CC BY
6УДК 351.853.3(476.5)+904:726.82(476.5)«13/17»
ПАХАВАЛЬНЫЯ ПОМН1К1 ПОЛАЦКА Х1У-ХУ1П стст.1
В.У. ЧАРАУКО (Полацк дзяржауны утверсгтэт)
Разглядаюцца пахавальныя помнШ Полацка ХГУ-ХУГГГ стст. У пазначаны перыяд насельнщтва Полацка хавала памерлых унутры цэрквау, на некропалях каля храмау i на могыках, сувязь яюх з куль-тавымi nабудовамi не устаноулена (культавыя пабудовы або невядомы нам, або адсутнiчалi). Пахаванне унутры царквы сведчыла аб высоюм сацыяльным статусе памерлага. Адзначаецца, што некропалi каля манастырсюх храмау выкарыстоувалiся для пахавання не тольк манахау, але i свецюх асоб. Развщцё могшак Полацка як элемента тапаграфiчнай структуры горада звязана з яго тэры-тарыяльным i планiровачным развщцём. Пераважная большасць пахаванняу з'яуляецца безын-вентарнай, што характэрна i для сельсюх могшьткау ХГУ-ХУГГГ стст.
Ключавыя словы: Полацк, пахавальныя помнШ ХГУ-ХУГГГ стст., пахаваннi, могтю.
Уводзшы. Неад'емнай часткай горада з'яулялюя некропалi - месцы пахавання гараджан. 1х тэры-тарыяльнае развщцё залежала ад росту горада i развщця яго плашроую. Пашырэнне i змены тапа-графiчнай структуры гарадсюх пасяленняу Беларускага Падзвшня з сярэднявечча i да нашага часу пры-водзш да зшкнення могшак i забудовы iх тэрыторьи [1, с. 106; 2, с. 218]. Шэраг могшьшкау быу паш-коджаны пры актыуным будаунщтве мураваных храмау у ХУН-ХУШ стст., таму некропалi гарадоу Беларускага Падзвiння Х1У-ХУ111 стст. да нашых дзён практычна не захавалiся [2, с. 218].
Асноуная частка. Працяглы час археалапчнае даследаванне могiлак Х1У-ХУ111 стст. адбывалася пераважна у вынiку выпадковага выяулення. Мэтанакiраванае археалагiчнае вывучэнне гарадоу Беларус Х1У-ХУ111 стст. пачалося з 1976 г. i звязана з iмем В.М. Ляуко [3, с. 7]. У лш выяуляемых i вывучаемых аб'ектау увайшлi i гарадскiя познесярэдневяковыя могiлкi. Сiстэматычная публiкацыя вынiкау выву-чэння гарадскiх пахаванняу Х1У-ХУ111 стст. пачалася у 2000-х гг. У чацвёртым томе акадэмiчнай «Археалогii Беларуа» (2001) упершыню з'явiлiся асобныя параграфы, прысвечаныя пахаванням у гара-дах i археалагiчнаму вывучэнню гарадскiх i вясковых могiльнiкаУ (Л.У. Дучыц, А.В. 1оу, В.М. Ляуко) [3, с. 124-138]. У сучаснай навуковай лиаратуры характарыстыка познесярэдневяковых могiлак Беларускага Падзвшня складае арганiчную частку манаграфш В.М. Ляуко (2004, 2010) [2; 4], Д.У. Дука (2010) [1], калектыунай працы «Полацк» (2012) [5]. Прысвечаны полацкiм могiлкам артыкул маецца у энцыклапедыи «Археалогiя Беларусi» (2011) [6, с. 214-215].
Развщцё гарадсшх могшак. Да распаусюджвання хрысцiянства жыхары протагарадскiх цэнтрау Беларускага Падзвiння i вясковае насельнiцтва хавалi памерлых у курганах [7, с. 23-24]. Курганныя нек-ропалi мелiся у ваколщах Полацка i Вiцебска [1, с. 107-108; 2, с. 222]. З увядзеннем хрысщянства курганныя пахаванш змяншся бескурганнымi. У полацкай акрузе апошнiя курганы датуюцца XI ст. [5, с. 58]. У адпаведнасщ з канонамi хрысцiянства пахаваннi павшны быць звязаны з культавымi пабудовамь Прад-стаУнiкоУ духавенства i кщтарау хавалi у храмах. Могiлкi каля цэрквау прызначалюя для астатняга насельнщтва [7, с. 20].
Колькасць гарадскога насельнiцтва узрастала. У адрозненне ад размешчаных у прадмесцях курганных некропалей папярэдняга перыяду, якiя маглi расцi у супрацьлеглыя ад горада баю, гарадсюя пры-храмавыя могши мелi абмежаваныя магчымасцi для пашырэння. У сувязi з гэтым апрауданым з'яуляецца дапушчэнне В.М. Ляуко аб кнаванш раннiх хрысцiянскiх могiлак за межамi гарадоу Беларускага Падзвшня побач з курганнымi некропалямi [2, с. 222]. У Вщебску яны маглi размяшчацца у прадмесцях на Кстоускай гары i у Заручау^ дзе у Х1У-ХУ11 стст. яшчэ фiксавалiся «валатоУкi», а у Х1У-ХУ1 стст. узнiклi Нiкольскi i Святадухаусю храмы з могiлкамi [2, с. 222]. Д.У. Дук дапускае кнаванне асобных хрысцiянскiх пахаванняу, цi могшак, на тэрыторыi «усходняга курганнага некропаля» Полацка яшчэ у канцы Х-Х1 ст. [1, с. 108, 113-114]. «Валатоую» названага могiльнiка згадваюцца яшчэ у ХУ111 ст. Заходняй мяжой некропаля была мясцовасць, прылеглая да Багаяуленскага манастыра, каля якога у ХУ1 ст. засведчана юнаванне могiлак [1, с. 107-108, 113-114]. Магчыма, хрысцiянскiя пахаваннi мелiся i на тэрыторыi «пауночнага курганнага некропаля» Полацка, дзе пазней узшк упершыню згаданы у пачатку ХУ1 ст. Мiхайлаускi манастыр на Гарадку [1, с. 106].
1 Работа выканана у межах Дзяржаунай праграмы навуковых даследаванняу «Эканомка 1 гумаштарнае развщцё беларускага грамадства» на 2016-2020 гг. (падпраграма 12.1. «Псторыя 1 культура», задание 1.1.01. «Беларусюя земл1 у першабытиую эпоху, сярэдневякоуе 1 ранш Новы час: археалапчныя помшю, тэрыторыя, иасельиiцтва, эканомка i культура», навукова-даследчая работа «Насельнщтва Полацкага Падзвшня у 1-11 тыс. н.э.»).
На развщцё пахавальных помшкау Полацка Х1У-ХУШ стст. уплывау комплекс фактарау, уплыу кожнага з яих на працягу вывучаемага перыяду змяняуся: 1) гiстарычная традыцыя (наяунасць месцау пахавання - могiлак i храмау - папярэдняга перыяду); 2) пашырэнне горада i развiццё яго тапаграфiчнай структуры; 3) канфесiйная структура грамадства; 4) развiццё культавай архiтэктуры; у канцы перыяду -5) дзяржауная палiтыка у сферы горадабудаунщтва i дзейнасцi могiлак. Пахавальныя помнiкi Полацка Х1У-ХУ111 стст. прадстаулены грунтовымi могiлкамi каля храмау, грунтовымi могiлкамi без культавых пабудоу i пахаваннямi у храмах.
У Х1У ст. у якасщ месцау для пахавання палачане працягвалi выкарыстоуваць могiлкi i культавыя пабудовы папярэдняга перыяду. Адзiным гарадсим некропалем Беларускага Падзвiння, функцыянаванне якога у XII ст. археалапчна пацверджана, на сённяшш момант з'яуляюцца могтш на стрэлцы Шжняга замка у Полацку [7, с. 23]. Археалапчныя даследаванш, праведзеныя Д.У. Дукам i А.Л. Коцам у 2014 г. на стрэлцы Шжняга замка, выявш там пахаванш Х111-Х1У стст. [8, с. 178]. Гэта дазваляе станоуча адка-заць на пытанне аб пераемнасщ памiж пахавальнымi традыцыямi Х11-Х111 стст. i позняга сярэдневякоуя. Асобныя пахаваннi могiльнiка выявiу у 1962 г. Г.В. Штыхау. Навукоуцам выказана меркаванне аб наяунасщ на стрэлцы Шжняга замка царквы i прыхрамавых могiлак [9, с. 28]. Адкрыццё храма i працяг даследавання могшак звязаны з iмем П.А. Рапапорта, гэта адбылося у 1977 г. [10, с. 151, 154]. Мураваны храм пабудаваны у першай палове XII ст. (верагодна, на месцы драулянай царквы на каменных пад-мурках). Пры гэтым пляцоука была падсыпана жоутым суглiнкам, якi перакрыу некалькi больш раннiх пахаванняу [10, с. 154-155; 11, с. 27]. Яшчэ некальи пахаванняу адкрыта на узроуш падсыпкi. Гэта дазволiла П.А. Рапапорту вызначыць iх храналогiю перыядам функцыянавання храма (першай паловай XII - першай паловай ХУ! ст.) [10, с. 155].
У 2008 г. недалёка ад храма Д.У. Дукам было ускрыта пахаванне ХУ - першай паловы XVI ст., моцна пашкоджанае пры будаунщтве дома першай паловы XVI ст. [1, с. 145; 12, с. 11, 24]. Вывучэнне стрэли полацкага Шжняга замка было працягнута Д.У. Дукам i А.Л. Коцам у 2014 г. Зыходзячы з асаб-лiвасцей размяшчэння шкiлетау, глыбiнi магiл, арыенщроуи касцякоу i пахавальнага iнвентара, дас-ледчыкi вылучылi тры групы пахаванняу, датавалi iх XШ-XIУ стст. (I група), XVII ст. (III група) i ХУШ ст. (II група), а таксама адзначылi адсутнасць пераемнасщ памiж пахаваннямi I i П-Ш груп [8, с. 172-181]. Паколькi пахаваннi I групы выяуляюць пераход памiж пахавальнымi традыцыямi ХН-ХШ стст. i эпохi позняга сярэдневякоуя, спышмся на пытаннi iх датавання асобна. Прымаючы абгрунтаваную Д.У. Дукам i А.Л. Коцам дацiроУку, адзначым, што выяуленыя у трох пахаваннях «каменныя падушкi» з плiнфы як амвал хрысцiянскага аскетызму сустракаюцца на шэрагу старажытна-рускiх некропалей. Яны зафшсаваны у склепе храма-пахавальнi полацкiх етскапау Спаса-Еуфра-сiннеускага манастыра (ХП-ХШ стст.), у рушах Нiжняй царквы у Гродна (канец XII - першая палова ХШ ст.), на могшках вакольнага горада у Наваградку (другая палова Х-ХШ ст.) [8, с. 177; 13, с. 114-116]. У храмах Смаленска «каменныя падуши» выяулены у некалькiх дзесятках пахаванняу ХЛ-ХГУ стст. [13, с. 114-115]. Названая традыцыя прысутшчае таксама на некропалях Юева XУI-XУIII стст. i на маскоусих могiлках ХУП-ХУШ стст., але найбольш характэрна для другой паловы ХП-ХШ стст. [13, с. 112; 14, с. 171; 15, с. 121].
Побач з пахавальным швентаром гэта падмацоувае XIII ст. як шжнюю дату ажыццяулення I групы пахаванняу. Размяшчэнне пахаванняу групы I на пэуным аддаленш ад храма утсваецца у логiку пашы-рэння могшак: калi пахаваннi XII ст. адбывалкя непасрэдна каля царкоуных сцен, то у далейшым засвой-валася больш аддаленая ад храма прастора. Высокая шчыльнасць пахаванняу I групы, размяшчэнне iх у некалькi ярусау i парушанасць шэрагу з iх сведчыць аб працяглым i штэнауным выкарыстаннi могiлак, што падмацоувае Х^ ст. як верхнюю мяжу функцыянавання гэтай части некропаля.
Д.У. Дук i А.Л. Коц абгрунтавалi наступную рэканструкцыю iснавання могiльнiкавых комплексау на стрэлцы Шжняга замка. У XII ст. на занятай сядзiбамi гараджан тэрыторьи была пабудавана мура-ваная царква. Пры ёй пачалi фармiравацца могiлкi, часткай якiх з'яуляецца даследаваная у 2014 г. I група пахаванняу. Могши дзейнiчалi працяглы час i у ХУ - першай палове XVI ст. былi часткова забудаваны сядзiбамi. Царква працягвала юнаваць у час Лiвонскай вайны i пасля яе. У ХУП ст. пры ёй узшкта новыя, не звязаныя са старымi могiлкi, што перакрылi папярэднiя (П-Ш групы пахаванняу). Разбурэнне царквы на стрэлцы Шжняга замка адбылося у ХУП ст., пасля чаго могши заняпаль У ХУП-ХУШ стст. на гэтай тэрыторыi узшкт жылыя i гаспадарчыя пабудовы гараджан [8, с. 181].
На нашу думку, прапанаваная схема варта удакладнення. Поунае або частковае разбурэнне мура-ванай царквы на стрэлцы Шжняга замка адбылося раней за ХУП ст. Функцыянаванне будынка царквы з XII ст. па ХУП ст. без сур'ёзнага рамонту выглядае малаверагодным. Нягледзячы на тое, што храм не даследавауся цалкам, слядоу яго перабудовы П.А. Рапапорт не адзначыу [10, с. 154-155]. У развале будаушчых матэрыялау ад царквы знойдзена манета Аляксандра Казiмiравiча 1501-1506 гг. [10, с. 155]. Плшфа з храма выкарыстана у падмурку пабудовы, адкрытай Д.У. Дукам у 2008 г. i узведзенай не пазней за першую палову XVI ст. [12, с. 10, 25]. Гэта дазволша даследчыку казаць аб поуным цi частковым
разбурэнш храма на гэты час. Пабудова парушыла пахаванне XV - першай паловы XVI ст. [5, с. 145; 12, с. 10, 24]. Гэта указвае на будаунщтва на могшках у пачатку XVI ст. Раскопю Д.У. Дука i А.Л. Коца 2014 г. выявш новыя драуляныя пабудовы на падмурках з плiнфы, таксама датуемыя пачаткам XVI ст. [16, с. 31]. Трэба меркаваць, што памiж разбурэннем царквы i выкарыстаннем будаунiчых матэрыялау ад яе для узвядзення пабудоу на прыхрамавых могiлках павiнен быу прайсцi некаторы перыяд.
Канчатковае разбурэнне царквы на стрэлцы Нiжняга замка i перапыненне функцыянавання могь лак пры ёй добра суадносiцца з пстарычным кантэкстам XVI ст. У сувязi з абвастрэннем адносiн памiж Вялiкiмi Княствамi ЛiтоУскiм i Маскоусюм вакол раней не абароненага Вялшага пасада Полацка у 15011503 гг. узведзены умацаваннi [5, с. 226-227]. У 1508, 1513 i 1518 гг. Вялш пасад разам з умацаваннямi неаднаразова спальвауся маскоускiмi войскамi. Гэта выклiкала перасяленне части насельнщтва за Дзвiну, на левабярэжныя пасады Полацка [1, с. 93]. Адбывалася i частковае аднауленне забудовы на стрэлцы Нiжняга замка, аб чым сведчаць пабудовы першай паловы XVI ст. Для падмуркау некаторых з iх выкарыстоувалася плiнфа ад храма. У час Лiвонскай вайны тапаграфiя горада змянiлася. На частцы тэры-торыi спаленага Вялiкага пасада у 1563 г. быу пабудаваны Нiжнi замак, у межах якога апынууся некро-паль. Насельнiцтва горада i яго ваколiцы скарацiлася, доступ мясцовых жыхароу на заселеную страль-цамi тэрыторыю Нiжняга замка быу абмежаваны [1, с. 46; 5, с. 312]. Разбурэнне царквы, змены у тапа-графii горада i iстотнае скарачэнне насельнiцтва садзейнiчалi заняпаду могiлак, што тлумачыць пера-пынак у iх функцыянаваннi.
Пахаваннi XVII ст. не абавязкова звязваць з царквой на стрэлцы Шжняга замка. Па тсьмовых крынщах XУI-XУII стст. у Полацку вядомы шэраг пакуль не лакалiзаваных храмау [1, с. 80-81]. Могши ХУП-ХУШ стст. маглi або iснаваць пры адным з iх, або не мець культавай пабудовы (па прыкладу некропаля на полацмм гарадзiшчы). Удакладнiць сiтуацыю могуць далейшыя археалагiчныя раскопкi на стрэлцы Шжняга замка.
Акрамя згаданай царквы, у Полацку працягвалi дзейнiчаць i iншыя храмы ды манастыры папя-рэдняй эпохi, а таксама будавалкя новыя. Гэта дазваляе выказаць меркаванне аб дзейнасщ могiлак i каля iх. Пашырэнне Полацка за кошт пасадау ускладняла структуру горада i прыводзiла да узнiкнення новых могшак, якiя выкарыстоУвалiся пасадскiм насельнiцтвам. Найбольш ранняе з даследаваных пахаванняу на тэрыторьи будучага Багаяуленскага манастыра на Вялшм пасадзе датуецца XV - першай паловай XVI ст. [1, с. 113-114]. Шжняй датай пахаванняу, выяуленых Д.У. Дукам i !У. Магалшсюм на Запа-лоцкм пасадзе, таксама з'яуляецца XV ст. Даследаваныя могiлкi дзейнiчалi па XVII ст. [5, с. 147].
У канцы XV-XVI ст. Полацк пашырыуся за кошт пасадау на левым беразе Дзвшы. Актыунае перасяленне гараджан за Дзвшу тлумачылася пытаннямi бяспекк у пачатку XVI ст. Полацк неаднаразова бралi у аблогу маскоусюя войскi [1, с. 47; 5, с. 226]. Развщцё левабярэжных пасадау патрабавала узшк-нення могiлак. Адны з iх - могтш на Востраве Заходняй Дзвшы - упершыню выявiу мастак Д.М. Стру-кау, якi у 1860-1890-я гг. неаднаразова наведвау беларускiя губернii [17, с. 93-94]. На Востраве ён заклау 2 шурфы i выявiу чалавечыя косцi [18, с. 16, 100-101]. У 1959 г. шурфоуку ва усходняй частцы Вострава правёу Л.Д. Побаль, як выявiу шэраг безынвентарных пахаванняу, арыентаваных галавой на захад. Некаторыя з пахаванняу былi пераадкладзены [19, с. 10-11]. Пахаваннi можна звязаць з манастыром Iаана Прадцечы [1, с. 111]. Прадцечанскi манастыр надзейна фiксуецца у пiсьмовых крынщах з сярэдзшы XV ст. i заняпау у пачатку XVI ст. Не выключана, што яго заснаванне адно-сщца да больш ранняга перыяду. Жыхары левабярэжных полацкiх пасадау, найперш Слабадскога i усходняй часткi Крыуцовага, маглi выкарыстоуваць для пахаванняу могтш пры Бельчыцкм (Барыса-глебскт) манастыры. Маюцца звестю аб iх iснаваннi, але тэрыторыя манастыра забудавана i часткова парушана у XX ст. [5, с. 135-136, 150], што перашкаджае археалапчнаму выяуленню некропаля.
Лiвонская вайна прывяла да зменау у тапаграфп Полацка i да скарачэння колькасщ яго жыхароу. Левабярэжныя пасады засталюя у складзе Вялiкага Княства Лггоускага, правы бераг перайшоу пад кантроль Рускага царства [5, с. 230]. Верхш i новазбудаваны Нiжнi замю былi заняты маскоУскiм гарнi-зонам, мяшчане - пераселены на Запалоцю пасад. Вялiкi пасад у 1563-1579 гг. заставауся незаселеным пажарышчам [1, с. 46-47]. Верагодна, у гэты час адбываецца перапынак у функцыянаванш некропаля на стрэлцы Нiжняга замка. Наяунасць некалькiх могiлак на Запалоцщ адзначыу пры апiсаннi узяцця Полацка войскамi Рэчы Паспалiтай у 1579 г. Р. Гейдэнтштэйн [20, с. 58]. Вяртанне горада у склад Вяль кага Княства Лиоускага дало пачатак паступоваму аднауленню Полацка.
У апошшя дзесяцiгоддзi XVI ст. да двух асноуных фактарау развiцця пахавальных помнiкаУ Полацка - гiстарычнай традыцыи i ускладнення тапаграфiчнай структуры горада - дадауся трэцi: усклад-ненне рэлшйнай структуры гарадскога насельнiцтва [1, с. 111]. Да Лiвонскай вайны абсалютная боль-шасць палачан была праваслаунай. На момант вяртання горада большасць мураваных цэрквау была разбурана. Царкоуныя уладаннi пацярпелi ад вайны. Перадача Стэфанам Баторыем маёмасцi большасщ праваслауных цэрквау i манастыроу езуиам ды дзяржаунае спрыянне каталiцкай канфесп стварыла умовы для актыунага развщця апошняй [1, с. 80]. У 1596 г. праваслауны епiскапат Рэчы Паспалггай пад-
тсау з каталщюм касцёлам Брэсцкую ушю. Падтрымка яе дзяржаунай уладай пры непрыняццi боль-шасцю праваслаунага духавенства i мiран прывялi да абвастрэння канфесiйных адносiн, у тым лiку да змагання за культавыя будынкi. Сiтуацыя ускладнялася тым, што праваслауны бок на нейю час апынууся без уласнай iерархii i юрыдычна павiнен быу падпарадкоувацца ранейшым епiскапам, якiя прынялi ушю. Асаблiвую вастрыню супрацьстаянне прыхiльнiкау i працiунiкау царкоунай унii у Полацку набыло у пачатку 1620-х гг.
У канцы ХУ1 - першай палове ХУ11 ст. актыуна развiвалiся могтт каля царквы Ражаства Хрыстова (царквы на рове). На момант пачатку будаунщтва езущкага калегiума памiж Верхнiм замкам i горадам (1589 г.) яны ужо iснавалi [21, с. 16, 19; 22, с. 100]. Не выключана, што пахаванш каля царквы на рове маглi адбывацца яшчэ у Х11-ХУ стст., але наурад былi шматлiкiмi [12, с. 44]. Могши пачалi пашы-рацца пасля узяцця Полацка 1ванам 1У або Стэфанам Баторыем [21, с. 19]. Гэта суадносщца з пера-пынкам у функцыянаваннi могшьшка на стрэлцы Нiжняга замка. Пакольм насельнiцтва горада было пераселена на Запалоцце, не выключана, што у час Лiвонскай вайны могiлкi маглi выкарыстоувацца рус-кiм гарнiзонам. Пазней на iх хавала памерлых праваслаунае мяшчанства.
Пасля Брэсцкай унii царква Ражаства Хрыстова з могiлкамi пры ёй адышла да унiятау. Гэта супра-ваджалася канфлiктамi памiж iмi i праваслаунымi [1, с. 114]. У 1621 г. полацю лентвойт Пётр Васiльевiч разам з сынам пахавау на згаданых могiлках унука. Пахаванне адбылося «свавольна», без удзелу духавенства. Па словах Пятра Васiльевiча, «попа на провод тела внука моего не упросили есмо, проводить и звонить не хотел» [23, с. 119-120]. Вщаць, ушяцю святар адмовiуся праводзщь пахавальную цырымошю для дызунiтау, а праваслаунага святара у горадзе не было. Дазнаушыся аб «свавольстве», полацкi унiяцкi архiепiскап 1асафат Кунцэвiч загадау святару i сваiм слугам выкапаць цела памерлага дзщящ i здзейснiць неабходныя абрады. Пётр Васiльевiч з сынам i «многими помочниками своими», «нашедши кгвалтом» на могiлкi, перашкодзiлi выканаць распараджэнне архiепiскапа [23, с. 120]. На Варшаусюм сейме 1623 г. паслы полацкай шляхты казалi пра спробы парушыць праваслауныя пахаваннi па загадзе 1асафата Кунцэвiча у 1622 г. [24, с. 401]. Магчыма, падобныя iнцыдэнты адбывалiся неаднаразова.
Могiлкi каля царквы Ражаства Хрыстова узгадваюцца у тэстаменце мешчанiна Лаурына Бяль-коускага 1657 г. Згодна з завяшчаннем тэстатара павшны былi пахаваць «пры царкве Ражаства святога» [5, с. 671]. Тэстамент складзены у час вайны Расп з Рэччу Паспалггай 1654-1667 гг., калi Полацк быу заняты расiйскiмi войскамi. З улшам канфесiйнай палiтыкi Аляксея Мiхайлавiча на беларусюх землях («жидам в Белой Руси не быть», «униатам не быть», «костёлам не быть, а петь в домех») [25, с. 84], трэба разумець, што у гэты час царква разам з могiлкамi адышла да праваслаунай канфесп. У 1660-1670-х гг. царква была разбурана, а могши спынш сваё юнаванне [1, с. 80, 148; 21, с. 19]. Частка пахаванняу ХУ1-ХУ11 стст. была адкрыта Д.У. Дукам i А.С. Салауёвым [1, с. 114; 5, с. 148; 12, с. 40-44; 21, с. 22].
У ХУ11 ст. дзейнiчалi могтт каля Сафшскага сабора, яю перайшоу манахам-базыльянам. «Цвiнтар» каля яго узгадваецца у iнвентары 1637 г. [1, с. 113]. Верагодна, могши каля Сафп iснавалi раней i да перадачы сабора унiятам выкарыстоувалюя праваслауным насельнiцтвам. Археолага-архь тэктурныя даследаванш П.П. Пакрышкiна 1914 г. выявш каля Сафiйскага сабора чалавечыя парэштю, у тым лiку дзщячыя, i рэшткi трун. Касцякi пераважна мелi усходнюю або пауночную арыенцiроУку, што можа указваць на iх прыналежнасць унiятам [26, с. 82]. У ХУ11 ст. на Экiманскiм пасадзе кнавала унiяцкая царква святога Мшалая, магчыма, пабудаваная на падмурку ранейшай царквы 1ааюма i Ганны ХУ1 ст. Могiлкi каля яе даследавалкя Д.У. Дукам [12, с. 87-89]. У Эюмаш у ХУ11 ст. была пабудавана яшчэ адна ушяцкая царква - святога Георгiя. У далейшым на яе месцы узшк касцёл, перабудаваны у XIX ст. у праваслауную царкву. На могшках каля храма мелiся каменныя крыжы [1, с. 88-89; 27, с. 116-117], больш тыповыя для сельсюх пахаванняу Беларускага Падзвiння. Наяунасць iх на гарадскiх могiлках можна растлумачыць памежным размяшчэннем Экiманi на ускрайку горада.
У 1633 г. Уладзклау 1У дау дазвол на заснаванне Багаяуленскага праваслаунага манастыра. На гэтай тэрыторыi ужо мелiся могiлкi [1, с. 113]. Драуляны храм брацкага манастыра пачау выконваць функцыi прыходскага для праваслауных вернiкау [28, с. 200-201]. Быць пахаванымi «пры царкве святога Багаяулення» у 1656-1657 гг. завяшчалi мяшчане Аудоцця Гаурылауна Сямёнауная Табаровая, Фёдар Якаулевiч Запека i Таццяна Якаулеуна Амельянавая Шараметавая - мащ Сiмяона Полацкага [5, с. 547-548, 636-637, 678-682; 29, с. 47].
Узшкненне вядомых нам каталщюх некропалей у Полацку звязана з дзейнасцю езуггау. У канцы ХУ1 ст. недалёка ад перададзенага у iх уладанне Спаса-Еуфрасiннеускага манастыра яны заснавалi Кса-вераустя могтт [1, с. 83, 115]. Некропаль каля касцёла Паднясення Святога Крыжа у Плкауках (ХУП-ХУШ стст.) размяшчауся на усход ад Нiжняга замка каля вулщ Плiгаускай, Прабойнай i Кры-жовай (у раёне сучаснага Дома афщэрау) [1, с. 81, 83-84, мал. 36, 38].
У ХУП-ХУШ стст. працягнула дзейшчаць большая частка ранейшых могiльнiкаУ i былi заснаваны новыя. Д.У. Дукам i М.В. Клiмавым даследаваны могглкг на полацтм гарадзшчы, сувязь яюх з куль-тавай пабудовай не устаноулена. Могши выкарыстоувалюя шляхтай каталщкага веравызнання у
ХУН-ХУШ стст. Шкшеты некаторых мужчынскiх пахаванняу маюць траумы, якiя магчыма суаднесцi з войнамi гэтага перыяду [1, с. 112; 30, с. 29-30]. З ваенныпш падзеямi можна звязаць i аднауленне могiлак на стрэлцы Шжняга замка: П-Ш групы пахаванняу амаль выключна прадстаулены касцякамi мужчын маладога узросту, а сярод знаходак прысутшчаюць кулi [31, с. 180]. Характэрныя прыжыццёвыя траумы маюцца на шкшетах, знойдзеных I.У. Магалiнскiм i А.Л. Коцам на могтках каля Спаса-Праабра-жэнскай царквы Спаса-Еуфрасшнеускага манастыра. Могши каля царквы XII ст., ператворанай езуiтамi у касцёл, узнiклi у XVIII ст. [31]. XVIII ст. датуюцца могтк каля дамштанскага кляштара, пахаванш яюх выяулены С.В. Тарасавым i М.В. Клiмавым [1, с. 113; 30, с. 30-31]. Яшчэ адны могши узшм у другой палове ХУП-ХУШ ст. на задзвшсюм Крыуцовым пасадзе, дзе паводле плана 1707 г. фшсуецца вялш некропаль з каплiцай. Не раней за сярэдзшу XVIII ст. побач з iм узнiклi Фатынаускiя могши, яюя iснуюць i зараз [1, с. 115].
У канцы XVIII ст. набыу актуальнасць такi фактар развщця пахавальных помнiкаУ Полацка, як дзяржауная палiтыка Расiйскай iмперыi у сферы горадабудаУнiцтва i дзейнасцi могшак. Яна заключалася у стварэннi новых могшак па-за межамi гарадоу i забароне выкарыстання старых гарадскiх некропалей. Падобная палиыка знаходзiлася у рэчышчы еурапейскiх тэндэнцый i тлумачылася санiтарна-гiгiенiчнымi меркаваннямi [32, с. 45-48]. Гэтай тэндэнцый адпавядае заснаванне у Полацку яшчэ адных могiлак, якiя размяшчалюя на усходняй ускраiне горада. У 1781 г. на iх была узведзена Пакроуская царква [1, с. 114].
Пахаванш унутры храмау. Побач з пахаваннямi на могшках каля храмау i без культавых пабудоу у Полацку мелiся i пахаваннi у храмах. Яны вядомы з ХП-ХШ стст. [7, с. 20-24]. Таюя пахаваннi нале-жалi вышэйшаму духавенству i прадстаунiкам княжацкага роду (кщтарам). Пахаваннi ХП-ХШ стст. маглi размяшчацца у аркасолiях, а таксама у саркафагах з шыферу або плiнфы, якiя знаходзiлiся непас-рэдна пад падлогай, магчыма - у крыптах або у штэр'еры храма уздоуж сцен [7, с. 20, 24-25]. Практыка пахаванняу у полацюх храмах была працягнута i у разглядаемы перыяд i залежала ад развщця культавай архиэктуры.
Так, «у царкве Багаяулення святога у Полацку» хацела быць пахаванай Арына Савiчауна Мярэцкая Лук'янавая Лукашэвiчава [5, с. 563-564]. Настасся Пракопауна Васшьевая Павуковая жадала знайсцi апошнi прытулак «у прытворы у царкве Багаяулення святога» [5, с. 576-577]. Адпаведную шфар-мацыю утрымлiваюць iх тэстаменты, складзеныя у 1656 г. [5, с. 563, 576]. У храмах хавалi прадстаушкоу сацыяльнай элiты: Арына Лукашэвiчава была удавой полацкага бурмютра, а сын Настассi Павуковай з'яуляуся полацкiм райцам [1, с. 114; 5, с. 563, 577]. Не выключана, што заможныя i уплывовыя кщтары-мяшчане маглi мець у царкве сямейныя участкi для пахавання. На такую думку наводзщь просьба Ары-ны Лукашэвiчавай пахаваць яе каля магшы мужа Лук'яна Лукашэвiча [5, с. 564]. Удакладненне «у зямлi» азначае пахаванне пад падлогай храма. Падкрэ^м, што у сярэдзше XVII ст. Багаяуленскi сабор быу драуляным, тады як вядомыя нам пахаванш у храмах ХП-ХШ стст. звязаны з мураванымi пабудовамi.
Вядомы таксама пахаванш у склепах мураваных храмау, якiя у межах даследуемага перыяду най-больш актыуна будавалкя у XVIII ст. У 2005 г. Д.У. Дук даследавау сутарэнш Спаса-Еуфрасiннеускай царквы. Даследчык прыйшоу да высновы, што крыпты пад царквой XII ст. пабудаваны у другой палове XVIII ст. У трох склепах з васьмi выяулены моцна парушаныя i фрагментаваныя асобныя чалавечыя косцi. У склепе 3 знаходзшася калектыунае перапахаванне шасцi мужчын сталага узросту [1, с. 114; 33, с. 34;]. Склеп прызначауся для пахавання шляхты i кiраУнiкоУ ордэна езуггау у Полацку [1, с. 83, 114; 27, с. 133]. У пабудаваным у XVIII ст. езущюм касцёле святога Стэфана мелюя скляпенш, прызначаныя для пахаванняу. Для зручнасщ у iх было зроблена некалькi уваходау у розных месцах [27, с. 76].
Мастак Д.М. Струкау бачыу некалью трун з пахаваннямi у сутарэннях аднаго з храмау Бель-чыцкага Барысаглебскага манастыра. Труны былi моцна пашкоджаны вадой, што сабралася у склепе. Па словах настаяцеля манастыра, адно пахаванне, якое захавалася лепш за астатшя, магло належаць памер-ламу у пачатку XIX ст. архiмандрыту Кiпрыяну [18, с. 16]. Трэба меркаваць, што астатшя пахаванш нале-жалi духоуным асобам, памерлым не пазней за другую палову - канец XVIII ст. Шматлшя непахаваныя косцi мастак зауважыу i у сутарэннях полацкага касцёла Узнясення [18, с. 14]. Наяунасць разбиых трун у скляпеннях колiшняга бернардзшскага касцёла святой Ганны XVIII ст. у Задзвшш, ператворанага у XIX ст. у царкву !аана Багаслова, адзначалася яшчэ у 1920 г. [34, с. 857-858].
Маюцца звестю i аб пахаваннях, зробленых у штэр'еры храмау у спецыяльных шшах. Да iх адносiцца пахванне Фларыяна Грабнiцкага, даследаванае А.П. Сапуновым у нiшы Сафiйскага сабора [35, с. 351-358], ^ магчыма, пахаванне яшчэ аднаго ушяцкага архiепiскапа Гедэона Бральнщкага [36, с. 343]. Пахаваннi архiрэяу былi зроблены у багатым царкоуным аблачэннi, якое адлюстроувала iх статус. Увогуле, пераважная большасць полацкiх пахаванняу Х^-ХУШ ст. з'яуляецца безынвентарнай, што слушна для уах даследаваных некропалей, суадносщца з данымi па сшхронных сельскiх могiль-нiках i адлюстроувае тагачасны пахавальны абрад. Высокае грамадскае становiшча сацыяльная i экана-мiчная элiта падкрэслiвала не iнвентаром, а абраннем храма у якасцi месца апошняга спачыну.
Высновы. Пахавальныя помнш Полацка XIV-XVIII стст. прадстаулены naxaBaHHMMÎ у храмах, на прыхрамавых могiлках i на могiлках без храмау. На ix развiццё уплывалi гiстарычная традыцыя (наяу-насць месцау пахавання - могшак i храмау - папярэдняга перыяду i ix выкарыстанне); пашырэнне горада i развiццё яго тапаграфiчнай структуры (узнiкненне новых могiлак на пасадах); канфесшная структура грамадства (заснаванне асобных могiлак для кожнай канфесп); развiццё культавай арxiтэктуры (практыка пахаванняу у скляпеннях мураваных храмау адрадзшася пасля ix актыунага будаунщтва у XVIII ст.); дзяржауная палiтыка у сферы горадабудаунщтва i дзейнасцi могшак (вынас могiлак на гарадскую перы-ферыю у канцы XVIII ст.).
Пахаванш у храмах прызначалiся для сацыяльнай элiты - вярxушкi мяшчанства i вышэйшага духавенства, якая таюм чынам падкрэслiвала высокае сацыяльнае становшча. Падобныя паxаваннi выяулены у скляпеннях (Спаса-Праабражэнская царква, касцёл святога Стэфана), пад падлогай (Багаяуленская царква) або у нiшаx у iнтэр'еры будынка (Сафiйскi сабор). Паxаваннi на прыхрамавай прасторы маглi належаць прадстаунiку любога сацыяльнага слою. Канфесiйны падзел грамадства адбь вауся i на месцах пахавання: для розных рэлтйных напрамкау iснавалi асобныя могiлкi. Арxеалагiчна адзначана юнаванне у Полацку могiлак, сувязь яюх з культавымi будынкамi не устаноулена (могiлкi на гарадзiшчы). Яны маглi увогуле не мець храма щ каплiцы у сваёй структуры або належаць да невядомага нам храма, як не захавауся i археалапчна не выяулены. Далейшыя археалапчныя даследаваннi гарадскix некропалей дазволяць удакладнщь наша уяуленне аб пахавальных помшках Полацка XIV-XVIII стст.
Л1ТАРАТУРА
1. Дук, Д.У. Полацк i палачане (IX-XVIII стст.) / Д.У. Дук. - Наваполацк : ПДУ, 2010. - 180 с.
2. Левко, О.Н. Витебск / О.Н. Левко. - Минск : Бел. навука, 2010. - 335 с. ; ил.
3. Археалопя Беларус : у 4 т. - Мшск : Бел. навука, 1997-2001. - Т. 4. Помнш XIV-XVIII стст. / В.М. Ляуко [i шш.] ; пад рэд. В.М. Ляуко [i шт.]. - 2001. - 597 с. ; ш.
4. Левко, О.Н. Средневековые территориально-административные центры северо-восточной Беларуси: формирование и развитие / О.Н. Левко. - Минск : Бел. навука, 2004. - 280 с.
5. Полоцк: Полоцк и Полоцкое княжество (земля) в IX-XIII вв., летопись древних слоев, Полоцк и его округа в XIV-XVIII вв., ремесло, денежное обращение и торговые связи Полоцка в средневековье (по данным археологии, нумизматики и письменных источников), культура и просвещение в средневековом Полоцке / О.Н. Левко [и др.] ; редкол. : А.А. Коваленя (гл. ред.) ; науч. ред. О.Н. Левко. - Минск : Бел. навука, 2012. -743 с. ; ил.
6. Дук, Д.У. Полацюя могши 12-18 ст. / Д.У. Дук // Археалопя Беларуа : энцыкл. : у 2 т. - Мшск : БелЭн, 2009-2011. - Т. 1. А - К. - 2009. - С. 214-215.
7. Вайцяхов1ч, А.В. Пахавальны абрад некропалей полацюх культавых будынкау XII-XIII стагоддзяу / А.В. Вайцяхов1ч // Вестн. Полоц. гос. ун-та. Сер. А, Гуманитарные науки. - 2008. - № 7. - С. 20-27.
8. Дук, Д.У. Могши на стрэлцы Кжняга замка у Полацку / Д.У. Дук, В.А. Емяльянчык, А.Л. Коц // Матэрыялы па археалогн Беларусь - Мшск, 2018. - Вып. 29. - С. 171-182.
9. Штыхов, Г.В. Древний Полоцк (IX-XIII вв.) / Г.В. Штыхов. - Минск : Наука и техника, 1975. - 136 с. ; ил.
10. Раппопорт, П.А. Полоцкое зодчество XII века / П.А. Раппопорт // Советская археология. - 1980. - № 3. - С. 142-161.
11. Раппопорт, П.А. Отчёт о работе архитектурно-археологической экспедиции в 1977 г. / П.А. Раппопорт // ФАНД ЦНА НАН Беларусь - Спр. № 527.
12. Дук, Д.У. Археалапчныя комплексы пасадау Полацка IX-XVIII стст. (па вышках раскопак 2004-2012 гг.) / Д.У. Дук. - Наваполацк : ПДУ, 2014. - 248 с. ; ш.
13. Макаров, Н.А. Каменные подушки в погребениях древнерусских городских некрополей / Н.А. Макаров // Советская археология. - 1981. - № 2. - С. 111-116.
14. Беляев, Л.А. Каменные «подушки» монашеских погребений и их ветхозаветный прототип / Л.А. Беляев // Российская археология. - 2005. - № 4. - С. 171-175.
15. Мельник, О.О. Поховальш пам'ятки Киева XVI-XVIII ст. [Электронный ресурс] : дис. ... канд. ют. наук : 07.00.04 - археолопя / О. О. Мельшк ; 1н-т археологи НАН Украши. - Кшв, 2017. - 397 с. - Режим доступа: http://www.iananu.kiev.ua/Institute/ssovet/specsovet.html. - Дата доступа: 25.05.2017.
16. Дук, Д.У. Старажытны Полацк: новыя даныя па вышках раскопак на тэрыторьн Кжняга замка у 2014 годзе / Д.У. Дук, А.Л. Коц // Матэрыялы па археалогп Беларусь - Мшск, 2016. - Вып. 27. - С. 31-41.
17. Алексеев, Л.В. Археология и краеведение Беларуси: XVI в. - 30-е годы XX в. / Л.В. Алексеев ; под ред. Б.А. Рыбакова. - Мшск : Беларуская навука, 1996. - 206 с.
18. Струков, Д.М. Альбом рисунков, 1864-1867 [Изоматериал] / Д. М. Струков. - Минск : БелЭн, 2011. - 305 с. ; ил.
19. Поболь, Л.Д. Отчёт об обследовании археологических памятников в г. Полоцке в 1959 г. / Л.Д. Поболь // ФАНД ЦНА НАН Беларусь - Спр. № 112.
20. Гейденштейн, Р. Записки о Московской войне (1578-1582 гг.) / Р. Гейденштейн. - СПб. : Тип. Министерства внутренних дел, 1899. - LXXXVI с. + 309 с. + 28 стб.
21. Соловьёв, А.А. Полоцкий иезуитский коллегиум в ретроспективе (1581-1914): архитектурно-археологический очерк / А.А. Соловьёв. - Полоцк : Полоц. книж. Изд-во, 2012. - 97 с. ; ил.
22. Страчаная спадчына / Т.В. Габрусь [i шш.] ; уклад. Т.В. Габрусь. - 2-е выд. - Мшск : Беларусь, 2003. - 351 с. ; ш.
23. Витебская старина / сост. А. Сапунов. - Витебск : В Тип. Витебского губернского правления и Г. Малкина, 1888. - Т. V. Материалы для истории Полоцкой епархии, ч. I. - 2 с. + C. CCXXVII-CLXVII + 650 с. + ХХ с.
24. Белоруссия в эпоху феодализма : сб. материалов и документов : в 3 т. - Минск : Изд-во АН БССР, 1959. - Т. 1. -С древнейших времён до середины XVII в. - 516 с.
25. Псторыя Беларуа : у 6 т. / Ю. Бохан, В. Голубеу, У. Емяльянчык [i шш.] ; рэдкал. : М. Касцюк (гал. рэд.) [i шш.]. -Мнск : Экаперспектыва, 2004. - Т. 3. Беларусь у часы Рэчы Паспалтй (XVII-XVIII стст.). - 344 с. ; ш.
26. Полоцк. Археологические раскопки // Известия императорской археологической комиссии. Прибавление к вып. 52-му. - СПб. : Типография главного управления уделов, 1914. - С. 82-83.
27. Дэйшс, I. П. Полацкая даунша / I. П. Дэйшс. - Мшск : Медисонт, 2007. - 330 с. ; ш.
28. Глшшк, В. Полацюя саборныя цэрквы (X - XX стст.) / В. Глшшк // Беларуси горад у часе i прасторы: 500 гадоу Полацкай магдэбурги : зб. навук. прац. - Наваполацк, 2001. - С. 198-205.
29. Гордеев, М.Ю. Новые данные к биографии Симеона Полоцкого: завещание матери просветителя / М.Ю. Гордеев // Славяноведение. - 1999. - № 2. - С. 37-47.
30. Клiмау, М.В. Археалапчныя даследаванш гарадзшча i Вялжага пасада Полацка у 2009 г. / М.В. Клiмау // Середньовiчнi мюта Полюся : тези доповщей мiжнародноí науково! археолопчно! конференцп. - Кпв ; Олевьск, 2011. - С. 29-31.
31. Магалинский, И.В. Предварительные результаты археолого-архитектурных исследований на территории Спасо-Преображенского храма Спасо-Евфросиньевского монастыря в городе Полоцке в 2018 г. / И.В. Магалинский,
A. Л. Коц, Е. Н. Торшин, П. Л. Зыков // Актуальные проблемы архитектуры Белорусского Подвинья и сопредельных регионов : сб. науч. работ Междунар. науч.-практ. конф. к 50-летию Полоцкого гос. ун-та, Новополоцк, 18-19 октября 2018 г. / под общ. ред. В.Е. Овсейчика (отв. ред.), Г.И. Захаркиной, Р.М. Платоновой. - Новополоцк : Полоцкий гос. ун-т, 2018. - С. 45-50.
32. Грунтоу, С. З'яуленне могшак. Рэформа месцау пахавання на беларусюх землях канца XVIII-пачатку XIX ст. у антрапалапчнай перспектыве / С. Грунтоу // Homo Historicus. Гадавк антрапалапчнай псторьи. - Вшьня, 2016. -Т. IV. - C. 45-56.
33. Емяльянчык, В.А. Вынш антрапалапчных даследаванняу на тэрыторыи Беларускага Падзвшня у 1998-2008 гады /
B.А. Емяльянчык // Беларускае Падзвшне: вопыт, методыка i вынш палявых даследаванняу (да 80-годдзя пачатку археалагiчных раскопак у г. Полацку) : зб. навук. прац рэсп. навук.-практ. семшара, Полацк, 20-21 лютап. 2008 г. / пад агульн. рэд. Д.У. Дука, У .А. Лобача. - Наваполацк : ПДУ, 2009. - С. 30-37.
34. Памяць : пст.-дакум. хрошка Полацка / рэд. кал. : Г.П. Пашкоу (гал. рэд.) [i шш.]. - Мшск : БелЭн, 2002. — 912 с. ; ш.
35. Сапунов, А. Чей прах покоится в нише полоцкого Софийского собора? (Доклад в ученой архивной комиссии) / А. Сапунов // Полоцко-Витебская старина. Издание Витебской ученой комиссии. Вып. II. - Витебск : Типолит. Насл. М.Б. Неймана, 1912. - С. 351-358.
36. Археографический сборник документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси. - Вильна : В тип. О. Блюмовича, 1874. - Т. X.VIII с. + 391 с.
Пастуту 12.11.2018
THE FUNERARY MONUMENTS OF POLOTSK OF THE 14th-18th CENTURIES
V. CHARAUKO
The article is devoted to the elements of the funerary monuments of Polotsk of the 14th-18 th centuries. During this period, the population of Polotsk buried the dead inside churches, in the churchyards and in the cemeteries whose connection with religious buildings was not established (religious buildings are either unknown to us or were absent initially). The burial inside the temple meant the high social status of the deceased. Churchyards near the monastery churches were not only religious, but also secular. The development of the cemeteries of Polotsk as an element of the topographic structure of the town is linked to its territorial and planning development. The overwhelming majority of burials didn't have the grave goods, which is also characteristic of the rural burials of the 14th-18th centuries.
Keywords: Polotsk, funerary monuments of the 14th-18th centuries, burials, churchyards.
