CC BY
168. Парвиз Азкой. Мураввичи ислом дар Эрони сагир. - Дамадон, 1360 ш. - 197 с.
9. Панчсад хадис (пандхои Паёмбари ислом Мухаммад (алайхиссалом). - Душанбе:
«Фарханг», 1991. - 59 с.
10. Дазору як хадис (бо тафсиру шарх) / мухаррир Саидаи Шамсуллох. - Душанбе: «Ирфон», 2002. - 129 с.
СВОД ПОУЧИТЕЛЬНЫХ ВЫСКАЗЫВАНИЙ В ТРАКТАТЕ «МИЩО^-УЛ-ОРИФИН»
МИРСАЙИДА АЛИ ХАМАДАНИ
В статье рассматриваются нравственно-поучительные идеи в суфийском трактате «Минхоч-ул-орифин» Мирсайида Али Хамадани. Подчеркивается особенность его точки зрения с контекста суфийской терминологии.
Ключевые слова: мораль, нравственность, бог, наука, религия, человек, уважение, предание.
THE CONCAVE OF INSTRUCTIVE STATEMENTS IN THE TREATISE "MINHAJ-AL-
AREFIN" MIR SAYYED ALI HAMADANI
The article deals with the moral and instructive ideas in the Sufi treatise "Minhaj-al-arefin" Mir Sayyed Ali Hamadani. Especially emphasized his point of view with the context of Sufi terminology
Сведения об авторе: Кодиров Каримджон, и.о. профессор кафедры таджикской филологии Таджикского государственного института языков имени С. Улугзода, e-mail: [email protected]
About author: Kodirov Karimjon, professor of the chair of Tajik Philology, Tajik State Institute of Languages named after S. Ulugzoda
ТАЪСИРИ АШЪОР ВА АФКОРИ ДАКИМ НОСИРИ ХУСРАВ ДАР ШЕЪРИ
АДИМИ ШУГНОНИ
Давлатбеков Л.
Донишгоуи миллии Тоцикистон
Даким Носир Хусрав шояд баъди Кисоии Марвазй дуюмин шоире бошад, ки мубаллиги ахли байт ва варосати паёмбари ислом будаву шеъри мазхабии форсии точикиро ба пояи баланд бардоштааст. У дар ин навъи шеър инсонро ба чустучухои фикрии мазхабй ва рухоният даъват мекунад. «Дину мазхаб, рохи Худо, такмили донишу ахлок ормонхои мардумй буда, татбики онхо амали дидании инсонист. Носири Хусрав дар шеъраш аз паи дарёфти хамин ормонхо меравад. Онхо мавкеи санчиш ва натичаро дар ояндаи дур меёбанд, вале алокаашон ба инсон мустакиман амалй мегардад дар худуди дидану шунидан» [4, с. 8].
Ашъори Носири Хусрав беш аз хазор сол инчониб байни хаводорони сухани ноби форсии точикй роич буда, бархе аз шоирони Бадахшон аз мазмуну мундаричаи онхо -махсусан аз андешахои ахлокй ва мазхабии у истикбол намудаанд.
Пушида нест, ки эхтиром ва манзалати шахсияти Носири Хусрав байни пайравони бадахшонияш бузург аст ва шоирони ин хавзаи адабй саъй намудаанд, ки аз афкори акидатй ва фалсафияш пайравй намоянд. Мураттиб ва муаллифи пешгуфтори девони "Ашки хасрат"-и Шохзамониддини Адим доктор Хушназари Помирзод дар кисмати "Фишурдае аз зиндагии ахвол ва осори Сайид Замониддини Адим" аз эхтироми бузурги хаким Носири Хусрав дар Бадахшон чунин кайд намудааст: "Даким Носири Хусрав мудили хосе барои фарханг, култур, хунар, русум, адаб, шеъру амсоли он дар Бадахшон будаву вокеияте аст, ки хама доштахои маънавии Бадахшон мехре аз ганчинаи пурбахои у доранд, ки назди мардуми Бадахшон ба Пир Шохносир шухрат ёфтааст. Ин ном чакидае аз эхтироми калбии мардум ба ин абармарди рухонияту адабу фарханги забони дарй аст, ки дар таи беш аз хазор сол ин ифтихорро хифз намуда ва хануз бар тахти калбй хар бадахшонй нишаста ва худ гуфтааст: Зи Дуччат ин суханро ёд медор, Ки дар Юмгон нишастаст подшахвор.
То хол хама аpзишхои маънавии бахши исмоилии саpзамини Бадахшон аз аз pаховаpдхои андешаи Пиp Шохносиp махфyз монда ва хypмати хешpо нигох доштаанд" [4, с. 22].
Яке аз шоиpоне, ки зеpи таъсиpи афкоpи фалсафй ва мазхабии шеъpи хаким Носиpи Хyсpав каpоp доштааст, адиби ду сохили даpёи Панч Шохзамониддини Адим мебошад. Мавсуф аз шоиpони машхypи Бадахшон буда, баp асаpи фишоpхои сиёсии солхои 30-юми асpи XX, аниктаpаш, соли 1933 ба вулусволии Шугнони Бадахшони Афгонистон куч бастааст. Вокеият ин аст, ки Адим даp як кисми ашъоpи хеш аpзишхои маънавии хаким Носиpи Хyсpавpо пайpавй намудааст. У ха^з аз овони чавонй фалсафаи мазхабии хакимpо фаpо гиpифта буд ва асаpи он даp шеъpи Адим комил аст. Таъсиpи шахсияти хаким ва афкоpи y даp шеъpи Адим ба чанд навъ зyхyp меёбад.
Аввалан, даp як кисми ашъоpаш шоиp кyшидааст, ки симои Носиpи Хyсpавpо даp касидае хамчун як хаким, донишманд ва сухандон, чахони хyнаpy мояи илму фазлpо чун лаъли Бадахшон бypyз намояд:
Дакиме, ки даp Fоpи Юмгон нишаста,
ДаpеFO, ки аз дида пинхон нишаста.
Чдхони хyнаp, мояи илму фазл,
Дypахшон чу лаъли Бадахшон нишаста.
Мypоди сухан Носиpи Хyсpав аст,
Ба мулки сухан он сухандон нишаста.
Дазоp офаpин баp сyханофаpин,
Даp иклими тан мисли султон нишаста... [4, с. 39].
Даp абёти минбаъдаи Адим мамдух саpехтаp мадх гаpдида, симои y тавассути воситахои мyассиpи сухан чозибаноктаp pyйи коp меояд. Шоиp ин хакими донишмандpо бо санъати ташбех ва ба тавассути ибоpахои «Юсуфи зиндон» ва «мох байни анчум тобон» ва «мехpи тобон» каламдод намудааст: Дакими мyнавваp ба нypи хиpад, Ту ryï, ки Юсуф ба зиндон нишаста. Миёни хакимони pавшанpавон, Чу мах байни анчум намоён нишаста. Агаpчи хакимона он устод,
Ба Юмгон чунон мехpи тобон нишаста... [4, с. 39].
Тавpе ки кайд гаpдид, Адим ха^з аз айёми чавонй бо осоpи динию мазхабй ва фалсафии хаким Носиpи Хyсpав ошной пайдо намуда буд ва даp хангоми мyнозиpавy мабхас аз онхо ба касpат низ мустафод менамуд. Ин аст, ки даp абёти пасин шоиp пайдаpхам ба онхо ишоpа намудааст:
ЧаpоFи маъонй бувад «Вачхи дин», Фypyзандаи илму иpфон нишаста. Дypахшанда чун мехpи оламфypyз, Ба дил паpтави «Хон-ул-ихвон» нишаста. Ба чон лафзу маънии «Зод-yл-мyсофиp», Чу танзилу таъвили фypкон нишаста... «Кушоиш» кушуд укдаи чахлpо, Ба хаp ^ша ин мушкил осон нишаста... [4, с. 39].
Рочеъ ба каммияти кайфияту шеъpи Носиpи Хyсpав китобхои зиёде эчод шудаанд ва даp китоби «Рози чахон»-и донишманди точик, пpофессоp Худой Шлифов нуктаи назаpи муаллифони онхо чамъбаст гаpдидааст. Муаллиф шеъpи хаким Носиpи Хyсpавpо ба доиpаи аpзёбй воpид намуда, кайд каpдааст, ки «Носиpи Хyсpав даp шеъp бисёp кам аз доиpаи назаpи фалсафй ва мазхабй беpyн pафта, даp худуди шавку хyнаpи шоиpию сyханваpй истикpоp меёбад. Балки y ... вypyдpо ба чахони шавку завк баpои худ ношоиста меёбад ва даp чойгохи аклу андеша pафохияти сyханашpо мечyяд. Бинобаp ин Носиpи Хyсpав шоиpи шеъpи хакимона аст, ки даp худуди чахонфахмй, назаpи хоси мазхабй, андешаи илмй, муносибат ба хохишу оpмонхои одамй каси дигаpе ба y монанд нест» [5, с. 276].
Адим даp баpобаpи мадхи неpyи илмии Носиpи Хyсpав фасохати шеъpи ypо низ фаpомyш накаpдааст ва чилои сухани хакимpо бо суханхои «чу Нохид даp бypчи мизон», «фаpотаp зи афлоки гаpдон», «килки Атоpyдpакам», «дайхим баp фаpки инсон», «мухалладкаломи бyзypгон» зеб додааст: Баp авчи сипехpи сyхангyстаpй,
Чу Нохид даp бypчи мизон нишаста. Ба иншои килки атоpyдpакам, Фаpотаp зи афлоки гаpдон нишаста. Фазоил ба хукми хиpад собит аст, Чу дайхим баp фаpки инсон нишаста. Ба TOprn даp сафхаи pyзгоp, Мухалладкаломи бyзypгон нишаста. [4, с. 40].
Равиши сухани шоиp даp абёти минбаъда ба таFЙиpот мувочех мегаpдад, зеpо шахсияти мамдух тадpичан аз як фаpди сyханваp ба макоми мубалиги дину имон мубаддал мешавад, ки акнун бо фасохат эъчози хос Кypъонpо ба дилхо монанди Хизp, ки лаби чашмаи хайвон нишастааст, меpасонад, ё ки санохони шинохти тавхиди Яздон мебошад:
Фасохат ба дилхои сохибдилон, Зи тоъсиpи эъчози Кypъон нишаста. Даёти дил аст ин сухан, дил чу Xrop, Лаби чашмаи оби хайвон нишаста. Ба сиpи сувайдо чунон офтоб, Зиёву тачаллии имон нишаста...[4, с. 40].
Мусаллам аст, ки мавзуи Юмгон даp шеъpи Носиpи Xyсpав мyкаppаpан зикp мешавад, зеpо шоиp он чо ичбоpан даp хисоpи зиндон мемонад. Табиат ва мухити Юмгон ва Шева, ки Адим ибтидои солхои 30-юм он чо фиpоp мекунад, аз хам тафовут надоpад. Аз касоиди хаким Носиpи Ху^ав возех аст, ки y шоиp аз ин макони мачбypй pозй нест ва илтичо ба Худо ва дод аз У мехохад:
Ман ба Юмгон даp ба зиндонам аз ин девонагон, Олимyсиppй ту, фаpёд аз ту хохам, ой Раб. Андаp ин зиндони сангин чун бимонадам бе завоp, Аз кй чуям чуз ки аз фазлат pахоишpо сабаб...[2, с. 100].
Вазъи зиндагии модй ва pyхии Адим даp замоне, ки ба хиттаи саpди Шева, ки тибки навиштаи муаллифи фишypда «муддати хафт мох зеpи пушиши баpф каpоp доpад» [4, с. 5] мyхочиp шуда буд, новобаста аз тафовути замонй шабехи салафи pyхонияш буд.
Даp масъалаи мавpиди таваччух пpофессоp Х. Шлифов кайд намудааст, ки «... даp шеъpи Носиpи Xyсpав, алокамандона бо Юмгон чанд мавзуе хаст, ки накше аз шахсияти у ба вучуд оваpда ва холаташpо pавшан менамояд. Якум, Носиpи Xyсpав Юмгонpо баpои худ як зиндони сангин медонад ва аз Худованд фаpёд мехохад. Ба ин зиндон афтоданашpо у «аз ин девонагон» медонад ва хyдашpо тасалло медихад, ки танхову зиндонй даp Юмгон гаштааст ва кадpаш аз майхоpа пасттаp мебошад» [4, с. 8].
Адим даp паpтави мазмуни чунин шеъpхои хакими номбypда pавиши андешаи ypо идома медихад ва агаp Носиpи Xyсpав сабаби ба хисоpи зиндон афтоданашpо «аз ин девонагон» даp боло зикpшyда донад, Адим чypми бадбахтиpо аз «фалак», «толеи шум» ва «ахтаpи манхуси хеш» медонад:
Ба хоки Шева фитодам мукайиду мачбyp, Асиpи баpфy ях андаp хисоpи зиндонам. Ба хоки Шева набошам даме ба хотиpи чамъ, Залилу очизу ошуфтаю паpешонам. Гахе фалак зи ту нолам, гахе зи толеи шум, Гахе зи ахтаpи манхуси хеш гиpёнам... [1, с. 20].
Мадхи ахли байт ва аимаи атхоp даp ашъоpи Адим макоми махсус доpад ва ин суннати деpинаи адабиpо шоиp бешак аз хаким Носиpи Xyсpав меpос гиpифтааст. Мусаллам аст, ки ситоиши хонадони паЙFамбаp ва имомони пок даp ашъоpи Носиpи Xyсpав бисёp ба назаp меpасад. Ишоpат ба касидаи «Гузинам К^ъону дини Мухаммад» кофист, ки масъала саpех шавад. Тибки таълимоти фалсафии исмоилия муъминон ба чуз аз падаpy модаpи pyхонй ниёз ба волидайни pyхонй доpанд. Ин масъалаpо Носиpи Xyсpав даp «Вачхи дин» ба таpики зайл тавзех додаст: «Пас бояд (муъминон - Л. Д.) падаpy молаpи нафсонии хешpо бишносанд, то бенасиб намонанд. Ва Расул алайхи-с-салом гуфт: «Даp кй бимиpад ва имоми замони хyдpо нашиносад, маpги у маpги чохилон бошад. Ва андаp маpги чохилон касе бимиpад, ки ypо паЙFамбаp набошад»[3, с. 264]. Даким Носиpи Xyсpав даp баъзе касидахо номи имоми давppо айнан зикp накунад хам, аз ишоpатхо ва баёни андешааш маълум аст, ки
хидоятгари муъминон дар хар давру замон имом аст. Ин матлаб дар касидае, ки бо матлаи
Ба чашми нихон бин нихони чахонро, Ки чашми аёнбин набинад нихонро [2, с. 41].
Адим дар шароити нав ва замони дигар масъаларо ба тарзи зайл пайгирй намудааст:
Сарви бустони рисолат гулу гулзори расул, Нури Дакк, чилваи дин, мазхари имон омад. Сохибаласри замон, хазрати сер Окохон, Дикмати болигаи хазрати субхон омад... [4, с. 19].
Дар касидаи дигаре мефармояд:
Дустдори оли икромему асхоби аъзом, Пайрави оли або аз руи Куръонем мо... Коили дини мубину пайрави шаръи матин, Аз азал то явми дин чуёи имонем мо [4, с. 19].
Аз бархе аз ашъори Адим хонанда таъсири касоиди хаким Носири Хусраврро эхсос мекунад, зеро шоир чун пири маънавияш бо чахолат ва нодонй хамеша дар пайкор аст. Дар осори хаким касоиди зиёде аст, ки чахлу нодонй махкум мешавад. «Чдхл дар пахлуи гадру макр карор дорад ва бар рагми аъдо аз онхо бояд берун шуд. Носири Хусрав чахлу нодониро на бо далоили илмй, балки ба мукоиса ва тасвирхои вокей, ки хоси шеъранд, махкум мекунад»[5, с. 156]. Адим низ чун салафи маънавияш аз бевафоии дахр менолад ва руи умед ба Худо мекунад. Шоир ва сабаби парешонии рузгорашро аз худ чуё мешавад ва акли донишомузаш ба у чунин посух медихад: Шудам хайрат зи дахри сифлапарвар, На ранг аз мехру на буй аз вафое. Даме нолидам аз чархи фусунсоз, Зи худ кардам суол ин мочарое. К-ай мискини мазлуми бадахвол, На дузд хастй, на хуне, на зиное. Бигу охир ба чуз чурми хиёнат, Гирифтори парешонй чарой. Чдвобам дод аклй донишомуз: Гунохат он, ки бо илм ошной. Сухан бояд зи рамзи илму тавхид, Бувад аз ибтидо то интихое. Дуруди шахвори коба кавсайн, Даме бояд пас аз хамду саное. Зи нури ламъаи хуршеди вахдат, Ба мушти хок бахшидй зиёе [4, а 23].
Хулоса, ашъори Адим чи аз лихози вижагихои колабию шаклй ва чи аз нигохи мазмуну мундарича дар пайравии ашъори фалсафй ва акидатии хаким Носири Хусрави Кубодиёнй таълиф гардида, андешахои ичтимой ва афкори динии уро эчодкорона идома додааст.
Адабиёт:
1. Адими ду сохил / Бо саъй ва эхтимоми Муборакшо Алимшоев ва Додихудо Карамшоев. -
Хоруг: Помир, 1993. - 186 с.
2. Носири Хусрав. Девони ашъор / Носири Хусрав. - Душанбе, 2009. - 639 с.
3. Носири Хусрав. Вачхи дин / Носири Хусрав. - Душанбе: Амри илм, 2002. - 381 с.
4. Сайид Замониддини Адим. Ашки хасрат / Сайид Замониддини Адим. - Роулпадии
Покистон, 1380. - 358 с.
5. Шарифов Х. Рози чахон / Х. Шарифов. - Душанбе: Нодир, 2004. - 353 с.
ВЛИЯНИЕ ПОЭЗИИ И ИДЕЙ НОСИРА ХУСРАВА НА ПОЭЗИЮ АДИМА ШУГНАНИ
В статье рассматривается влияние философско-религиозных и социальных идей Носира Хусрава на поэзию Адима Шугнани. Автор в процессе исследования приходит к выводу, что Адим был последователем не только содержания поэзии Носира Хусрава, но и последователем структурной формы его поэзии.
Ключевые слова: поэзия, литературный круг, философская поэзия, этические идеи, Носир Хусрав, Адим Шугнани.
THE INFLUENCE OF POETRY AND OPINION OF NOSIR KHUSRAV IN THE WORK OF
ADIM SHUGNANI
The article deals with the influence of the philosophical and social attitude of Hakim Nosir Khusrav Qubodioni to the poetry of Adim Shugnoni. The analysis emphasized that Adim not only was interested in the introduction work of Nosir Khusrav, but also was interested in the structure of the poetry of N. Khusrav.
Keywords: poetry, territory of portry, intellectual song, moral opinion, Nasir Khusrav, Adim Shughnani.
Сведения об авторе: Давлатбеков Лоло, кандидат филологических наук, доцент, докторант Таджикского национального университета, e-mail: [email protected]
About author: Davlatbekov Lolo, PhD in Philology, Associate Professor, doctoral candidate of Tajik State University
МАСЪАЛАДОИ ШЕЪРУ МУСИЦИ ВА АРУЗ ДАР «ЦОБУСНОМА»-И УНСУРУЛМАОЛИИ КАЙКОВУС
Муборакиён С. М.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Дар адабиёти форсу точик асархои зиёди поэтикй офарида шудаанд, ки оид ба шеър маълумот дода, илми шеърро хамачониба мавриди баррасй карор додаанд. Ба монанди «Дадоику-с-сехр фй дакоику-ш-шеър»-и Рашидуддини Ватвот, «Фанни шеър»-и Сино, «Тарчумону-л-балога»-и Мухаммад ибни Умари Родиюнй, «Чахор макола»-и Низомии Арузии Самаркандй, «Ал-Муъчам»-и Шамси Кайси Розй, «Меъёру-л-ашъор»-и Насируддини Тусй, «Бадоеъу-с-саноеъ»-и Атоуллох Махмуди Дусайнй ва гайра, ки бехтарин асархои ин сохаанд. Дамчунин асархое таълиф ёфтаанд, ки хамчун рохнамо барои шоир мавкеъ доранд. "Кобуснома"-и Унсурулмаолии Кайковус ба он мисол шуда метавонад. Ин чихатро дар ду боби он, махсусан, мебинем. Боби сиву панчуми "Кобуснома" "Дар ойин ва расми шоирй" унвонгузорй шудааст, ки назари адибро ба яке аз рукнхои асосии каломи мавзун - аруз, инчунин кофия, шеърият, санъатхои шеърй дар худ гунчонидааст. Дар боби сиву шашум, ки «Дар ойин ва расми хунёгарй» ном дорад, адиб нозукихои хунари мутрибиро аз диди худ баён мекунад. Ин боб бо боби шоирй алокаи ногусастанй дошта, давоми мантикии он аст. Зеро ки мусикй бе шеър нотамом буда ва шеър масолехи зарурии хунёгарист.
"Кобуснома" аз чумлаи он асархои насриест, ки назм дар он мавкеи махсус дошта, порча-порча дар хар кучои китоб вомехурад. Агар мохиятхои гуногуни ахлокй ва тарбиявии "Кобуснома"-ро як тараф гузошта, танхо аз чониби шакл ба он нигарем, муаллифи онро метавонем аз ду рах шиносем. Нахуст, хамчун носир ва сонй, хамчун шоир. Бояд гуфт, ки шоирии Унсурулмаолй аз носирии у сар барзадааст. Шеърхои дар асар овардаи муаллиф асосан барои тасдики фикрхои худи у, хулосаи хикоятхое, ки зикр мекунад ва умуман ба муносибате гуфта мешаванд. Аз хамин чост, ки дар асар на танхо ашъори сурудаи худи муаллиф, инчунин шеърхои шоирони пешин низ чой доранд. А. Девонакулов, ки бори аввал "Кобуснома"-ро ба хатти сириллик баргардон намудааст, дар асоси чопи Саид Нафисй ашъори дохили онро 121 мисраъ муайян карда, онхоро ба се гурух таксим мекунад:
1. Шеърхои худи Кайковус эчодкарда.
2. Шеърхои муосирону гузаштагони муаллиф, монанди Абушукури Балхй, Асчадй, Лабибй, Камарии Гургонй.
3. Шеърхои бемуаллиф.
Шеърхои худи муаллиф, чи хеле ки А. Девонакулов кайд кардааст, аз 5 байт, як мисраъ, 4 рубой ва 2 китъа иборатанд, яъне аз 121 мисраъ 35-тояш моли худи адибанд [1, с. 34). Аммо дар асл шеърхои дар "Кобуснома" овардашуда бисёртаранд ва хамчунин шеърхои худи муаллиф хам. Дар асоси чопи Еуломхусайн Юсуфй, ки пурратарин матни интикодии "Кобуснома" мебошад ва хамчунин ду нашри Точикистон [3, 4, 5], микдори абёти "Кобуснома"-ро чунин муайян кардем: Чдмъулчамъ
