CC BY
7ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
ԿՈՒՍԱԿՑԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՆՎՏԱՆԳԱՅԻՆ ԿԱՌՈՒՅՑՆԵՐԻ ԳԵՐԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎԱՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐԸ ՍԻՐԻԱՅՈՒՄ*
ԱԲՐԱՀԱՄ ԳԱՍՊԱՐՅԱՆ
Քաղաքական գիտությունների թեկնածու, Երևանի պետական համալսարանի միջազգային հարաբերությունների ֆակուլտետի քաղաքական գիտության տեսության և պատմության ամբիոնի դոցենտ ք. Երևան, Հայաստանի Հանրապետություն [email protected]
Հոդվածի նպատակն է ցույց տալ Սիրիայի արաբական հանրապետության քաղաքական համակարգի նախագահական, խորհրդարանական ու անվտանգային ինստիտուտների սահմանադրաիրավական կարգավիճակի ու իրական քաղաքական գործընթացներում այդ լիազորությունների իրականացման խորքային հակասությունները: Հոդվածում առաջ է քաշվում և հիմնավորվում է այն մոտեցումը, ըստ որի' Սիրիայի Սահմանադրության բազմաթիվ հոդվածներ ու ենթաօրենսդրական զանազան ակտեր 1963թ.-ից մինչև մեր օրերը սահմանափակում են երկրում ցանկացած համակարգային ազատականացում կամ ժողովրդավարացում, ապահովում են իշխող «Բաաս» կուսակցության և Աստղների ընտանեվարությունը իշխանությունում: Մեր խնդիրն է
ամբողջատիրական այդ վարչակարգի կողմից ուղղորդվող գործընթացներում բացահայտել դերն ու տեղը անվտանգային կառույցների, որոնք շուրջ վեց տասնամյակ շարունակում են գործել բռնության փիլիսոփայությամբ, արձանագրելով մարդու իրավունքների և ազատությունների աղաղակող ոտնահարումներ:
Հետազոտության իրականացման ընթացքում քաղաքական երևույթները ուսումնասիրել ենք դրանց իրական համատեքստում' օգտագործելով ապացուցման բազմաթիվ աղբյուրներ և պարզելով քաղաքական երևույթների ու դրանց համատեքստի սահմանները: Կիրառվել են քաղաքական հետազոտության համեմատական ու համակարգային վերլուծության մեթոդները:
Հետազոտության արդյունքում հանգել ենք այն եզրակացության, որ Սիրիայում որոշումների ընդունման իշխանության կենտրոնները օրենսդրական ու գործընթացային բոլոր հնարավոր միջոցներով քաղաքական համակարգը զերծ են պահել «անվստահելի» տարրերից, որոնց գործունեությունը կարող է վտանգել իշխանության վերարտադրումը: Էլիտայի շրջապտույտի միջոցով նրանց չի հաջողվել համակարգը տանել ժողովրդավարացման, հակառակը' անվտանգային կառույցների բարձրաստիճան պաշտոնները դարձնելով իշխող փոքրամասնության համայնքի' ալավիների «սեփականությունը» և նրանց միջոցով սահմանելով ավելի քան կեսդարյա արտակարգ դրություն, հաստատել են «Բաաս»-ի կուսակցապետության տոտալիտար գաղափարախոսությունը:
Հիմնաբառեր Սիրիա, Անվտանգային կառույցներ, «Բաաս» կուսակցություն, Սահմանադրություն, կոռուպցիա, բռնություն, հեղաշրջում, Ասադ, ընդդիմություն, Ալավի, Սուննի:
* Հոդվածը ներկայացվել է ընդունվել' 12.12.2019թ.:
15.10.2019թ., գրախոսվել'
12.11.2019թ., տպագրության
29
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
Քաղաքական մասնակցության ինստիտուցիոնալ ամրագրման ու խրախուսման' օրենսդրական ու սահմանադրական տեսահայեցակարգային դրույթներից անդին Սիրիայում քաղաքական գործընթացներին՝ շահերի ու ճնշման խմբերի, առևտրատնտեսական միությունների, ուժային տարբեր կենտրոնների, հասարակական, քաղաքական, քաղաքացիական հատվածների30
ներգրավվածության հարցը հաճախ ուղղորդված և մշտապես վերահսկելի է եղել կենտրոնացված իշխանության տարբեր ինստիտուտների, անվտանգային բազմաշերտ ու բազմաֆունկցիոնալ մարմինների կողմից: Նման իրողությամբ էլ պայմանավորված է փաստը, որ երկրում քաղաքական գործընթացների համալիրը ստեղծվել է բրգաձև, հիերարխիկ, հաճախ բռնության ոչ լեգիտիմ գործադրման տրամաբանությամբ և բաղկացած է փոխկապակցված, միևնույն գաղափարաբանական դիկտատուրայի տրամաբանությունից բխող, համադրված գործողություններից: Պետության
համընդհանուր և վարչատարածքային առանձին հատվածներում տեղի ունեցող գործընթացներն իրենց գործառնական նշանակությամբ հիմնականում կրել են դիսֆունկցիոնալ բնույթ: Կոռուպցիայի համակարգային բնույթը, դրա
անվերահսկեյիությունը, արատավոր այդ երևույթի նկատմամբ հանրության լայն շերտերի, պետական ու գործարար շրջանակների միանման ընկալումներն ու այդ հարցում համերաշխության՝ ոչ ֆորմալ դաշինքի կնքումը թույլ են տայիս պնդելու, որ քաղաքական համակարգի պետական հատվածի ու դրանից դուրս դե յուրե գոյություն ունեցող, բայց իշխանությունների կողմից վերահսկվող քաղաքացիական հասարակության միջև փոխըմբռնումը ստեղծել է իրավիճակ, որը կարելի է բնութագրել որպես «կոռուպցիոն համերաշխություն»31: Այդ դաշտում
30 Իրավական պետության սահմաններում գործող կազմակերպված զանգված' իր
հումանիտար, սոցիալական, տնտեսական, հոգեւոր, տեղեկատվական, տարածքային-կառավարչական և կազմակերպական սեգմենտներով: Ժողովրդավարության կայացման անհրաժեշտ պայմաններից է քաղաքացիական հասարակության' նվազագույնը գոյությունն ու կայացումը: Դեմոկտարիայի բառացի թարգմանությունը' ժողովրդաիշխանությունը, սակայն, իրավական մտքի ու տեսության մեկնաբանությամբ որոշակիորեն տարբերվում է «ժողովրդավարություն»-ից: Առաջինը երկրորդի տարրերից է. այլ կերպ ասած' ժողովրդի իշխանության իրացումը ժողովրդավարական հասարակության բնութագրիչներից է: Այն ենթադրում է հասարակական արդյունավետ ու մշտական ազդեցություն գործող իշխանության վրա, ընտրական համակարգի, գործընթացի ու սուբյեկտների միջոցով վերահսկողություն, պլեբիսցիտների կամ հանրաքվեների միջոցով պետության համար կարևորագույն որոշումների ընդունում: Սակայն որքան էլ սոցիոլոգիական ու քաղաքագիտական ընկալումներում ժողովրդավարությունը բնութագրվի որպես «ժողովրդի անմիջական իշխանություն», այդուհանդերձ պետական իշխանությունը կառուցված է ժողովրդավարական այլ սկզբունքների վրա: Վ. Ներսիսյանցի համոզմամբ' «ժողովրդի անմիջական իշխանությունը ֆիկցիա է, որը կոչված է լեգիտիմացնելու քաղաքական էլիտաների իրական իշխանությունը»: Պետական իշխանությունը միշտ ուղղված է համընդհանուր շահերն արտահայտելուն: Ժողովրդավարական իշխանությունն ուղղված է ժողովրդի կամքն արտահայտելուն: Այլ կերպ ասած'
ժողովրդաիշխանության գաղափարը այլախեղում է պետական իշխանության իմաստը, ստեղծում ժողովրդի իշխանության և պետական իշխանության դուալիզմի տպավորություն: Տե'ս Нерсесянц В. С., Общая теория права и государства.-М.: ИНФРА-М, 1999, է ջ 285.
31 Պետության, միջնորդ ինստիտուտ-օղակի' բյուրոկրատիայի ու քաղաքացիների' «կոռուպցիոն համերաշխության» եռանկյունու ստեղծման ու առաջմղման պատասխանատվությունը կրում են բոլորը: Կոռուպցիայի տարածման
պատասխանատվությունը պետք է վերագրել ոչ միայն կրթական ցածր ցենզ, կենսամակարդակ ու արժեքաբանական տարբերակված ընկալումներ ունեցող, գյուղական կենցաղավարությամբ ու բարոյագիտությամբ ապրող, դարաշրջանի հրամայականներին ոչ համընթաց, ժամանակավրեպ ավանդույթներով ու մտածելակերպով ապրող հասարակությանը, այլ նաև առաջին հերթին անկախ պետականաշինության ու զարգացման տարբեր փուլերում իշխանությունների գործարկած այն մեխանիզմներին, որոնք ստիպեցին հանրությանը հաշտվել
30
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
կենսունակություն են ստացել կաշառակերությունը, հովանավորչությունը,
նեպոտիզմը, պաշտոնական դիրքի չարաշահումն ու դրա օգտագործմամբ պետական ու մասնավոր սեփականության յուրացումն ու վատնումը, գումարած՝ որոշումների ընդունման ինստիտուցիոնալ տարբեր օղակներում բյուրոկրատական հատվածի՝ ժամանակի ընթացքում անվտանգային օղակների հետ սերտաճումը, ազդեցության ձեռքբերումը, ցանցային մոդելով տարածումը, արտաօրենսդրական կամ
անօրինական ծառայությունների մատուցումը, համատարած հանցավորությունը, հասարակական համերաշխության ձևավորման համար անհրաժեշտ դիսկուրսի բացակայությունը, այդ հարցում պետական հատվածից դուրս գտնվող շերտին հավասար բանակցային կողմ չընկալելու դիրքորոշումը, իրավունքի գերակայության անբավարարությունը, որոնք քայքայեցին սիրիական բազմաշերտ ու բազմազան հասարակության խարխուլ և հատկապես 1980-ականներից հետո «անվտանգային-հետախուզական թելերով» կարված կառուցվածքը' վտանգելով պետության օրինակարգությունը, տնտեսական ու քաղաքական օրինական գործունեությունը դուրս մղելով իրավական վերահսկողության դաշտից ու սպառնալով ներքին անվտանգությանը: Քաղաքական համակարգի սուբյեկտների միջև կոռուպցիոն նման «ցանկայի համակեցության» շուրջ կոնսենսուսը հանգեց իրավունքի գերակայության նկատմամբ հարգանքի պակասի, քաղաքական՝ քիչ թե շատ ձևավորված մշակույթի խեղմանը, քաղաքացիական իշխանության թուլացմանն ու անվտանգության
իրերի դրության հետ: Ալավիական փոքրամասնությունն, օրինակ, Սիրիայում իշխանության կոնսոլիդացիայից հետո, հատկապես' 1970-ականների կեսերից և 1973 թ.-ի հոկտեմբերի արաբաիսրայելական 4-րդ պատերազմից «հաղթանակած» դուրս գալուց հետո իր ամբողջական վերահսկողության տակ գտնվող քարոգչամեքենայով սիրիական հանրությանը մատուցեց թեզ, թե պետությունը հաղթանակ է տարել «իմպերիալիզմի և համաշխարհային Սիոնիզմի գործակալ պետության' Իսրայելի նկատմամբ»' այդպիսով ճանապարհ հարթելով այդ պատերազմի «հերոսներին»' անարգել մուտք գործելու պետական համակարգ և «վայելելու» հաղթանակի պտուղները: Լաթաքիայի, Ջաբլեի, Թարթուսի' ծովափնյա և լեռնային Սիրիայի շրջաններում, ալավիական փոքրամասնության կոմպակտ բնակության վայրերում, ժողովրդի սոցիալ-տնտեսական պայմանները բավական անբարենպաստ էին. մեծամասամբ աղքատ, կրթությունից ու քաղաքակրթության կենտրոններից մտածողությամբ ու աշխարհագրորեն գրեթե առանձնացված, գետոյական մտածողությամբ ու կացութաձևով ապրող ժողովուրդը հիմնականում զբաղվում էր գյուղատնտեսությամբ ու անասնապահությամբ, հնարավորություն չէր ունեցել կրթություն ստանալու մայրաքաղաքում կամ այլ կենտրոններում: Հաֆեզ Ասադի իշխանության գալուց հետո ալավիների կենտրոն համարվող Լաթաքիան ապրեց աննախընթաց զարգացում: Այս քաղաքում բացվեցին Պետական համալսարանի բոլոր մասնաճյուղերը, վերահսկվող ու իշխանական մամուլի ու մտավորականության հավաքների կենտրոնը, գումարած' նավթագազային ռեսուրսներով հարուստ լինելու փաստը. նպատակը գործող էլիտայի շրջապտույտի գործընթացը բարձր կենսամակարդակ և կրթություն ունեցող «յուրայիններով» ապահովելն էր (այնպես, ինչպես Ծոցի արաբական երկրներից Քուվեյթը' աշխարհագրորեն փոքր տարածք, մեկ շնչին ընկնող բարձր ՀՆԱ, ծովային ելք, կենտրոնացված իշխանություն, զարգացած տնտեսություն, արտասահմանյան առաջատար համալսարաններում կրթված պետական համակարգի ներկայացուցիչներ, վերահսկվող հարկային ու մաքսային համակարգ): Իսկ մինչև այդ գյուղատնտեսական գործունեությամբ զբաղվողների' որպես յուրային և հարազատ համայնքի ներկայացուցիչների, զանգվածային մուտքն ապահովվեց պետական կառավարման ու անվտանգային կառույցների համակարգ, հատկապես' վերջինը, որտեղ բյուրոկրատական ապարատում աշխատելու համար անհրաժեշտություն չկար ստանալու գիտակրթական բարձր որակավորում, դիցուք' իրավապահ համակարգում, Դատախազությունում և Ոստիկանության օպերատիվ ու հետաքննչական տարբեր օղակներում չէին պահանջվում իրավաբանի կրթությամբ մասնագետներ: Այստեղ էր, որ իշխանությունը կարողացավ համակարգը դարձնել կենտրոնաձիգ' «համայնքային երկաթբետոնե ցեմենտով» և պետական համակարգում բարձրագույն «բանալի» պաշտոնները վստահել յուրայիններին:
31
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
մարմինների կամայական գործողություններին ու հաճախ անօրինական որոշումներ ընդունելուն ու իրականացնելուն, քրեական արդարադատության կամայական և ոչ արդյունավետ համակարգի ձևավորմանը, ինչն էլ իր հերթին արգելակեց հասարակության կայուն զարգացման տեսլականի գնացքը: Թեև պետք է
խոստովանել որ սիրիական հասարակության գրեթե բոլոր շերտերի համար անընդունելի, բայցև միաժամանակ ընկալելի էր իշխանության ջանքն ու աշխատանքը՝ ձևավորելու յուրայինների նեղ շրջանակ, որը կպաշտպաներ նրան չվերարտադրվելու վտանգից։ Այդ շրջանակը հետագայում պիտի ընդլայնվեր, դուրս գար նեղ ալավիական բնույթից, զինվեր գանգստերական ու հանցավոր խմբավորումների գործելակերպին ու գաղափարախոսությանը բնորոշ արսենալով։ Այդ շրջանակում ներառվեցին «գործակալներ» սիրիական էթնիկ ու կրոնական բազմազան գունապնակի բոլոր դերակատարներից՝ սուննիներ, շիաներ, դրուզներ, թուրքոմաններ, քրդեր, քրիստոնեաներ և այլն։ Կենտրոնաձիգ այդ համակարգը, փաստորեն ապահովելով բազմազանության շղարշ, ծառայում էր բացառապես իշխող վարչախմբի նեղ շրջանակի։ Այդ շրջանակը նույնպես հիերարխիկ կառուցվածք ուներ՝ իրական որոշումների ընդունման փոքր բջիջից մինչև այդ որոշումները բռնությամբ ու ամեն գնով կյանքի կոչող կամակատարներ և նրանց վերահսկող «միջնորդ օղակ»։
Առհասարակ՝ տնտեսական աճի հայտարարվող բարձր ցուցանիշերը, ՀՆԱ-ի՝ հետզհետե աճ արձանագրող թվերը, ՀՆԱ-արտաքին պարտք հարաբերակցության դրական սալդոն, արտաքին պարտքի ցածր ցուցանիշերը32, էտատիզմի հայեցակարգային ու կիրառական դրսևորումները, տեղական կապիտալի ու
32 «Մուսուլման եղբայրների» դոսյեի կարգավորումից հետո՝ հատկապես՝ 1980-ականների երկրորդ կեսին, Սիրիայի տնտեսական քաղաքականության դիվերսիֆիկացումը դարձավ ավելի ակնհայտ: Պետությունն ընդունեց տեղական արտադրողին խրախուսող օրենքներ՝ օգնելով նրան արտահանման գործում և դյուրացնելով սեփական արտադրանքն արտաքին շուկաներ հասցնելու ներպետական իրավաօրենսդրական մեխանիզմները: Սա, ինչպես նաև ԽՍՀՄ-ից ստացած ֆինանսական ու տեխնիակական օժանդակությունն իրենց հերթին նվազեցրին երկրի կախվածությունը արտաքին խաղացողներից և արտաքին պարտքը ՀՆԱ-ի հարաբերակցությամբ, զգալիորեն թեթևացավ: Պատկերը փոխվեց 90-ականների երկրորդ կեսից, երբ ԽՍՀՄ կազմաքանդումն զգալիորեն երևան բերեց չհավասարակշռված տնտեսական կուրսի ու իրական բարեփոխումների բացակայության բացասական կողմերը: Պետության արտաքին տնտեսական հարաբերությունների համալիրի վրա չէր կարող էականորեն չազդել կոռուպցիայի ու կլեպտոկրատիայի ծավալների ահագնացումն ու դրանց վտանգավոր անդրադարձը երկրի արտաքին իմիջի, հետևաբար նաև՝ ներդրումային միջավայրի վրա: Հետխորհրդային իրողություններն ու նոր ձևավորվող միաբևեռ աշխարհի տնտեսական հրամայականները ստիպեցին Սիրիային արտաքին տնտեսական օգնության նպատակով ճեղքում մտցնել տարածաշրջանային խաղաղության ճարտարապետության մեջ և բանակցային սեղանի շուրջ կարգավորել Իսրայելի հետ պաշտոնապես գոյություն չունեցող
հարաբերությունները, ինչը, սակայն, տարբեր պատճառներով չունեցավ ցանկալի արդյունք: Ավելի մանրամասն տե'ս ԱՄՆ Հեմփշիրի համալսարանի տնտեսագետներ Յ. Մունիֆի և Օմար Դահիի՝ «Նեոլիբերալիզմը և բռնապետությունը Սիրիայում» հոդվածը,
https://www.bidayatmag.com/node/258, ինչպես նաև Ֆուադ Աբդուլ Ազիզի՝ «Հաֆեզ Ալ Ասադ. Ի՞նչ կատարվեց 90-ականների տնտեսությունում» հոդվածաշարը հետևյալ հղումներով՝
https://www.eqtsad.net/news/article/20092/, https://www.eqtsad.net/news/article/19857/: Արտաքին
տնտեսական հարաբերությունների բարդացումն ու արտաքին պարտքի տասնապատիկ ավելացումն այդ երկրում ակնհայտ դարձավ 2011 թ.-ից ծավալված զանգվածային անկարգությունների, հեղափոխության, պատերազմի տարիներին: Պատերազմական
գործողությունների երրորդ տարում՝ 2014թ.-ին, արտաքին պարտքն արդեն կազմում էր ՀՆԱ-ի 57 տոկոսը: Սիրիայի և արաբական պետությունների 1995-2000թթ.-ի արտաքին պարտքի ցուցանիշերի մասին տե'ս Իմադ Թահունի «Արաբական արտաքին պարտքերը» ուսումնասիրությունը հետևյալ հղմամբ՝ https://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/f48d1bc3-e558-4226-bcb1-56f5a3eb9462.
32
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
արտադրողի փոխարինումը օտարերկրյա ներդրողին, արհեստական
գնակայունացումը, նվազագույն սպառողական զամբյուղի մի քանի բաղադրիչի սուբսիդավորումը, արտարժույթի տատանումներից խուսափելու հարցում պետական կոպիտ միջամտությունը, գնաճի կանխման՝ մասամբ հաջողված փորձերը, տեղական արդյունաբերության զարգացումը և դրա մասնաբաժինը տնտեսությունում 35 տոկոսի հասցնելը, ներմուծումների հաշվին արտահանման ծավալների ավելացումը, տնտեսական ու գյուղվարկերի տրամադրման ընթացակարգային դյուրացումները, գյուղատնտեսության 23 տոկոս մասնաբաժինը ՀՆԱ-ում, հարկային ճկուն քաղաքականությունը, անվճար կրթություն ու առողջապահություն
(տարածաշրջանում թեկուզև ոչ այնքան մրցունակ) ապահովելը և այլ փոփոխություններ, այդուհանդերձ, չկարողացան արդարացնել հասարակական լայն շերտերի ակնկալիքները, ապահովագրել նրան ծայրահեղ աղքատությունից, սոցիալական խորացող բևեռացումից, չերաշխավորեցին տնտեսական բարիքի արդար վերաբաշխում: Հայտարարված ու սահմանադրորեն ամրագրված այս նպատակի իրականացման անհնարինությունն ու հռչակված քաղաքականության ձախողման պատճառները պետք է տեսնել նաև անվտանգային համակարգի բազմաթիվ կառույցների դիսֆունկցիոնալ գործունեության մեջ33: Այդ կառույցները ամբողջական վերահսկողություն էին սահմանել հասարակության քաղաքական ու տնտեսական, սոցիալ-կրթական ու համակարգային բոլոր բնագավառների նկատմամբ: Նրանք խանգարում էին արհեստավարժ ուժերի, տեղական կապիտալի, «այլախոհ» ինտելեկտուալ, բայց պետականամետ շերտի մուտքը պետական կառավարման համակարգ՝ պրոֆեսիոնալ ու մրցունակ գործակցության փոխարեն նախընտրելով հիերարխիկ, ուղղահայաց բնույթի աշխատանքը: Այդ տարրը հետագայում պիտի դառնար «պետության հիմքերը քայքայող թշնամի, որը համագործակցում է արաբական երազանքը ոչնչացնող թշնամի Իսրայելի հետ»:
Սուպերնախագահական կառավարման համակարգի սահմանադրական մեխանիզմները
Միջազգային իրավասուբյեկտիվությամբ օժտված և կառավարման
հանրապետական ձևը որդեգրած ցանկացած պետության պես Սիրիայի Արաբական Հանրապետության Սահմանադրությունն այդ երկրի իշխանությունները բաժանում է երեք հիմնական ճյուղերի՝ Գործադիր իշխանություն, որը գլխավորում է հանրապետության նախագահը, Օրենսդիր իշխանությունը միպալատանի
խորհրդարանն է՝ Ժողովրդային ժողովը, Դատական իշխանության բարձրագույն մարմինն էլ Բարձրագույն դատական խորհուրդն (ԲԴԽ)է։ Սահմանադրության մեջ դե յուրե ամրագրված իշխանությունների տարանջատման ու կառավարման ժողովրդավարական այս բնորդը միայն ձևական բնույթ է կրում և կիրառական
33 Պետք է ընդգծել նաև, որ նման բարդ իրողություններում համակարգված ու ոչ նյութական ռեսուրսների՝ հիմնականում «փափուկ ուժի» կիրառման սկզբունքային մոտեցումների բացակայության պատճառով Սիրիայի արտաքին քաղաքականությունը կագնեց լուրջ մարտահրավերի առջև' համակերպվել միջազգային հարաբերությունների նոր ձևաչափին, որոշումների ընդունման համաշխարհային կենտրոնների նոր պահանջներին, պատրաստվել ժողովրդավարացման ալիքի հետխորհրդային «հարվածներին», տարածաշրջանի սոցիալ-տնտեսական ու ինտեգրացիոն գործընթացներում միջազգային դերակատարների ներկայությանն ու առավել ակտիվ ներգրավման փաստին, բեկում մտցնել արաբաիսրայելական բանակցային գործընթացում, սառեցնել Դամասկոս-Թեհրան-«Հըզբոլլահ»՝ հակաիսրայելական, ռազմավարական ու դաշնակցային հարաբերությունները, ստանձնել լուրջ հանձնառություն՝ իրագործելու Լիբանանի քաղաքացիական պարերազմի ավարտն ազդարարող, սաուդարաբական Թաեֆում կնքված համաձայնագրի դրույթները:
33
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
դրսևորումները բացակայում են իրական քաղաքական կյանքում: Քաղաքացիների ու պետության փոխհարաբերությունները կարգավորող, առանձնահատուկ սոցիալական նորմերի ամբողջություն հանդիսացող այս փաստաթղթի նկատմամբ մասնագիտական ընկալումներն ու վերաբերմունքը տարբեր են34, ծայրաստիճան հակասական։ Թեև պետք է խոստովանել, որ ռազմական հեղաշրջումների հարուստ տարեգրություն35 ունեցող այս երկրում (18 հեղաշրջում 20 տարում, որից 7-ը՝ ձախողված36) Գործադիր իշխանությունը անկախությունից սկսած ներկայացնում են Հանրապետության նախագահն ու Նախարարների խորհուրդը (Կառավարությունը)։ Սահմանադրության 93-րդ հոդվածը37 սահմանում է, որ «երկրի նախագահն իրականացնում է Գործադիր իշխանության կառավարումը ժողովրդի փոխարեն և նրա անունից», իսկ 94-րդ հոդվածով «Հանրապետության նախագահը մշակում է պետության ընդհանուր քաղաքականությունը՝ խորհրդակցելով Նախարարների խորհրդի հետ»38։
Հանրապետության նախագահը միաժամանակ Գործադիր իշխանության և կառավարության ղեկավարն է, ղեկավարում է նաև Դատական իշխանության բարձրագույն ինստիտուտը՝ ԲԴԽ-ն։ Հանրապետության նախագահին գերագույն դատական այդ ինստիտուտում ներկայացնում է (կամ փոխարինում)
Արդարադատության նախարարը։ ԲԴԽ կազմը բաղկացած է յոթ անդամից, որից երեքին նշանակում է Գործադիր իշխանությունը՝ Կառավարությունը՝
հանրապետության նախագահի հաստատմամբ։ Մյուս երեքը նշանակվում են մասնագիտական դաշտում գործող դատավորներից։ ԲԴԽ-ն փաստորեն զրկված է իշխանության Գործադիր թևին զսպելու և հակակշռելու կարգավիճակից ու սահմանադրական պարտավորությունից, քանի որ Գործադիր իշխանությունն այդ մարմնում ունի ձայների պարզ մեծամասնություն:
34յ. _յյձ , Հձ յյ* 11_յև JajaIj Jlj յև: յ IL i JVIJbl^AjA. յյյ* Jl , ^^14
35 Սիրիայում հեղաշրջումների պատմության մասին ավելի մանրամասն՝ տե'ս Արաբական
ժողովրդավարական կենտրոնի հրապարակած աշխատությունը հետևյալհղմամբ՝
https://democraticac.de/?p=55444.
36 Վերջինը 1970-ի նոյեմբերի 16-ին Պաշտպանության նախարար Հաֆեզ Ասադի իրականացրած հեղաշրջումն էր, որը հետագայում պիտի ներկայացվեր որպես «Բարենորոգչական կամ ուղղիչ շարժում»։ (Շարժման մասին տե'ս Գևորգ Ղարիբջանյան, «Սիրիայում ուղղիչ շարժման սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության որոշ
առանձնահատկությունները, (1970-ական թթ.)», http://serials.flib.sci.am/openreader/arevel_jogh_23/ book/index.html#page/176/mode/2up): Հեղաշրջման հայտարարված նպատակը երկրում
քաղաքական կայունության հաստատումն էր, իսկ իրականում միևնույն փոքրամասնության՝ ալավիական համայնքի և իշխող «Բաաս» կուսակցության ներսում ճեղքում առաջացած երկու հիմնական թևերի՝ երկրի նախագահ Սալահ Ջադիդի և Պաշտպանության նախարար, «Բաաս» կուսակցության սիրիական ղեկավար խորհրդի անդամ Հաֆեզ Ասադի միջև
հակամարտությունը և իշխանության համար կատաղի պայքարը։ Հետագայում իշխանությունը հեղաշրջմամբ նվաճած ռազմական խունտան երկրում հաստատեց ամբողջատիրական դիկտատուրա։ Սիրիայում հեղաշրջումների մասին ավելի մանրամասն տե'
ս^ 1 jb J—a j / յ4 յյճ—m , pp 20-21,
https://daraj.com/%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%8A%D9%88%D8%B4-%D9%88%D8%B1%D9 %87%D8%A7%D8%A8-%D8%A7%D9%84%D8%AB%D9%88%D8%B1%D8%A7%D8%AA%D9% A1%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%B9/, https://arabiyaa.com/2018/05/05/%D8%A3%D8%B3%D8%B1 %D8%
A7%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8%D8%A7% D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B3%D9%83%D8%B1 %D9%8A%D8%A9-%D9%81 %D9 %8A-%D8%B3%D9%88%D8%B1 %D9%8A%D8%A7-1949-1969/ □
37Տե'ս ՍԱՀ Սահմանադրությունը, https://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/ar/sy/sy014ar.pdf.
38 Նույն տեղում:
34
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
Չկենտրոնանալով ՍԱՀ Սահմանադրական բարեփոխումների պատմության39 ու վերլուծության վրա՝ կառանձնացնենք այն դրույթները, որոնք 1973 թ.-ից40 հետո այդ երկրում սահմանադրորեն սահմանեցին միակուսակցական տոտալիտար համակարգ՝ հանրապետության նախագահի ինստիտուտին վերապահելով վերահսկողական ու չհակակշռվող անսահմանափակ լիազորություններ: Նոր փաստաթուղթը հեռու էր ընդունման ժամանակաշրջանի՝ ժողովրդավարացման 3-րդ ալիքի երկրների որդեգրած սահմանադրություններում արտացոլված ժողովրդավարական
ինստիտուտներ ու հասարակություն կառուցելու տեսլականից: Ավելին, ԽՍՀՄ դաշնակից երկիրն, իր ռազմականացված էլիտայի միջոցով, մայր օրենքում պիտի ամրագրեր հասարակության զարգացման նպատակն ու վեկտորը՝ «Միություն, ազատություն, սոցիալիզմ» կառուցելը, իշխող կուսակցության համար ապահովելով ամբողջական ու անմրցակից կառավարման լեգիտիմ ու լեգալ մեխանիզմները:
Ուշագրավ է փաստը, որ հեղաշրջումների հարուստ տարեգրություն ունեցող երկրում քաղաքական երկարատև կայունությունն իրականություն դարձավ միայն «Բաաս» կուսակցության բռնիշխանության տարիներին՝ շուրջ հիսուն տարի: Հեղաշրջման միջոցով իշխանությունը նվաճած այս կուսակցությունը հետաքրքիր քայլով նպաստեց քաղաքական մրցակիցների չեզոքացմանն և, առհասարակ, նրանց հեռացմանը քաղաքական որոշումների ընդունման գործընթացից ու
համաժողովրդական ընտրություններում վստահության քվե ստանալու
հնարավորությունից: Այսպես, հեղաշրջումը նպաստեց, որպեսզի արմատական-ձախակողմյան ու մարքսիստական կուսակցություններն ազդեցության լծակներ որոնելու համար դուրս գան քաղաքական դաշտից և մուտք գործեն բանակ՝ ուժի միջոցով քաղաքական ազդեցություն ձեռք բերելու ակնկալիքով: Դաշտի ամայացմամբ «Բաաս»-ին հաջողվեց հասարակական շրջանակներում սերմանել վախի մթնոլորտ և քաղաքական ուղղորդվող մասնակցության հրամայական, այլապես բռնություն գործադրելու իրավական գործիքակազմին տիրապետող բանակը կդիմեր «պատժիչ քայլերի»: «Բաաս»-ի կազմում Ռազմական խորհրդի հայտնի ղեկավար-զինվորականները կարողացան իրենց տիրապետության ու վերահսկողության տակ գտնվող մամուլի ու քարոզության այլ միջոցներով հանրությանը հրամցնել «կայունություն՝ օրինական բռնության դիմաց» սկզբունքը: Եվ հաշվի առնելով հանգամանքը, որ ռազմական ինստիտուտի անձնակազմը՝ շարքային զինվորականից մինչև սպա ու հրամանատար, սերում էր համեմատաբար սոցիալական խոցելի խավերից, ապրում էին թերզարգացած շրջաններում, հեռու էին քաղաքային համակեցության նորմերից ու մշակույթից, չունեին կրթական բարձր ցենզ, կոռումպացված համակարգն էլ առևտրաարդյունաբերական բուրժուազիային հեռու պահեց Զինված ուժերի ինստիտուտից (մեծահարուստների ու սոցիալական տարբեր
39 յ. ^ Jli ]ևճ Հձ ^ և ^ 1Աճյ Jlj յյյ ^ յ Jl jj jli Jl jAj ^ ^^7.
40 Սիրիա-Եգիպտոս միասնական համադաշնության՝ Արաբական միացյալ
հանրապետության բաժանումից և արդյունքում 1961թ.-ին Սիրիայի ունիտար կարգավիճակի վերականգնումից հետո՝ 1963թ.-ին, իշխանությունը նվաճեց «Մարտի 8-ի հեղափոխությունն» իրականացրած արաբական «Բաաս» կուսակցությունը, որն, ավելի քան 50 տարի մնալով իշխանությունում, մշակեց ու ձևավորեց ՍԱՀ սահմանադրական կառուցվածքն ու հայեցակարգը: 1963թ.-ին ընդունված ժամանակավոր Սահմանադրությունը սահմանեց
արտակարգ դրություն՝ «երկրում քաղաքական տևական կայունություն ապահովելու նպատակով»: Այն տևեց 48 տարի և պաշտոնապես վերացավ միայն «Արաբական գարնան» ալիքի՝ սիրիական պոռթկման առաջին տարում՝ 2011 թ.-ի ապրիլին: ՀաֆեզԱսադի
«Բարենորոգչական շարժման» հաջողությունից հետո՝ 1971-1973 թթ.-ին, երկիրը դարձյալ կառավարվում էր ժամանակավոր Սահմանադրությամբ մինչև 1973թ.-ը, երբ ՀաֆեզԱսադն արդեն որպես հանրապետության նախագահ ձևավորեց հանձնաժողով «պետության համար մշտական Սահմանադրություն գրելու» նպատակով:
35
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
արտոնություններով օժտված խավերի զինապարտները' կաշառքով,
հովանավորչությամբ, նեպոտիզմի բոլոր հնարավոր միջոցներով, խուսափում էին պարտադիր զինծառայությունից), ուստիև քաղաքացիական-բուրժուական
կառավարման ավանդույթներն իրենց տեղը զիջեցին ռազմական հիերարխիկ ու բիրտ տրամադրություններին: Արդյունքում Սիրիան զրկվեց քաղաքացիական
վերահսկողությամբ ժամանակակից պետականաշինության օրենսդրական ու ինստիտուցիոնալ հնարավորությունից՝ ԶՈՒ-ի ինստիտուտի համար ճանապարհ հարթելով դեպի երկրի ներքաղաքական գործընթացներին միջամտելու լավագույն հնարավորություն: Այդ հանգամանքն էլ պատճառ հանդիսացավ բանակի
վարչարարական առաքելության մեծացման, բյուրոկրատիայի ուռճացման համար, հետևաբար կոռուպցիոն ռիսկերի անվերահսկելիության, մարտունակության անկման, կարողությունների և Սահմանադրությամբ իրեն վերապահված գլխավոր
առաքելության՝ պետության սահմանների ու անվտանգության պահպանման ոչ լիարժեք օգտագործման, ռազմաքաղաքացիական հարաբերությունների ձևախեղման ու գեներալիտետի՝ քաղաքացիական ու տնտեսական իշխանության սերտացման համար41:
Ամենախնդրահարույցը Սահմանադրության 8-րդ հոդվածն էր, որը քաղաքական կյանքի ու գործընթացների մենաշնորհը վերապահում էր արաբական վերածննդի «Բաաս» կուսակցությանը՝ որպես «պետության և ազգի առաջնորդող ուժի»42: Քաղաքական այդ ուժն իր կազմակերպական կառուցվածքով,
գաղափարախոսությամբ, բովանդակությամբ, նպատակներով, ներկուսակցական կարգապահական-օրենսդրական դրույթներով, կանոնադրությամբ, պատժի ինստիտուտով, հանրային ու պետական կյանքում մասշտաբային ներգրավվածությամբ (բացառությամբ՝ ազգային պետություն ու սոցիալիզմ կառուցելու տեսլականից43) ոչնչով չէր տարբերվում գաղափարական նախահորից՝ ԽՍՀՄ Կոմունիստական կուսակցությունից44: Գործունեության մեթոդաբանությունը
1 Սիրիայում ժողովրդավարացման գործընթացի հիմնախնդիրների ու խոչընդոտների մասին ավե[ի մանրամասն, տե'ս^. ա1 յ-^ յւձ jj , l յյյ^ji j ilj^ jjJlj .»j JI5j jjj և Jl3jL Jl , <#j ճյ Jljlja. ^ j^ 7/2/2001.
42 Սահմանադրության 8-րդ հոդվածը սահմանում է, որ Հանրապետության նախագահի թեկնածու կարող է առաջադրել միայն «Բաաս» կուսակցության Սիրիայի ղեկավարությունը՝ ԱԺի միջոցով: Առաջադրվում է միայն մեկ թեկնածու՝ առանց մրցակցի: Հանրապետության նախագահի ընտրական ինստիտուտ՝ որպես իրավակառուցակարգերի ամբողջություն, գոյություն չունի: Նախագահի թեկնածությունը հաստատվում կամ մերժվում է հանրաքվեի միջոցով:
43 Համաարաբական «Բաաս»-ի՝ վերածննդի գաղափարախոսությունն ու
համաարաբական միասնության գերագույն նպատակի իրականացումը շարունակում է գլխավորել «Բաաս» կուսակցության ծրագիրը դեռևս Հիմնադիր (Առաջին) ժողովից, ապրիլի 7, 1947 թ.: Կուսակցության ծրագրի ու կանոնադրության մասին տե՜ս
https://www.tia.gov/Hbrary/abbottabad-compound/ED/ED137068823988F401CECB80E5801F76_%C3%
91%C2%AC%C3%A1%20%C6%92%CE%98%C3%A10/oCF%80%C3%BA%20%C6%92%CE%98%CF
%80%E2%8C%90%C3%A1%E2%88%A9.pdf.
44 1963-ի մարտիության հեղափոխությունից հետո կուսակցության սոցիալիստական ու
ազգայնական գաղափարաբանական հենասյուների կնքահայրերն ու հիմնադիրները՝ Միշել Աֆլաքը, Զաքի Ալ Արսուզին, և Սալահ Բիթարը, լուրջ հակասություններ ունեցան կուսակցությունում ստեղծված մարքսիստական ուղղության ծայրահեղական խմբավորումների հետ, որոնք նպատակադրել էին բանվորագյուղացիական իշխանության ամբողջական հաստատում իրականացնել երկրի արդյունաբերական ճյուղերի նկատմամբ՝ հետևելով ԽՍՀՄ տնտեսական զարգացման մոդելին: Կուսակցության գաղափարաբանական ու
արժեքաբանական հիմնադրույթներն Աֆլաքը ձևակերպել ու ամփոփել է «Զարթոնքի
36
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
տրամագծորեն հակասում էր կուսակցության հիմնադիր փաստաթղթում և Սահմանադրությունում հռչակված մարդու իրավունքների ու ազատությունների պաշտպանության նպատակներին: Հետաքրքրական է, որ Սիրիայում կազմակերպված բոլոր՝ քաղաքական, տնտեսական, հանրային, մասնավոր, կրթամշակութային և այլ միջոցառումների բացման արարողությունները տեղի էին ունենում միաժամանակ պետական ու կուսակցական օրհներգերի հնչելուց հետո: Մյուս պետական
խորհրդանիշը՝ դրոշը, միայնակ չէր ծածանվում կամ բարձրացում պետական կամ մասնավոր միջոցառումների կամ արարողությունների ժամանակ. «Բաաս»-ի դրոշը նույնպես անխտիր ծածանվում էր պետականի կողքին՝ կրթամշակութային, առողջապահական ու հանրային սպասարկման բոլոր հաստատություններում: Իրավապաշտպան Ալան Խալիլն առանձնացրել է այն հինգ օրենքները, որոնք 19632011 թթ.-ին (շարունակվել են նաև սիրիական պատերազմի տարիներին) արգելափակել են Սիրիայում մարդու իրավունքների և ազատությունների դաշտում ցանկացած առաջխաղացում45: Դրանք են՝
1. Արտակարգ դրության մասին 1963թ.-ի օրենքը, որով արգելվում են հանրահավաքները, հնարավորություն տայիս պետական կառույցներին գաղտնալսել ու հետևել քաղաքական ակտիվիստներին և «հակապետական շահերին ծառայելու» դեպքում ենթարկվել բռնության,
2. «Հեղափոխության պաշտպանության» մասին 1965թ.-ին ընդունված թիվ 6 օրենսդրական ակտը,
3. Ռազմական դատավարություններ իրականացնելու հնարավորության մասին 1968թ.-ի թիվ 109 օրենքը, որով անվտանգային կառույցներին հնարավորություն տրվեց նման դատավարություններ իրականացնել քաղաքացիական անձանց նկատմամբ,
4. 1968թ.-ի թիվ 47 օրենքը, որը «Պետանվտանգության դատավարություններ» իրականացնելու հնարավորություն է տայիս համապատասխան անվտանգային մարմիններին,
5. 1980թ.-ի թիվ 49 օրենքը, որով մահապատժի են ենթարկվում բոլոր նրանք, ովքեր անդամակցել/անդամակցում են «Մուսուլման եղբայրներ» արգելափակված կուսակցությանը:
Քաղաքական գործունեության նման օրենսդրական սահմանափակումները բացառեցին երկրում քաղաքական այլակարծության հանրայնացումն ու
կուսակցական համակարգի արդյունավետ, ոչ ձևական գործառնությունը և հաստատեցին «բռնապետական Սահմանադրություն»: Այն, հակառակ հայտարարված կառավարման հանրապետական ձևին, ո'չ նախագահական46 էր, ո'չ էլ
ճանապարհին» երկհատորյակում, ^Jj ձ c i Jj j — Jl ,
http://albaath.online.fr/Volume%20I-Chapters/index-Volume%20I.htm.
45 Ա. Խալիլի հոդվածը Սիրիայում սահմանադրականության խնդրիների մաիսն, տե'ս http://web.archive.org/web/20151125220551/http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=59384:
46 Հատկանշական է, որ Սիրիայի գործող Սահմանադրությամբ Նախագահն ընտրվում է
յոթ տարի ժամկետով: 1930թ.-ին ընդունված և 1943թ.-ին բարեփոխված «Մանդատային Սահմանադրության» համաձայն (ֆրանսիական մանդատի տակ գտնվելու տարիներին ընդունված Սահմանադրությամբ), Հանրապետության Նախագահն ընդունվում էր մեկ շրջանով' հինգ տարի ժամկետով: 1948թ.-ի բարեփոխմամբ' վերընտրվելու սահմանադրական
սահմանափակումը վերացվեց, իսկ 1973թ.-ի փոփոխություններով Նախագահը
հնարավորություն ստացավ «ընտրվել» ցմահ: Անկախություն ձեռք բերող երկրի առաջին Սահմանադրությունը, փաստորեն, ավելի ժողովրդավարական էր և խաղաղ
իշխանափոխության ավելի առաջադեմ մեխանիզմներ ու գործիքակազմ էր առաջարկում: Այնինչ տարիների ընթացքում այն դարձավ ավելի հետադիմական' իրավաքաղաքական սահմանափակումներ կիրառելով իրական մասնակցային ու մրցակցային ընտրությունների համար: «Բաաս»-ի այս գործելաոճը նմանվեց 19-րդ դարասկզբի հետհեղափոխական
37
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
խորհրդարանական: Սուպերնախագահական լիազորություններով պետության
առաջնորդը հնարավորություն էր ստանում, դիցուք, շրջանցելով դատական իշխանությանը' Կառավարության անդամ նախարարների նկատմամբ հարուցել քրեական գործեր և միջնորդել՝ դատապարտելու նրանց ազատազրկման47: Նմանատիպ լիազորություններ տրվում էին նաև միանձնյա իշխող «Բաաս» կուսակցությանը: Սահմանադրության 53-րդ հոդվածը սահմանում է, որ Օրենսդիր մարմնի պատգամավորների ընդհանուր թվի ուղիղ կեսը պետք է լինեն բանվորագյուղացիական դասի ներկայացուցիչներ: Այդ դասի հավաքագրումն, ի դեպ, վերապահված է բացառապես «Բաաս» կուսակցությանը և հնարավոր չէր գյուղատնտեսության, գիտակրթական, մարզամշակութային, առողջապահական կամ արդյունաբերության ոլորտներին վերաբերող արհեստակցական կամ այլ միություններ ստեղծել՝ չլինելով իշխող կուսակցության անդամ: Արդյունքում այդ միությունների ներկայացուցիչների միջոցով կազմվում և ձևավորվում էին խորհրդարանական ընտրությունների «բանվորագյուղացիական» համամասնական ցուցակներ, որոնց թեկնածուները ներկայացնում էին Ազգային առաջադիմական ճակատին մաս կազմող կուսակցությունները՝ «Բաաս»-ի անվերապահ ու անքննելի առաջնորդությամբ48:
Ֆրանսիայի քաղաքական իրողություններին, երբ 1802թ.-ին «ֆրանսիացիները» հանրաքվեով Նապոլեոն զորավարին հռչակեցին ցմահ Առաջին Կոնսուլ, երկու տարի անց էլ դարձյալ հանրաքվեով որոշեցին կայսրական գահի ժառանգականությունը սահմանափակել Նապոլեոնի դինաստիայում:
4 Հետաքրքիր համեմատությամբ Սիրիայի Սահմանադրությունը երկրում ապրող քաղաքացիներին կարծես բաժանել է Հին Հունաստանի օրենսդրական տրամաբանությամբ: Աթենքում «ազատներին» դասակարգում էին չորս խմբի՝ ըստ իրենց տարեկան եկամտի: Բարձրագույն՝ առաջին դասին էին պատկանում ղեկավարներն ու գանձապետները, երկրորդում՝ ասպետները, երրորդում՝ այրուձին ղեկավարող զինվորականները, չորրորդում՝ շարքային զինվորականներ ու նավաստիները: ՍԱՀ Սահմանադրությունն էլ քաղաքացիներին բաժանում է ըստ քաղաքական պատկանելության. առաջին խմբում «Բաաս» կուսակցության անդամներն են և նրանց ղեկավար կազմը, որին էլ բացառապես վերապահված է «պետության և ժողովրդի առաջնորդի» թեկնածուի առաջադրումը, երկրորդ խմբում «Ճակատայիններն» են: Նրանք սահմանադրական կարգավիճակ ունեցող, լեգալ քաղաքական ուժերի դաշինք են՝ «Ազգային առաջադիմական ճակատ» պաշտոնական անվանմամբ: Շինծու և իշխող «Բաաս»
կուսակցության «գրպանային» ուժերն են, որոնց առկայությունը նպատակ ունի ժողովրդավարական քող հաղորդել Սահմանադրությանն ու ստեղծել քաղաքական այլակարծության իմիտացիա: Նրանց նպատակներն ու ծրագիրը չեն տարբերվում «Բաաս»-ի հռչակած նպատակներից: Այս խումբն ակտիվորեն մասնակցում է ընտրական գործընթացին, իշխանության համար «նախընտրելի և ոչ վտանգավոր» մի քանի թեկնածու էլ պարգևատրվում է ոչ առանցքային նախարարությունների ղեկավարի պաշտոնով կամ խորհրդարանական մանդատով: Երրորդ խմբում քաղաքականապես չեզոք գործիչներն են, որոնք չունեն կուսակցական պատկանելություն, բայց խորհրդարանում հայտնվելու հնարավորությունն ուղիղ կապի մեջ է իշխանության տարբեր ճյուղերում ունեցած կապերի, ազդեցության ու հովանավորչության հետ: Չորրորդ խմբում ընդդիմադիրներն են, որոնք իրենց հայացքների արտահայտման համար չունեն քարոզչական հարթակ, զրկված են մամուլ հրատարակելու իրավունքից, պարբերաբար հայտնվում են կալանավայրերում, ունեն դատվածության հարուստ տարեգրություն, եթե գործում են դաշտում, ապա միայն համաձայնեցված գործողություններով իշխանության անվտանգային կառույցների հետ: Ավելի մանրամասն՝ տե'ս https://idraksy.net/wp-COntent/uploads/2017/08/%D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%B3%D8%A7%D8%AA%D9%8A%D8%B1 -%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D9%82%D8%A8%D8%A9-%D9%81% D9%8A-%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%8A%D8%A9..-%D8%AA%D8%AD%D9%84%D9%8A% D9%84-%D9%88%D9%85%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%A9.pdf
48 Հատկանշական է, որ խորհրդարանական ընտրություններում կիրառվող այս գործելաոճը տարածվում էր նաև ՏԻՄ բոլոր օղակների, մասնագիտական տարբեր հանրույթների, կրթամշակութային, առողջապահական ու հասարակական բոլոր
կազմակերպությունների ղեկավար կազմի «ընտրությունների» վրա: Ժողովրդական
38
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
Սահմանադրությունը, փաստորեն, դարձավ քաղաքական տարբերակումն ու խտրականությունն օրինականացնող փաստաթուղթ, իշխող կուսակցության ուսմունքն էլ՝ «թեոկրատական տաբու», որը հնարավոր չէր վերահսկել քննել, քննադատել և այլընտրանք առաջարկել:
Ուշագրավ է և, կարծում ենք, անհրաժեշտ է փաստերի համապարփակ ու օբյեկտիվ վերլուծության նպատակով ուսումնասիրել «բաասյան» Սահմանադրության 153-րդ հոդվածը. «Մինչև գործող Սահմանադրության դրույթների բարեփոխումը կամ ամբողջական փոփոխությունը ընդունված և հայտարարված օրենքները մնում են ուժի մեջ»* 49: Այս հոդվածը լակմուսի թուղթ էր իշխանության համար՝ կյանքի կոչելու բոլոր իրավական ակտերը, որոնք ընդունվել էին Սահմանադրության՝ 1970-ականների փոփոխություններից առաջ: Մասնավորապես խոսքը վերաբերում է «Արտակարգ իրավիճակների» և «Ռազմական դրության մասին» օրենքներին50, «Հեղափոխության պահպանման մասին» օրենքին51, «Ռազմական դատարանների ստեղծման մասին» օրենքին52, «Պետական անվտանգության դատարանների մասին» օրենքին53, «Արաբական Բաաս սոցիալիստական կուսակցության անվտանգության ապահովման մասին» օրենքին54: Սույն և այլ նմանատիպ օրենքներ ուժի մեջ մնացին ու
կազմակերպությունների ու միությունների գործունեության նկատմամբ ամբողջական վերահսկողություն հաստատելու «Բաաս»-ի քաղաքականությունն իր իրավական ամրագրումն է ստացել Սահմանադրությունում, որի 49-րդ հոդվածը սահմանում է, որ «նմանատիպ միությունները նպաստում են արաբական սոցիալիստական հասարակության կերտմանն ու սոցիալիստական տնտեսության մշակման պաշտպանությանն ու ղեկավարմանը»:
49 Տե'ս ՍԱՀ Սահմանադրությունը, նշվ. աղբյուր:
50 Երկրում արտակարգ իրավիճակ և ռազմական դրություն հայտարարվեց 1963 թ.-ի մարտիության հեղաշրջման օրը՝ Ռազմական խորհրդի թիվ 2 հայտնի հրամանով: Հետագայում բաասյան իշխանությունը նմանատիպ այլ օրենքներով սահմանափակեց այլընտրանքային քաղաքական գործունեության շրջանակը, կուսակցական դիկտատուրան էլ ամրագրեց իրավական ակտերով և սահմանադրական դրույթներով: «Արտակարգ իրավիճակների մասին» որոշումը դարձավ օրենք 22/12/1963 թ.-ին ընդունված թիվ 51 օրենսդրական որոշմամբ:
51 Այն ընդունվել է 07/01/1965 .թ-ին և կրում էր «Թիվ 6 որոշում» հայտնի ձևակերպումը: Այս օրենքի խախտման մեջ մեղադրվողին՝ արտակարգ իրավիճակներում Հատուկ կառավարչի հրամանները չկատարողին, ապստամբություն, ցույցեր, հավաքներ հրահրողին ու կազմակերպողին, մարդկանց շրջանում հեղափոխության նպատակների նկատմամբ կասկածներ հարուցողին ու ապատեղեկատվություն տարածողին, սպառնում էր ծանրացուցիչ աշխատանքային պայմաններով ցմահ ազատազրկում
52 17/08/1968 թ-ին ընդունված թիվ 109 օրենքը թույլ է տալիս Պաշտպանության նախարարին ստեղծելու ռազմական դատարաններ, որոշելու, թե քաղաքական որ հանցագործությունները պետք է քննության վերցնեն այդ դատարանները: Այդ դատարանների հրապարակած վճիռները ենթակա չեն բողոքարկման: Մահապատժի որոշումն ըստ օրենքի ստորագրում է Հանրապետության նախագահը: Նա և Պաշտպանության նախարարը միայն իրավունք ունեն վերանայելու, չեղարկելու, վերաքննության ուղարկելու մահապատժի որոշումները, փոխարինելու դրանք ավելի մեղմով:
53 28/03/1968 թ-ին ընդունված թիվ 47 օրենքն ընդունվեց՝ փոխարինելու Ռազմական արտակարգ դատարանների ստեղծման մասին օրենքին: Այս դատարանը քննում էր այնպիսի հարցեր, ինչպիսիք են՝ ԶԼՄ-ներով կամ քարոզչության ցանկացած միջոցով սոցիալիստական տնտեսության հաստատմանը խոչընդոտող գործունեությունը, արաբական երկրների միության ստեղծմանն ընդդիմանալը և խոչընդոտելը, ցույցերի ու հավաքների կազմակերպումը, ինչը հակասության մեջ է մտնում Սահմանադրության 38 և 39 հոդվածների հետ, որոնք սահմանում են քաղաքացիների ազատ կամարտահայտման միջոցով հավաքների և ցույցերի կազմակերպման իրավունքը: Պետանվտանգության դատարանների ընդունած որոշումները նույնպես ենթակա չէին բողոքարկման:
54 08/04/1979 թ-ին ընդունված թիվ 53 օրենքը խստագույն պատիժներ էր նախատեսում «Առաջնորդող կուսակցության բարի համբավն ու ղեկավար դիրքը արատավորողների նկատմամբ»: Ի դեպ, այս օրենքի տրամաբանական շարունակությունն էր Սիրիայի
39
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
փոփոխության չենթարկվեցին ավե[ի քան քառասուն տարի55' մինչև «Արաբական գարնան» սիրիական հեղափոխության պոռթկումը 2011թ.-ին: Այդ օրենքների շնորհիվ իշխանության Գործադիր թևը, մանավանդ «անվտանգային» մարմինների հետախուզական ծառայություններն իրենց համապետական տարատեսակ մասնաճյուղերով ու բաժիններով, կարողացան ամրապնդել իշխանությունը երկրում, տիրապետել Օրենսդիր ու Դատական իշխանությունների բոլոր լծակներին, վերահսկել նրանց գործունեությունը:
Ինստիտուցիոնալ շինարարության նման դեստրուկտիվ մոտեցումը պիտի հանգեցներ քաղաքական համակարգի բացասական կառուցվածքների ձևավորմանը և, բնականաբար, անարդյունավետ քաղաքական որոշումների ընդունմանը56: Իրական քաղաքական պսուրա[իզմի բացակայությունը հանգեցրեց սիրիական պետության օրենսդրական դաշտի քաղաքական բովանդակազրկմանը: Սահմանադրության ու օրենսդրական ակտերի արդյունավետության գրավականը նախևառաջ
Ժողովրդական ժողովի ընդունած մեկ այլ՝ թիվ 49 հայտնի օրենքը (08/07/1980 թ.), որը Պետանվտանգության դատարաններին անսահմանափակ լիազորություններ էր շնորհում «բաց դատավարություններ» իրականացնելու բոլոր նրանց հանդեպ, ովքեր կանդամակցեին «Մուսուլման եղբայրներ» ծայրահեղական խմբավորմանը, կսատարեին նրանց կամ կզբաղվեին գաղափարախոսության տարածմամբ ու քարոզչությամբ:
5 Սիրիայում, Իրաքում, «Մուսուլման եղբայրների» գործունեության դեմ պայքարող Եգիպտոսում (1981-2010թթ.), քաղաքացիական պատերազմի մեջ գտնվող Լիբանանում (1975-1990թթ.) և, ընդհանրապես, մերձավորարևելյան տարածաշրջանի բազմաթիվ երկրներում 20-րդ դարի 70-80-ականներին ռազմական դրության կամ արտակարգ իրավիճակների հայտարարումը պայմանավորված է եղել բազմաթիվ գործոններով: Այդ առումով հարուստ տարեգրություն է ունեցել Թուրքիան: Քրդական շարժման ակտիվացումը 80-ականներին Թուրքիայի իշխանություններին ստիպեց երկրում մտցնել ռազմական դրություն, սահմանափակել ցույցերի անցկացումը, գրաքննել մամուլն ու գրականությունը և այլն: Այս ընթացքում, ինչպես նշում է Մեթին Հեփերը, աշխատանքի բաժանում էր առաջացել գործադիր մարմնի երկու թևերում. նախագահ ՔենանԷվրենը, որը ներկայացնում էր զինվորականությունը, պատասխանատու էր երկրի ներքին ու արտաքին անվտանգային քաղաքականության մշակման, իսկ վարչապետ Օզալի կառավարությունը՝ սոցիալ-տնտեսական քաղաքականության իրականացնելու համար: Տ ե ս Heper M., The Politics of Transition in The Third Turkish Republic, paper presented to the BRISMES Annual Conference, Oxford, 9-11 July 1984, pp 11-12: Նման իրավիճակ բաասյան Սահմանադրությունն ապահովեց նաև Սիրիայում, երբ Գործադիր իշխանության «կառավարչական» թևին՝ վարչապետին, վստահվեց բացառապես տնտեսական-բյուրոկրատական գործունեության իրականացում, իսկ «քաղաքական ու անվտանգային» թևին՝ Հանրապետության նախագահին, կարևորագույն որոշումների ընդունում և վերահսկողություն: Այնուամենայնիվ պետք է փաստել, որ 1983-1987 թթ.-ին զինվորականների դերը Թուրքիայում հետզհետե սկսեց նվազել, իսկ ռազմական դրությունը երկրի նահանգներում հասցվեց նվազագույնի (ընդամենը չորս քրդաբնակ շրջաններում): Այս համատեքստում հատկանշական է սահմանադրագետ Զաֆեր Ուսքյուլի դիտարկումը. «Թուրքիայի Հանրապետությունն իր գոյության 78 տարիներից 40-ը անցկացրել է արտակարգ իրավիճակում»: Զաֆեր Ուսքյուրի հարցազրույցը «Ռադիկալ» օրաթերթում տեն http://www.radikalxom.tr/haber.php?haberno=24855): Չնայած փաստին, որ ռազմական դրությունը դեռևս գործում էր Դիարբեքիրի և Շըրնաքի շրջաններում, արտակարգ իրավիճակը՝ ՕՀԱԼ-ը, շարունակվեց մինչև 2002թ.-ի հուլիսի 20-ը, երբ վերջին երկու շրջաններում՜ Թունջելիում և Հաքքարիում, վերացվեց արտակարգ դրությունը: Տե՛ս http://yenisafak.com.tr/arsiv/2002/kasim/28/gundem.html: Կարելի է եզրակացնել, որ նույնիսկ ռազմական դրության վերացումն ու այն փոխարինելը ապառազմական օրենսդրական ակտով' արտակարգ դրությամբ, չնպաստեցին Թուրքիայում լիարժեք քաղաքացիական և ժողովրդավարական կառավարման հաստատմանը:
56 Քաղաքական որոշումների ընդունումը, որ քաղաքական գործընթացների առանցքն է, բաղկացած է մի քանի փուլից՝ վիճահարույց իրավիճակի վերաբերյալ տեղեկատվության և տիրապետող պատկերացումների հավաքագրում ու ձևավորում, հնարավոր և այլընտրանքային որոշումների սահմանում և գնահատում, լավագույն այլընտրանքի ձևակերպում և որդեգրում:
40
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
պայմանավորված է քաղաքական ուժերի աջակցության ու ներգրավվածության մակարդակով, համակարգային զարգացմանը միտված ռազմավարական ու հայեցակարգային այլընտրանքային ծրագրերի ներկայացման հնարավորությամբ: Իրական կուսակցական ու ընդդիմադիր հատվածի բացակայությունը զրկեց Սիրիայի քաղաքական համակարգին՝ ունենալու ընտրական ու կառավարման արդյունավետ իրավաքաղաքական գործիքակազմ, ներքին չպարտադրված, ոչ բռնի ու կառուցողական-կոնսենսուսային կայունություն, ժողովրդավարական քաղաքական վարչակարգ, սահմանափակ վերարտադրվող վարչակազմ, իշխանության ընտրովի մարմիններ, ինստիտուցիոնալ և ոչ պարագայական լեգիտիմություն, հորիզոնական կառավարման ՏԻՄ համակարգ, երաշխավորված ու ոչ կամայական քաղաքացիական իրավունքներ ու ազատություններ, ազատ մամուլ57 58, սահմանադրական կարգի պահպանմանը հետևող անկախ ու արդարդատական համակարգ, տարանջատված ռազմաքաղաքացիական հարաբերություններ և, ամենակարևորը, քաղաքացիական և ոչ «անվտանգային մարմինների իշխանության» պետական համակարգ: Այս համատեքստում հետաքրքիր է հասկանալ ու վերլուծել սահմանադրական այն մեխանիզմները58, որոնք հանրապետական կառավարման այս երկրի նախագահին, որը միաժամանակ Զինված ուժերի գերագույն գլխավոր հրամանատարն է ու տոտալիտար քաղաքական համակարգի ղեկավար կուսակցության առաջնորդը, հնարավորություն է տալիս ամբողջական վերահսկողություն սահմանել Գործադիր իշխանության երկրորդ հատվածի՝ Կառավարության, ինչպես նաև իշխանության մյուս երկու ճյուղերի նկատմամբ:
THE LEGAL AND POLITICAL BASIS FOR SUPREIOR LEADERSHIP OF “BA’ATH” PARTY AND INTELLIGENCE SERVICES IN SYRIA
ABRAHAM GASPARYAN
PhD in Political Sciences, Associate Professor,
Faculty of International Relations,
Chair of Political History and Theory, Yerevan State University Yerevan, Republic of Armenia
The purpose of this article is to show the fundamental contradictions between the constitutional and legal status of the Presidential, Parliamentary and Security Institutions of the political system of the Syrian Arab Republic and implementation of these powers in real political processes.
The article proposes and adjusts the approach that many articles of the Syrian Constitution from 1963 to the present day restrict any system of liberalization or democratization in the country, ensuring the rule of the governing Ba'ath Party and Assad family.
In the course of the study, we applied both comparative and systematic analysis of political research methods.
57 Թեև ՍԱՀ Սահմանադրության 42-45-րդ հոդվածները սահմանում են, որ պետությունը երաշխավորում է խոսքի, համոզմունքի, խղճի ու մամույի ազատությունը, տե'ս ՍԱՀ Սահմանադրությունը հետևյալ հղմամբ՝ https://www.wipo.int/edocs/lexdocs/laws/ar/sy/sy014ar.pdf.
58 յ. ij _յ Լ յ i յ ^ -p JJ л л Jl4j 11Ճ 4: Ijj ^ և ^ It ՋյԱ 1l .հյ 1l_jlj^. 11^4 J ^
7/2/2001, ^>15.
41
ԳԻՏԱԿԱՆ ԱՐՑԱԽ SCIENTIFIC ARTSAKH НАУЧНЫЙ АРЦАХ № 2(3), 2019
As a result of the study, the following conclusion was formed: the decision-making centers in Syria, by all possible legislative and procedural means, have kept the political system free of "unreliable" elements that could threaten the reproduction of ruling authorities. Through the elite circles, they have failed to lead the system to democratization, on the contrary, by elevating the mean security and intelligence posts to the ruling minority community's "ownership" of the Alawites and establishing a more than half-century of state of emergency through them, endorsing the totalitarian ideology of the “Ba'ath” party.
Key words: Syria, Intelligence services, “Ba’ath” party, Constitution, Corruption, Political violence, Coup, Assad, Opposition, Alawi and Sunni.
ПОЛИТИКО-ПРАВОВАЯ ОСНОВА ПОДДЕРЖКИ ПАРТИЙНЫХ И БЕЗОПАСНЫХ СТРУКТУР В СИРИИ
АБРААМ ГАСПАРЯН
Ереванский государственный университет, факультет Международных отношений, кафедра политической истории и теории, кандидат политических наук, доцент, г.Ереван, Республика Армения
Цель этой статьи - показать фундаментальные противоречия между конституционным и правовым статусом президентских, парламентских и охранных учреждений политической системы Сирийской Арабской Республики и осуществлением этих полномочий в реальных политических процессах. В статье предлагается и корректируется подход, согласно которому многие статьи сирийской Конституции с 1963 года по настоящее время ограничивают любую систему либерализации или демократизации в стране, обеспечивая правление партии «Баас» и семьи Асада.
В ходе исследования мы применяли как сравнительный, так и систематический анализ методов политического исследования.
В результате исследования был сделан следующий вывод: центры принятия решений в Сирии всеми возможными законодательными и процедурными средствами не допускали в политической системе «ненадежных» элементов, которые могли бы угрожать воспроизводству правящих властей. Через элитные круги они не смогли привести систему к демократизации, a, наоборот, подняв средние посты в сфере безопасности и разведки до «владения» алавитами правящим меньшинством и установив через них более чем полувековое чрезвычайное положение, утвердили тоталитарную идеологию партии «Баас».
Ключевые слова: Сирия, разведывательные службы, партия «Баас»,
конституция, коррупция, политическое насилие, переворот, Асад, оппозиция, алавиты и сунниты.
42
