиев, У.Норматов, ХУмуров, И.Мирзаев каби адабиётшуносларнинг салмокли тадкикотлари мавжуд.

Тадкикот учун узбек ёзувчиси Пиримкул К,одировнинг Хиндистондаги Бобурийлар сулоласининг давомчилари булган Хумоюн ва Акбар олиб борган сиёсат хакида хикоя килувчи тарихий роман "Хумоюн ва Акбар" материал сифатида олинди. Тадкикотда анализ ва синтез, киёсий тахлил ва кузатиш методларидан фойдаланилди.

НАТИЖАЛАР

Пиримкул Крдировнинг "Хумоюн ва Акбар" романида бобурийлар сулоласининг Бобурдан кейинги даври хакида хикоя килинади. Асар рухий тахлилга бой тарихий романлардан биридир. Асарда кахрамонлар рухиятида кечаётган турфа товланишларни асослашда рухий тахлилнинг портрет, диалог, монолог, туш каби поэтик воситаларидан унумли ва уринли фойдаланилган. Ушбу санъат асарда адибнинг рухий тахлил санъатидан фойдаланиш махорати бутун жозибаси ва назокати билан уз аксини топган.

Ушбу маколада "Хумоюн ва Акбар" романини тадкикот объекти сифатида олиб, биргина туш эпизодининг поэтик восита сифатида бадиий асар сюжети ва композициясидаги ролини, хусусан, асар кахрамонларининг рухониятини очишдаги ахамиятини белгилашга, бу борада адибнинг бадиий махоратини очиб беришга харакат килдик.

"Хумоюн ва Акбар" романида хам купгина уринларда ёзувчи туш эпизодини асар сюжетига махорат билан сингдирган. Ёзувчи купрок кахрамонлар OFир вазиятларда колганда, укувчини кахрамоннинг истикболида тахликали вазиятлардан огох килишда, кахрамон рухиятидаги Fалаёнли вазиятларида ушбу поэтик воситага мурожаат килади. Кдхрамонларнинг тушида руй берган вокеалар билан танишган китобхон рухияти асар сюжетидаги навбатдаги вокеаларни кабул килишга тайёрланади. Бунинг натижасида китобхон асар вокеларини осонлик билан кабул килади, асар FOясини кийинчиликсиз хазм килади, энг мухими, асар кахрамонларининг айни пайтдаги рухий холатини англайди.

Асарда Чунор калъаси Шерхон томонидан эгаллангач Хумоюн Мирзо калъани ундан тортиб олмокчи булиб кушин туплайди. У кушинига уч томони дарё билан уралган ва туртинчи томони очик булган жойни танлайди. Бек-у аъёнларнинг айтишларича, бундай жойда очик булган туртинчи томонга сокчилар куйиб, кечалари бемалол ухлаш мумкин эди. Бу жойни бир пайтлар отаси Бобур Мирзо хам кароргох килиб жанг килган ва енгиб чиккан эди. Айни карорга келишида Хумоюн Мирзо отасининг уша жангдаги тажрибасига таянади. Ана шундай вазиятда, яъни кабул килган карори хаёт-мамот масаласини хал киладиган бир пайтда Хумоюн Мирзо кечаси шундай туш куради: "Хумоюн оёц цуйган ер ичига упирилиб тушиб, тубсиз унгирга айланди. У оёгини тортиб олиб, орцага тисарилди. К^орайиб турган унгир лабида цандайдир дарахтнинг илдизи куринди. Хумоюн тубсиз жарга йицилай деганда шу дарахтдан икки цуллаб тутиб цолди. Бир пайт дарахт %ам илдизи билан сугурилиб чица бошлади.

Х,умоюн жарга цулаб тушишини сезганда цичцириб, босинцираб уйзонди-ю: "Алуамдулилло, туш экан!" дея хиёл енгил тортди ".

Асардаги айни вокеалар тасвирланган уринларда Хумоюннинг тушида ва хушида руй берган вокелар бир-бирига жуда ухшаш. Ёзувчи бу уринда туш эпизоди оркали Хумоюннинг хаётида энди руй бериши керак булган вокеалардан китобхонни огохлантиради. Шерхон билан буладиган жангда Хумоюннинг енгилишини ва улим ёкасидан кайтишини унинг тушида рамзий тарзда ифодалайди. Хумоюн оёк куйган жойнинг упирилиб кетиши ва тубсиз унгирга айланиши Шерхоннинг битимни бузиб бостириб келишидан дарак берса, унинг жарга йикилаётиб дарахтдан тутиб колиши эса чукаётганда Низомнинг нажот фариштаси сифатида намоён булишининг рамзий куринишидир.

Асарда ушбу туш эпизоди факат укувчини келажакда руй бериши мукаррар фалокатдан вокиф килиш булганда эди, унинг асар сюжетидаги бадиий вазифаси анча Fариб булиб колган ва бу асар бадииятига путур етказган буларди. Пиримкул Крдиров эса катта махорат мактабига эга ёзувчи сифатида мазкур туш эпизодига яна бир канча FOявий-бадиий вазифаларни юклаган. Мазкур туш эпизоди билан Низом образи асарнинг биринчи планига олиб чикилади. Унинг Хумоюнга садокати, самимияти билан боFлик тасвирларни бадиий асослашни хам туш эпизодининг поэтик вазифаси сифатида тушуниш мумкин.

Мазкур туш эпизодида Хумоюн Мирзонинг маънавий дунёси, психологик драмаси ёркин ва ишонарли тасвирланган. Шерхондек кучли хинд саркардаси билан буладиган жанг олдидаги рухий холати FOявий ва психологик жабхаларда бадиий жихатдан асосланган. Зеро, Хумоюн туш куриши билан унинг акли хам бирдан тиниклашади. Уз хатосини англайди: "... Хумоюн тушида курган дахшатли вокеани эслади-ю, яшин ёруFида ялт этиб чакнаган тошкин дарёлар халкаси бидан унинг вахмини келтирди. Уч томондан тошиб чикаётган дарёлар уни туртинчи тарафдан бостириб келадиган ёвларга тузок булиб тутиб берадигандек булиб туюлди. Ё алхазар! У нега уз оёFи билан бу дарёлар орасига кириб колди? Отаси бу ерни кароргох килганда хаво курук, дарёларда сув оз, бу атрофда Шерхондай ёв йук эди-ку".

Романда тасвирланган ушбу танг вазиятда Хумоюннинг рухий холати туш эпизоди фонида очила боради. Унинг туши ва хушидаги вокеалар мантикан бир-бири билан боFланади ва Хумоюн рухиятидаги чизгилар асар FOяси ва бадиий мантиFига мувофик равишда ривожланади. Туш эпизоди мазкур уринда бадиий адабиётнинг асосисй шартларидан бири булган унинг таъсирчанлигини хам оширган. Буни аср сюжетидан мазкур туш эпизодини олиб ташлаб тасаввур

килиш мумкин. Агар шу уринда туш эпизоди киритилмаганда Хумоюннинг рухий холати, мукаррар юз берадиган фалокат, Низомнинг асарда биринчи план кахрамонлари сафига кушилиши билан боFлик вокеалар занжири курук баён килинишига туFри келар ва бу асарнинг бадиий кимматини туширган буларди. Ушбу фикрлардан туш эпизоди укувчини асар сюжети вокеаларига кизиктириш вазифасини бажариши хакида хам хулоса чикариш мумкин.

МУХОКАМА

Туш эпизодининг бадиий асардаги ибтидоси халк OFзаки ижоди ва антик адабиёт асарларига бориб такалади. ОFзаки поэтик ижоднинг халк эртаклари, афсоналари, эпосларида хам туш эпизодига дуч келамиз. Биргина "Алпомиш" достонининг узида бир неча уринларда кахрамонлар (Алпомиш, Барчиной, К,оражон ва хоказо) туш куради ва уларнинг аксариятида укувчи (тингловчи) келажак вокеалардан бохабар килинади, кахрамонларнинг айни пайтдаги рухиятида кечаётган кечинмалар билан таништирилади. Шунингдек, уларда куп холларда тушга нуроний киёфасидаги чол-кампирлар, авлиёлар, хазрати Хизр ёки алвати киёфасидаги махлуклар кириб, кахрамонларни муайян харакатларга чорлайди. Улар кахрамонларнинг кейинги такдирлари хакида башорат килиши, уларнинг галдаги харакатларини, бажарадиган ишларини белгилаб бериши, хавф-хатардан огох килиши ёки аксинча ёлFOн йули билан уларни фалокатларга бошлаши мумкин. Окибатда, кахрамонлар реал хаётда хам тушида курган вокеликка дуч келишади ва шунга мсо харакатланишади.

Тушнинг бу куринишлари купрок сирли-сехрли вокелар асосига курилган романтизм услубидаги асарларда учрайди. Бундай асарларда купрок туш эпизоди кахрамонларни вокиф килиш функциясини бажаради. Аммо реалистик адабиётга келиб туш эпизодининг бадий асардаги вазифаси бирмунча узгарди. Энди у вокиф килиш функциясидан ташкари кахрамонларнинг ички дунёсини, уларнинг кечинмаларини очишга буйсундирилди. Х,ар икки холатда хам туш эпизоди бадиий асар сюжетида мукаммал психологик образ яратишнинг мухим воситаси сифатида намоён булишини куришимиз мумкин. Шундан булса керак, кайси бир бадиий асарда туш эпизодига дуч келманг, унда у ёки бу даражадаги муайян психологик юклама мавжудлигини курасиз. Демак, туш бадиий асарда рухий тасвир воситаларидан бири булиб, асосан, кахрамонларнинг ички оламини, рухий холатини, кечинма ва драмаларини, орзу-хаёлларини психологик асослашга хизмат килади.

Туш эпизоди бадиий асар сюжетига хеч бир вазиятда сабабсиз киритилмайди. К,айсики бадиий асарда туш эпизоди бор экан, у, албатта, муайян

вазифани бажаради. Бадиий асардан олинган юкоридаги парчада Хумоюн тушида улим ёкасида уЙFOниб кетаркан, бу билан ёзувчи унинг реал хаётида хам якин келажакда шунга якин тахликали нимадир содир булишидан укувчини огох этади. Дархакикат, Шерхон узаро битимни бузиб, кутилмаганда хиёнаткорона бостириб келгач, Хумоюн Мирзо унга карши бирор чора куришга улгурмай ожиз колади. Ягона чораси - кочиб дарёдан сузиб утаётганда уша фалокат юз беради: у чука бошлайди. Ана шундай танг вазиятда эшкакчи Низом уни куткариб колади.

ХУЛОСА

Пиримкул К,одиров "Хумоюн ва Акбар" романида рухий тахлил санъатидан узига хос тарзда махорат билан фойдаланган. У асар кахрамонларининг ички оламини турли пожэтик воситалар оркали очиб берар экан, ушбу бадиий тасвирлар аср FOяини очишга, ундаги бадиий мантикни ривожлантиришга, асарнинг таъсирчанлигини оширишга йуналтирилади. Бу борада ёзувчи рухий тахлилнинг поэтик воситаси сифатида туш эпизодидан усталик билан фойдаланади. Ушбу асар мисолида туш эпизоди Пиримкул К,одиров талкинида бир пайтнинг узида бир нечта поэтик вазифани бажариши билан бадиий мукаммалик касб этади. Академик Иззат Султон адабиётда инсон тасвири масаласида шундай дейди: "Одам адабиётнинг тасвир предметидир. Одам тасвири йук жойда бадиий адабиёт йук, шу билан бирга "одам тасвири" демак - бошлича одамнинг ички дунёси, унинг кечинмалари тасвири демакдир". Ушбу назарий маълумотларнинг бадиий асардаги амалий ифодасини биз ушбу асарда куришимиз мумкин.

REFERENCES

1. Пиримкул ^одиров, "Хумоюн ва Акбар". - Т.: "Шарк", 1997.

2. Белинский В.Г. Танланган асарлар. -Т.: Узбекистон ССР давлат нашриёти, 1955.

3. Умуров Х. Бадиий психологизм ва хозирги замон узбек романчилиги. - Т.: "Фан", 1983.

4. Саримсоков Б. Бадиийлик асослари ва мезонлари. - Т.: "Янги аср авлоди", 2004.

5. Расулов А. Бадиийлик - безавол янгилик. - Т.: "Шарк". 2007.

6. Бочаров С.Г. Л.Н.Толстой и новое понимание человека // Литература и новый человек. - М.: 1963. - С. 17;

7. Иезуитов А.Н. Проблемы психологизма в эстетике /литературе // Проблемы психологизма в советской литературе. - Л.: 1970. - С. 18;

8. Компанеец В.В. Художественный психологизм в советской литературе. (1920-е годы) (Совет адабиётида бадиий психологизм (1920-йиллар) - Л.: Наука, 1980. - С. 47;

9. Храпченко М.Б. Творческая индивидуальность писателя и развитие литературы. (Ёзувчининг ижодий узига хослиги ва адабиёт ривожи) - М.: Наука, 1970. - С. 266;

10. Mengliev B., Karimov R. Theoretical fundamentals of uzbek-english parallel corpus \\ JOURNAL OF CRITICAL REVIEWS ISSN- 2394-5125 VOL 7, ISSUE 17, 2020.

11. Mengliev B., Sobirova Z. Some issues related to the transfer of english tourism terms in uzbek language \\ JOURNAL OF CRITICAL REVIEWS. ISSN- 2394-5125 VOL 7, ISSUE 15, 2020 \\ http://dx.doi.org/10.31838/jcr.07.14.194.

12. Khamroeva Sh.M., Mengliev B. R. The authorship lexicography and authorship corpus // Материалы международной научной конференции межнаучная интеграция: лингводидактический, лингвокультуроло-гический и психолингвистический аспекты 19-20 декабря 2019 год. Sumqayit - 2019. - С. 105-107

13. Akhmedova Dildora Bahodirovna, Bakhtiyor Mengliev. Semantic Tag Categories in Corpus Linguistics: Experience and Examination International Journal of Recent Technology and Engineering (IJRTE) ISSN: 2277-3878, Volume-8, Issue-3S, October 2019. - Р. 208-212 (DOI: 10.35940/ijrte.C1048.1083S19)

14. Bakhtiyor Rajabovich Mengliev, Nigmatova Lolakhon Hamidovna. Problems of language, culture and spirituality in general explanatory dictionaries of Uzbek language / Inernational Journal of Psychosocial Rehabilitation. ISSN: 1475-7192.

15. Норматов У. Умидбахш тамойиллар. - Тошкент: «Маънавият», 2000;

16. Мирзаев И. Абдулла ^одирийнинг ижодий эволюцияси. - Тошкент: «Фан», 1977;

17. Мирзаев И. Узбек адабиётида жанрлар типологияси ва услубий ранг-баранглиги. -Тошкент: «Фан», 1983.

18. Khodjamkulov, U., Botirova, Sh., Shofkorov, A., & Abdirimova, I. (2020). Bases of Organizing Cooperation between Educational Institutions through Clusters (on the Example of the Education System of Uzbekistan). Journal of Critical Reviews, 7(12), 243-247. https://dx.doi.org/10.31838/jcr.07.12.47

19. Mardonov, Sh., Khodjamkulov, U., Botirova, Sh., & Shermatova, U. (2020). The Need to Educate Young People with the Spirit of Patriotism in the Context of Globalization. Journal of Critical Reviews, 7(12), 166-169.

http://dx.doi.org/10.31838/jcr.07.12.29

20. Mukhamedov, G. I., Khodjamkulov, U. N., Shofkorov, A. M., & Makhmudov, K. S. (2020). Pedagogical education cluster: content and form. ISJ Theoretical & Applied Science, 01 (81), 252.

https://dx.doi.org/10.15863/TAS.202Q.01.81.46

21. Khodjamkulov, U., Makhmudov, K., & Shofkorov, A. (2020). The Issue of Spiritual and Patriotic Education of Young Generation in the Scientific, Political and Literary Heritage of Central Asian Thinkers. International Journal Of Psychosocial Rehabilitation, 24(05), 66946701. https://doi.org/10.37200/IJPR/V24I5/PR2020657

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.