CC BY
47THE INFLUENCE OF POETRY AND OPINION OF NOSIR KHUSRAV IN THE WORK OF
ADIM SHUGNANI
The article deals with the influence of the philosophical and social attitude of Hakim Nosir Khusrav Qubodioni to the poetry of Adim Shugnoni. The analysis emphasized that Adim not only was interested in the introduction work of Nosir Khusrav, but also was interested in the structure of the poetry of N. Khusrav.
Keywords: poetry, territory of portry, intellectual song, moral opinion, Nasir Khusrav, Adim Shughnani.
Сведения об авторе: Давлатбеков Лоло, кандидат филологических наук, доцент, докторант Таджикского национального университета, e-mail: [email protected]
About author: Davlatbekov Lolo, PhD in Philology, Associate Professor, doctoral candidate of Tajik State University
МАСЪАЛАХ,ОИ ШЕЪРУ МУСИЦИ ВА АРУЗ ДАР «ЦОБУСНОМА»-И УНСУРУЛМАОЛИИ КАЙКОВУС
Муборакиён С. М.
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
Дар адабиёти форсу точик асархои зиёди поэтикй офарида шудаанд, ки оид ба шеър маълумот дода, илми шеърро хамачониба мавриди баррасй карор додаанд. Ба монанди «Х,адоику-с-сехр фй дакоику-ш-шеър»-и Рашидуддини Ватвот, «Фанни шеър»-и Сино, «Тарчумону-л-балога»-и Мухаммад ибни Умари Родиюнй, «Чахор макола»-и Низомии Арузии Самаркандй, «Ал-Муъчам»-и Шамси Кайси Розй, «Меъёру-л-ашъор»-и Насируддини Тусй, «Бадоеъу-с-саноеъ»-и Атоуллох Махмуди Дусайнй ва гайра, ки бехтарин асархои ин сохаанд. Хдмчунин асархое таълиф ёфтаанд, ки хамчун рохнамо барои шоир мавкеъ доранд. "Кобуснома"-и Унсурулмаолии Кайковус ба он мисол шуда метавонад. Ин чихатро дар ду боби он, махсусан, мебинем. Боби сиву панчуми "Кобуснома" "Дар ойин ва расми шоирй" унвонгузорй шудааст, ки назари адибро ба яке аз рукнхои асосии каломи мавзун - аруз, инчунин кофия, шеърият, санъатхои шеърй дар худ гунчонидааст. Дар боби сиву шашум, ки «Дар ойин ва расми хунёгарй» ном дорад, адиб нозукихои хунари мутрибиро аз диди худ баён мекунад. Ин боб бо боби шоирй алокаи ногусастанй дошта, давоми мантикии он аст. Зеро ки мусикй бе шеър нотамом буда ва шеър масолехи зарурии хунёгарист.
"Кобуснома" аз чумлаи он асархои насриест, ки назм дар он мавкеи махсус дошта, порча-порча дар хар кучои китоб вомехурад. Агар мохиятхои гуногуни ахлокй ва тарбиявии "Кобуснома"-ро як тараф гузошта, танхо аз чониби шакл ба он нигарем, муаллифи онро метавонем аз ду рах шиносем. Нахуст, хамчун носир ва сонй, хамчун шоир. Бояд гуфт, ки шоирии Унсурулмаолй аз носирии у сар барзадааст. Шеърхои дар асар овардаи муаллиф асосан барои тасдики фикрхои худи у, хулосаи хикоятхое, ки зикр мекунад ва умуман ба муносибате гуфта мешаванд. Аз хамин чост, ки дар асар на танхо ашъори сурудаи худи муаллиф, инчунин шеърхои шоирони пешин низ чой доранд. А. Девонакулов, ки бори аввал "Кобуснома"-ро ба хатти сириллик баргардон намудааст, дар асоси чопи Саид Нафисй ашъори дохили онро 121 мисраъ муайян карда, онхоро ба се гурух таксим мекунад:
1. Шеърхои худи Кайковус эчодкарда.
2. Шеърхои муосирону гузаштагони муаллиф, монанди Абушукури Балхй, Асчадй, Лабибй, Камарии Гургонй.
3. Шеърхои бемуаллиф.
Шеърхои худи муаллиф, чи хеле ки А. Девонакулов кайд кардааст, аз 5 байт, як мисраъ, 4 рубой ва 2 китъа иборатанд, яъне аз 121 мисраъ 35-тояш моли худи адибанд [1, с. 34). Аммо дар асл шеърхои дар "Кобуснома" овардашуда бисёртаранд ва хамчунин шеърхои худи муаллиф хам. Дар асоси чопи Еуломхусайн Юсуфй, ки пурратарин матни интикодии "Кобуснома" мебошад ва хамчунин ду нашри Точикистон [3, 4, 5], микдори абёти "Кобуснома"-ро чунин муайян кардем: Чдмъулчамъ
151 мисpаъ, ки аз ищо 47 байташ аз худи мyаллиф мебошанд. Аз шоиpони маълyм 8 байт оваpда шyдааст:
• Бyшyкypи Балхй - 2 байт;
• Асчадй - 2 байт;
• Усмон ибни Абиба^ ал-Дошимй - 2 байт;
• Kдмаpии Гypгонй - 1 байт;
• Фаppyхй - 1 байт.
Шеъpxое, ки моли худи мyаллифанд, даp асаp хеле дакик оваpда шyдаанд. Нишонаи асосии ощо чунон аст, ки адиб пеш аз он ки шеъpи хyдpо ба калам оpад, чунин ибоpаxоеpо истифода мекунад: «Ва андаp ин маънй маpо ду байт аст», «Ба пиpонасаpй байте мегуям», «Чунон ки ман гуям», «Ба гуям, то xама касpо маълум
шавад», «Чунон ки ман даp зyxдиёт гуфтам» ва монанди ищо. Дамчунин кабл аз шеъpxои шоиpони маълум номи онxо зи^ ёфтааст. Кабл аз шеъpxои бемуаллиф бошад, хитобаxое чун «Чунон ки шоиp гуяд», «Чунон ки коил гуфтааст», «Ва аз ин сабаб гуфтаанд» ва Fайpа оваpда шудааст.
Як масъалаи мавpиди баxс доиp ба шеъpxои бемуаллиф, ба фи^и мо, он аст, ки ин 20 байти бемуаллиф, ки даp чощои мазкyp даpёфт намудем, xамааш бо калами Унсypyлмаолй ба асаp дохил нагаpдидаанд. Даp чопxои Точикистон байтxои бемуаллифе ба чашм мехypанд, ки хитобае надоpанд. Вале даp чопи интикодии Fyломxyсайн Юсуфй чунин байтxо вучуд надоpанд. Шояд чунин байтxои бемуаллифу бехитобаpо мувофики мазмуни матн ё xикоя котибон баъд аз замони муаллиф бадоxатан дохил намуда бошанд. Агаp як сабаби ин тахмин набудани хитобаи муаллиф бошад, сабаби умдаи дигаp pавшан аст. Нусхаи асли "Кобуснома", ки ба калами муаллифи он тааллук дошта бошад, то ба имpyз ба даст наpасидааст ва нусхаи маълуми аз xама кадимтаp баъди саду панчоx соли даpгyзашти адиб китобат шудааст, ки он xамон нусхаи асоси чопи интикодии Fyломxyсайн Юсуфй буда мебошад. Яъне даp ин нусхаи кадим мавчуд набудани байтxои бехитоба итминони моpо ба гyфтаxои боло кавитаp мегаpдонад.
Аз мутолиаи шеъpxои Унсypyлмаолии Кайковус, ки даp мавзyъxои гуногун, даp бобxои алоxидаи асаpаш оваpда шудаанд, метавонем, ба хулосае биоем, ки y даp баpобаpи нависанда буданаш аз шеъpy шоиpй пyppа бохабаp буда, даp он даст доштааст. Даp баpобаpи ин, бояд ба назаp гиpифт, ки адиб шоиpиpо пешаи худ каpоp надода буд ва он шеъpxоеpо, ки даp асаpаш оваpдааст, баpои тасдику кувватнок баён каpдани фикpи Уянд, на баpои хyдpо xамчyн шоиpи тавоно ва бyзypг нишон додани y. Дамчунин бyзypгии ин адиб аз дигаp ч^ат xyвайдост, чунон ки Fyломxyсайн Юсуфй даp мукаддимаи "Кобуснома" мегуяд: «Фикpи pyшан, нyктаxои ибpатомyзи y ва насpи шевову сода ва pавонy мyассиpи нависанда чандон кобили мyлоxиза ва сутуданй аст, ки даp каноpи он заъфи y даp коpи шеъpy шоиpй аз хотиp фаpомyш мешавад» [4, с. 19 мукаддима].
Унсypyлмаолии Кайковус даp гуфтани шеъp мисоли шоиpони маъpyфи мукаддами фоpсy точик маxоpати олй надошта, ба кавли Fyломxyсайн Юсуфй, '^p коpи шеъpy шоиpй заъф дошта бошад" xам, даp фаxмиши шеъp маxоpатy истеъдоди хос доpад. Ба ин боз xамон боби шоиpй гyвоx мебошад. Унсypyлмаолй ба тавpи маслиxат додан шаpтxои шоиpиpо баён намуда, омузиши конyниятxо ва нозукщои шеъppо таъкид мекунад. Даp "Кобуснома" масоили омухташаванда ба тавpи возеxy pавшан ва устодона баён каpда шудаанд. Ин хyсyсиятpо мо аз аввали xаp як масъалаи ба миён гузошта pавшан мебинем. Худи боби «Даp ойин ва pасми шоиpй» чунин OFOЗ мешавад: «Ва агаp шоиp бошй, чаxд кун то сухани ту саxл ва мумтанеъ бошад» [4, с. 189].
Унсypyлмаолй ба шоиpони чавон маслиxат медиxад, ки пеш аз xама бо усули саxл ва мумтанеъ, яъне бо усули сода ва pавон шеъp гуянд. Маълум аст, ки худи адиб намояндаи асpи XI-и адабиёти фоpсy точик мебошад. Даp асpxои IX-XI шеъp даp сабки хypосонй гуфта мешуд. Яке аз нишонаxои ин сабк саxл ва мумтанеъ маxсyб мешуд ва шоиpони ин асpxо мекушиданд, ки бо ин услуб шеъp гуянд ва ин писанди аxли адаб ва шоxонy амиpон буд. Азбаски Унсypyлмаолй зодаи давpи худ буд, баpои мавкеъ ёфтан даp доиpаxои адабии он давpа ва он чамъият саxл ва мyмтанеъpо даp шеъp аввалиндаpача меxисобад.
Нигоxи Унсypyлмаолй ба шеъp олй мебошад. У шеъppо даp шакли содаву xамафаxм ва дyp аз суханони мyFлак писандида, онpо моли чамъият медонад. Яъне шеъp бояд ба оммаи халк хизмат кунад ва шаpики бешу ками зиндагии ощо бошад. Ин
кимати шеъppо даp замони муаллиф ба боло мебаpдоpад. У мегуяд: «Бипаpxез аз сухани FOмиз ва чизе, ки ту донй ва дигаpонpо ба шаpxи он xочат ояд, магуй, ки шеъp аз баxpи маpдyмон гуянд, на аз баxpи хеш» [4, с. 189].
Адиб заpypaти омузиши конyниятxои шеъppо вобаста ба баёни таpафxои гуногуни xyнаpи шоиpй таъкид каpдааст. Яке аз масъалаxои мyxиме, ки y ба омузиши он диккати чиддй додааст, масъалаи донистани илми аpyз мебошад. Даp xакикат тамоми шоиpон ва мунаккидони гузаштаи фоpсy точик вазнpо даp шеъp шаpти аввалини шоиpй меxисобанд. Унсypyлмаолй Fайp аз донистани вазн ва шеъpи pавон гуфта тавонистан донистани илми шоиpй, назаpияи аpyз, накди шеъppо баpои шоиpшаванда xатмй медонад, то агаp даp маxфиле оид ба шеъp баxсy мyнозиpа шавад, y огоx бошад:
«Валекин илми аpyз нек бидон ва илми шоиpй ва алкоб ва накди шеъp биёмуз, то агаp миёни шоиpон мyнозиpа уфтад, ё бо ту касе мукошафате кунад, ё имтщоне кунад, очиз набошй» [4, с. 190].
Сипас, адиб мувофики огоxии худ аз илми аpyз баxpxои аpyзpо номбаp мекунад: «Ва ин xафтдаx баxp, ки аз доиpаxои аpyзи поpсиён баpхезад, номи доиpаxо ва номи ин xафтдаx баxp чун: xазач ва pачаз ва pамал ва xазачи макфуф ва xазачи ахpаб ва pачази матвй ва pамали махбун ва мyнсаpеx ва хафиф ва мyзоpеъ ва мyзоpеъи ахpаб ва муктазаб ва мучтасс ва мyтакоpиб ва саpеъ ва ^prô ва каpиби ахpаб ва он панчоxy се аpyзy xаштодy ду заpб, ки даp ин xафдаx баxp биёяд, чумла маълуми хеш кун» [4, с. 190].
Аз баxpxои оваpдаи муаллиф танxо баxpxои xазач, pамал, pачаз, мyнсаpеx, хафиф, мyзоpеъ, муктазаб, мучтасс, мyтакоpиб, саpеъ ва каpиб, яъне 11 баxpи аслй ва фаpъиpо метавонем чудо намоем, ки ба саpи худ мустакил буда, метавонанд аз худ вазщои гуногун созанд. Ба xаp сypат, Унсypyлмаолй аз баxpxовy вазщои аpyз бохабаp будааст ва омухтани онxоpо ба писаpаш тавсия мекунад. Хусусан, вобаста ба вазщои гуногуни аpyз y фикpxои чолиб ва акидаи хоси хyдpо доpад. Баpои даp хеш паpваpдани табъи латифу нозук y тавсия медиxад, ки шеъppо даp авзони сабуку pавон гуянд: «Вазнxои гаpони аpyзй магуй, ки гиpди аpyзy вазнxои гаpон касе гаpдад, ки табъи нохуш доpад ва очиз бошад аз лафзи хуш ва маънии заpиф. Аммо агаp бихоxанд, бигуй pаво бувад» [1, с. 190].
Муаллиф шеъpи pост, яъне шеъpеpо, ки аз санъатxои шеъpй оpй буда, сухани мyкаppаpии доpои вазну кофия аст, намеписандад. Баpои он ки шеъp мyкаppаpй ва беоpоиши маънавй набаpояд, муаллиф менигоpад: «...шеъpи pост нохуш бувад. FyлFyле бояд, ки бувад андаp шеъp ва андаp захма ва андаp савт маpдyм то хуш ояд бо саноате ба pасми шyъаpо, чун мучонис ва мутобик ва мутазод ва муташокил ва муташобщ ва мyстаоp ва мyкаppаp ва мypаддаф ва муздавач ва мувозана ва мyзмаp ва мусалсал ва мусаччаъ ва мулавван ва муставй ва мyвашшаx ва мувассал ва мукаттаъ ва мухаллаъ ва мусаммат ва мyстаxил ва зукофиятайн ва начp ва маклуб ва монанди ин» [4, с. 189].
Аз ин саноеи гуногуни лафзиву маънавй ва шакга,ои шеъpие, ки якчо даp фавк оваpда шудаанд, вокиф будани Унсypyлмаолй аз коpи шоиpй, чузъиёти паxлyxои шеъp боpи дигаp собит мегаpдад. Муаллиф асоситаpин санъатxои шеъpиpо, ки даp замони y макшуф буданд, ба калам меоpад. Даp донистану истифодаи санъатxои шеъpй y акидаи хyдpо доpад. Чуноне мyxаккики точик С. Наимбоев оид ба ин масъала мегуяд: «Унсypyлмаолй даp мафxyми донистани воситаxои тасвиpy санъатxои бадей асосан ду ч^ати омузиш - ба тавpи назаpиявй пyppа омухтану даp амал эчодкоpона татбик каpда шудани чизxои омyхташyдаpо талкин намудааст. Ин пpинсипи омузиш xоло xам аз мyxимтаpин пpинсипxои таълиму тадpиси адабиёт шинохта мешавад» [2]. Аз ин баpмеояд, ки агаp мо Унсypyлмаолиpо даp баpобаpи шоиp будан устоди шеъp низ гуем, хато нахоxем каpд. Суханоне, ки y вобаста ба шеъp, xолатxои гуногуни офаpидани шеъp, мавзуъ ва мyxтавовy аxамияти шеъp мегуяд, ypо даp назаpи мо xамчyн шоиp, мунаккид, pУxшинос, носеx, мyтафаккиp чилвагаp мекунонад. Унсypyлмаолй бо вучуди он ки худ асосан TO^p аст, даp илми адаб назмpо даp чои аввал мегyзоpад. Ин, албатта, даp тобеият ба мyxити адабии он давpа саp задааст. Умуман даp адабиёти мукаддами мо мавкеи назм нисбат ба насp хеле баpчаста буд ва носиpоне, ки буданд, шоиp низ буданд. Муаллифи "Кобуснома" даp мавpиди назму насp мегуяд:
«Ва сухане, ки даp насp нагуянд, ту андаp назм магуй, ки насp чун pаъият асту назм чун подшоx ва он чиз, ки pаъиятpо нашояд, подшоxpо xам нашояд» [4, с. 190]. Ин бешyбxа баxои хеле баланди муаллиф аст, ки ба шеъp додааст ва чунин тавсифеpо даp ифодаи назму насp шояд даp адабиёти мо дигаp кас то xанyз баён накаpда бошад.
Унсурулмаолй хамчунин дар бобати маъруф шудани шеъри шоир андешахои худро дорад. Вай шеъри урёнро намеписандад ва сухани пушидаро нишонаи бузургии сухан медонад. Истифодаи истиорахои гуногунро вобаста ба имконияти мавзyъ маслихат дода, таъкид мекунад: «Аммо агар хохй, ки сухани ту олй намояд, бештар мустаор гуй ва истиорат ба мумкинот гуй» [4, с. 189]. Адиб дар назди хар як шоир шарт мегузорад, ки нисбати шеър бепарво набуда, суханро фикр карда, ба низом дароварда, дар хадди пухтагй ва балогат баён намоянд. Ин тавсияи муаллиф барои хар нафар каламкаше, ки py ба шеъру шоирй ва умуман адабиёт меоварад, хамчун талабот бояд бошад, то хисси масъулияти y боло рафта, рохи пешгирифтаи худро кадр намояд: «Ва он сухан, ки гуй андар шеър... доди он сухан ба тамомй бидех ва харгиз сухани нотамом магyй» [4, с. 190].
Дар мавриди шаклхои шеърй ва тарзу мавкеи гуфтани онхо муаллиф фикрхои чолибе дорад. Алалхусус, ба газал ва тарона нигохи y хеле вокеона афтодааст. Бояд гуфт, ки муаллиф шаклхои шеъриро аз хам фарк нагузоштааст. У вакте ки газал мегуяд, газалро хамчун шакли шеърй дар назар надошта, онро абёти ошикона медонад. Дар хакикат пеш аз Унсурулмаолй ва дар замони y газал аз чихати шакл пурра инкишоф наёфта буд. Танхо дар замони Шайх Саъдй газал маънову мавзуи имрузаи худро дарёфт намуд. Аз хамин чихат, максади Унсурулмаолй аз газал хамон суханоне аст, ки дар мавриди ситоиши махбуба, тавсифи хусну чамол ва сифатхои дилбарон, ишку ошикй гуфта мешавад. Вакте муаллиф «тарона» мегуяд, дар назар дорад сурудхои гуногуни хурсандиовар ва нишотомезро, ки дар туйхо ва махфилхо хонда мешуданд. Дар баробари газалу тарона муаллиф аз мадху марсия хачв ва зухд низ сухан мегуяд.
Муаллиф дар навиштани газалу тарона мувофики мазмуни шурангези онхо суханони чозибу латиф ва дорои кофияхои хубу маъмулро тавсия дода, аз калимаву иборахои дурушти арабй дурй мечуяд. Баръакс барои табъу завки шунавандаву хонандаро боло бардоштан истифодаи масалхои нозуку суханони ошиконаро лозим мешуморад. Аз суханони муаллиф боз он чиро метавонем фахмем, ки дар замони y дар ашъори ошикона ва лирикй истифодаи ибораву калимахои муглаки арабй маъмул набудааст ва сабабаш низ дар он аст, ки он ба табъи мардум номатбуъ меафтодааст. Ва метавонем вазъи адабй ва ичтимоии он давраро низ аз ин ва дигар нуктахое, ки муаллиф дар асар иброз доштааст, то андозае муайян созем. Адиб дар мавриди газалу тарона мегуяд: «Агар газалу тарона гуй, сахлу латиф ва тар гуй ва ба кавофии маъруф гуй. Тозихои сарду гариб магуй, хасби холхои ошикона ва суханхои латиф ва амсолхои хуш ба кор дор, чунон ки хосу омро хуш ояд, то шеъри ту маъруф гардад» [4, с. 190].
Ч,ое дигар мегуяд: «Ва марсияти дустон ва мухташамон низ вочиб дор. Аммо газалу марсият аз яке тарик гуй ва ва хичову мадх бар як тарик. Агар хичо хохй гуфтан ва надонй, хамчунон ки касеро дар мадх ситой, зидди он мадх бигуй ва хар чи зидди мадх бувад, хичо бошад ва газалу марсият хамчунин» [4, с. 191].
Баъди он ки муаллиф ба андухи дустон ва одамони обруманд шарик шуданро вочиб мебинад, дар ин замина мушкилихои шоирй ва дар он дакикназар буданро таъкид мекунад. Максади муаллиф он аст, ки хар як сухани шоир бояд бар чой гуфта шавад, вагарна он натичаи баръакс медихад. У дар баробари он ки шеъри хачвиро зарур мешуморад, лозим намедонад, ки шоир ба он зиёд шугл варзад, зеро ки рисолати шоирй махдуд нест ва хачв мавриди худро дорад. Албатта, адиб аз он огох мекунад, ки хачв гуфтан на хамеша таъсири мусбат мерасонад. Дар таърихи адабиёти мо шоироне буданд, ки бо хачв намудани шахсе ё гурухе мансабдор ба чони худ хатар оварда буданд. Аз чумла, Фирдавсй, ки Султон Махмудро хачв карда буд ё Х,илолй ва дигарон. Чун Унсурулмаолй мехост, ки фарзандаш хаматарафа аз чузъиётхои зиндагй бохабар бошад, то чое дар намонад, ин суханон ба хамон хотиранд: «Ва хичо гуфтан одат макун, ки "хамеша сабуй аз об дуруст наояд". Адиб баръакс ашъори динй ва орифона гуфтанро талкин мекунад, ки ин аз диндории y хувайдост: «Аммо бар зухд ва тавхид, агар кодир бошй, таксир макун, ки бахри ду чахонат некуй расад» [4, с. 191].
Дамин нукта дар бобати шеър мавчуд аст, ки бехтарини шеър дуругтарини он аст. Дар хакикат дар шеър вокеият дар шакли муболигаву игрок ва тасвирхои гайрихакикй тачассум меёбад. Адиб харчанд ба ин коил аст, аммо намеписандад, ки шеър тамоман аз вокеияти тасвир дур равад: «Ва андар шеър дуруг аз хадд мабар, харчанд дуруг дар шеър хунар аст» [1, с. 191].
Яке аз масоиле, ки адиб хеле чиддй аз он сухан мегуяд, гуфтани мадхия мебошад. Дар адабиёти мукаддами форсу точик мадх яке аз мавзуъхоест, ки дар тамоми даврахои
он мавчуд буд. ^prô тамоми шоиpон, аз устод Рудакй ва пеш аз y ин таpаф, мадxияxое даp xакки адибон, мexташамон, шахсони мансабдоp, фозилон... сypyдаанд. Даминpо гуфтан чоиз аст, ки аFлаби чунин шеъpxо ба хотиpи мукофот ва музд ситонидан аз мансабдоpон гуфта мешуданд. Дамаи мадxияxо якзайл набуда, даp онxо тавсифшаванда бо сифатxои гуногун зyxyp мекаpд. Гоxе ин тавсифxо то андозае ба xакикат наздик буданд, гоxо ба акл намегунчиданд. Чун Унсypyлмаолии Кайковус худ амиpзода буд, саpи ин масъала зиёдтаp таваккуф намудааст. У пеш аз xама даp мадx онpо меписандад, ки мамдyx аpзандаи он бошад: «Касеpо, ки xаpгиз коpде даp миён набаста бошад, магуй, ки ту ба шамшеp шеp афканй ва ба найза кyxи Бесутун баpдоpй ва ба rap муй бишкофй. Ва он ки xаpгиз ба чизе нанишаста бошад, асби ypо ба Дулдул ва Бypокy Рахшу Шабдез монанда макун. Бидон, ки xаp касеpо чй бояд гуфтан» [4, с. 191].
Адиб мегуяд, ки даp мадx хyдpо даp назди мамдyx паст задани шоиp ба пастxимматии y оваpда меpасонад. Агаp мамдyx ба он аpзанда набошад, хyдpо бандаву хидматгоp хондан xимматpо паст мекунад: Ва xакиpxиммат мабош. Даp xаp касида хyдpо бандаву ходим махон, илло даp мадxе, ки мамдyxи он аpзад» [4, с. 191].
Унсypyлмаолй баъд аз он ки оид ба истифодаи аpyз, баxpy вазнxои гуногун, санъатxою шаклxои шеъpй фикpашpо баён медоpад, ба навшоиpон маслиxати хуби эчодй медиxад. Нyктаxое, ки y мегуяд, даp pоxи эчодй ба навкаламон ва инчунин ба шоиpони каламашон pавон аxамиятноканд. Огоxии Унсypyлмаолй аз коpи шоиpй, назаpи фаpохи y ба эчоди шеъp аз гyфтаxои зеpини y баpъало дида мешаванд:
«Ва xаp чи гуй аз чаъбаи хеш гуй. Гиpди суханони маpдyмон магаpд, ки он гоx табъи ту кушода нашавад ва майдони шеъpи ту фаpох нагаpдад ва xам бад-он даpача бимонй, ки аввал буда бошй. Бале чун баp шоиpй кодиp шудй ва табъи ту гушода ва моxиp гашт, агаp аз чое маънии Fаpиб шунавй ва тypо он хуш ояд, хоxй, ки баpгиpй ва дигаp чой истеъмол кунй, мyкобаpа макун. Биайниxй xам он лафзpо ба коp мабаp. Агаp даp мадxе маънй бувад, худ даp xачве ба коp баp ва агаp даp xачве бувад, даp мадxе ба коp баp. Ва агаp даp Fазал шунавй, даp маpсияте ба коp баp ва агаp даp маpсияте шунавй, даp Fазал ба коp баp, то касе надонад, ки он аз кучост» [4, с. 192]. Он чи муаллиф даp боло мегуяд, нуктаи назаpи худи ypо оид ба шоиpй даp баp мегиpад. Он чо, ки y аз хусуси гиpифтани маънй аз ашъоpи дигаp сухан мегуяд, набояд онpо ба маънои манфй фаxмид. Даp ин чо максад сиpкати шеъp набуда, нозукии шоиpй аст, ки xаp кас аз exдаи он баpомадан наметавонад. Аз ин чост, ки муаллиф каблан таъкид мекунад, ки «чун баp шоиpй кодиp шудй...».
Боби сиву шашуми асаp - «Даp ойин ва pасми хyнёгаpй» давоми мантикии боби шоиpй буда, алокаи зиче бо он доpад. Даp боби мазкyp даp баpобаpи он ки адиб шаpтy шаpоити хyнёгаpиpо баён медоpад, ба мавкеи шеъpy навъxои гуногуни вазну оxанг даp он диккати чиддй медиxад. Даp ин боб нозукщои мyтpибй даp замони адиб инъикос ёфтаанд. Мавpиди диккати муаллиф даp масъалаи мyтpибй асосан тобеияти мyтpиб ба шунаванда аст. Яъне монанди он ки шоиpй даp замони y касб буда, аз пушти он шоиpон (махсусан, шоиpони даpбоp) нон мехypданд, мyтpибй низ xамчyнон аст. Мyтpибон бо пешаи худ даp даpбоp, даp маъpакаxо ва маxфилxо xyнаpнамой каpда, мувофики истеъдоду завки худ ва чой ёфтан даp завки сомеъон, ба гуфтаи адиб, "сим X0сил мекаpданд". Маxз ин чиxати масъала бештаp мавpиди диккати муаллиф каpоp мегиpад. Аз ин py^ y xyнаpи асосии мyтpибpо даp даpк намуда тавонистани дили сомеъон ва чй гуна завк доштани ощо мебинад: «Хyнёгаppо бyзypгтаpин xyнаpе он аст, ки баp табъи мустамеъ pавад» [4, с. 196].
Унсypyлмаолии Кайковус то чое баъзе ч^а^ои алокамандии вазну мyсикиpо мувофики огоxии худ аз мусикй баён медоpад. У даp баpобаpи он ки аз xyнаpи хyнёгаpй, чй гуна мизочу одат доштани хyнёгаp, даpачаи pyxияшиносии y, шаpтxовy таpзxои мyтpибй сухан ба миён меваpад, накши сypyдy вазщои гуногуни шеъpиpо ба эътибоpи хосса гиpифтааст. Аввалан ин xамбастагиpо даp он дидаву мегуяд, ки «хyнёгаpон pовиёни шоиpонанд, на pовиёни хеш». Вазн даp мусикй, чунон ки даp шеъp аxамият доpад, сеpаxамият аст. Агаp сypyд аз шоиpони касбй набошад, хоxy нохоx даp маънй ё вазни мусикй ноpасой ба вучуд меояд. Ин хусусияти шеъpи точикй аз он замон то имpyз таFЙиp наёфтааст ва саpоянда агаpчи санъату маxоpати олй дошта бошад xам, чун матнаш аз ч^ати вазн чое хаpоб бошад, наметавонад он сypyд даp байни аxли фаxм маxбyбият пайдо кунад.
Унсурулмаолй ба вазни суруд ахамияти махсус медихад: «Ва низ суруде, ки омузй, завк нигох дор ва газалу таронаи бевазн магуй ва маёмуз, ки он гах сурудат чойгир набувад, балки сурудат чои дигар буваду захма чои дигар» [4, с. 195].
У вазни сурудхоро вобаста ба дар кучо хондани суруд ва барои кй хондани он муайян мекунад. Масалан, у барои табъи пирону солхурдагон вазнхои гарони шеърй, барои чавонон вазнхои хафиф, яъне вазнхои сабукро муносиб медонад. Мавриди андеша он аст, ки муаллиф барои занону кудакон ва мардони латифтабътар таронаро тавсия медихад то бихонанд. У тарона гуфта вазнхои латифу дилкашро дар назар дорад, аммо он вазнхо аник гуфта нашудаанд. Чун максади муаллиф аз асар танхо рохнамой аст, шояд аз ин сабаб баъзе масъалахои ба миён гузоштаи у бо чузъиёташ тахлил нашудааст.
Ба хамин тарик, он бобхое, ки дар "Кобуснома" ба шеъру мусикй бахшида шудаанд, кабл аз хама, ба хотири ташаккули маърифати инсонхо иншо шудаанд. Ин бобхо инчунин мавкеи муаллифи асарро дар бобати шеъру шоирй муайян мекунанд. Назари ичмолие ба онхо собит менамояд, ки адиб дар шинохти илми аруз, санъатхои гуногуни бадей, холату рухияи шеърнависй, истифодаи вазнхои муносиб дар хунёгарй дасти комил дорад. Дар амал низ адиб ашъори хубе сурудааст, ки дар дохили асар чо-чо аз онхо овардааст.
Адабиёт:
1. Девонакулов А. «Кобуснома» ва хусусиятхои асосии он // Мактаби советй, 1968, № 5. -
С. 32-37.
2. Наимбоев С. «Насихдтнома» ва омузиши шеър // Газетаи муаллимон. - 1981. - 23 июн.
3. Унсурулмаолй Кайковус. Кобуснома / Ба чоп хозиркунанда М. Муллоахмадов. -
Душанбе: Маориф, 1979.
4. Унсурулмаолии Кайковус. Кобуснома / Бо эхтимом ва тасхехи Гуломхусайн Юсуфй. -
Техрон, 1378.
5. Унсурулмаолй Кайковус. Насихатнома / Ба чоп тайёркунанда А. Девонакулов. - Душанбе:
Ирфон, 1968.
ВОПРОСЫ ПОЭЗИИ, МУЗЫКИ И АРУЗ В «КАБУСНАМЕ» УНСУР АЛЬ-МААЛИ
КЕЙ-КАВУСА
В данной статье автор рассматривает взгляды Унсур аль-Маали Кей-Кавуса на поэтику, аруз и музыку на основе его сочинения «Кабуснаме». Выявлено, что писатель имел большые знания в области науки об арузе, разных видов искусства, состояние и морали во время написания песни, использование стилей во время сочинения и исполнения музыки. Главы «Кабуснаме», которые посвящены вопросами поэтики и музыки, свидетельствуют об этом, и они, прежде всего, написаны для формирования мыслей отдельных людей.
Ключевые слова: таджикская литература, «Кабуснаме», поэзия, аруз, музыка, связь между поэзией и музыкой.
POETRY, MUSIC AND ARUD QUESTIONS IN UNSUR AL-MAALI KEIKAVUS'S
"QABUSNAMEH"
The author explores Unsur al-Maali Keikavus' views on poetics, arud (prosody) and music based on his essay "Qabusnameh" in this article. It was revealed that the writer had a great experience in the field of knowledge of the science of arud, different kinds of fine arts, condition and morals during writing songs, the use of style of while writing and playing music. The chapters of "Qabusnameh" those devoted to questions of poetics and music certify about it and they are primarily written for the formation of the thoughts of individuals.
Keywords: Tajik literature, "Qabusnameh", poetry, arud, music, the relationship between poetry and music.
Сведения об авторе: Муборакиён С. М., директор научно-инновационного центра Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, e-mail: [email protected]
About author: Muborakiyon S. M., director of scientific and innovation center of the Tajik State Pedagogical University named after S. Ayni
