Научная статья на тему 'The first preserved interpretation dictionary with examples'

The first preserved interpretation dictionary with examples Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
267
49
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИСТОРИЯ ТАДЖИКСКО ПЕРСИДСКОЙ ЛЕКСИКОГРАФИИ / ЛУГАТИ ФУРС / АСАДИ ТУСИ / XI ВЕК / ПЕРВЫЙ ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ / СТИХОТВОРНЫЕ ПОДТВЕРДИТЕЛЬНЫЕ ЦИТАТЫ / СЛОВАРНЫЙ ФОНД ЯЗЫКА / HISTORY OF TAJIK-PERSIAN LEXICOGRAPHY / LUGHATI FURS (FURS'' DICTIONARY) / ASAD-I TUSI / THE XI-TH CENTURY / THE FIRST INTERPRETATION DICTIONARY / VERSIFIED ILLUSTRATIVE CITATIONS / VOCABULARY STOCK OF LANGUAGE

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Зияев Хуршеджон Махшулович

В статье отмечается, что издание «Лугати фурс» («Толкового словаря персидского языка») на кириллице является значительным культурным событием. Подчёркивается, что книга Асади Туси «Лугати фурс» считается третьим словарём в истории таджикско персидской лексикографии и при этом первым дошедшим до нас лексикографическим трудом со стихотворными подтвердительными цитатами и, вследствие этого, сокровищницей исконной таджикской лексики. Особо отмечается факт функционирования ряда слов, зафиксированных в словаре Туси, в современных южных диалектах таджикского языка. На основании данных из труда Асади Туси сделана попытка установления этимологии некоторых слов из южных диалектов таджикского языка.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПЕРВЫЙ СОХРАНИВШИЙСЯ ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ С ПРИМЕРАМИ (Рецензия на книгу Асад-и Туси. Лугат-и фурс. Ввведение, перевод, комментарии, примечания и приложения Н. Гиясова. - Худжанд: Нури маърифат, 2015. - 492с.)

In his article the author underscores that the edition of «Lughati Furs» («Persian Tajik Interpretation Dictionary») in Cyrillic type is considered as a significant cultural event. The author lays an emphasis upon the assertion that Asad-i Tusi 's production is the third dictionary in the history of the Tajik-Persian lexicography; hereby, it is the first extant lexicographical work with versified illustrative citations which preserved up to nowadays, designing on the premise of the result of the conducted research one can assert that this dictionary is looked upon as a treasury of primordial Tajik vocabulary. The author underscores the fact that the functioning of a number of words fixed in Tusi 's dictionary has preserved in modern Southern vernaculars of the Tajik language. Proceeding from the data out of Asad-i Tusi 's work the author of the article makes an endeavour to establish the etymology of some words found in Southern vernaculars of the Tajik language.

Текст научной работы на тему «The first preserved interpretation dictionary with examples»

ТАК,РИЗ ВА КИТОБИЁТ

ОБЗОР И РЕЦЕНЗИИ SURVEYS AND REVIEWS

УДК 374.8 ББК 92

АВВАЛИН ЛУГАТНОМАИ ШОХ,ИДДОР (Тацриз ба китоби Асадии Тусй. Лугати фурс. Муцаддима, та;ия, таълицот, ;ошия ва фе;ристи Нурулло Гиёсов. -Хуч,анд:Нури маърифат, 2015. - 492 с.)

ПЕРВЫЙ СОХРАНИВШИЙСЯ ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ С ПРИМЕРАМИ (Рецензия на книгу Асад-и Туси. Лугат-и фурс. Ввведение, перевод, комментарии, примечания и приложения Н. Гиясова. -Худжанд: Нури маърифат, 2015. - 492с.)

Зиёев Хуршедцон Махшулович,

д. и. фал., профессор, Сардори раёсати илм ва инноватсияи Вазорати маориф ва илми Цум^урии Тоцикистон

Зияев Хуршеджон Махшулович,

д.филос.н., профессор, начальник Управлении науки и инноваций АН Республики Таджикистан

THE FIRST PRESERVED INTERPRETATION DICTIONARY WITH EXAMPLES (review on the book entitled «Lughati Furs» done by Asad-i Tusi Introduction, translation, commentaries, revision and appendices by N. Giyasov. - Khujand: Light of education, 2015. - 492pp.)

Ziyaev Khurshedjohn Makhshulovich,

Dr. of Pholosophy, Professor, chief of science and innovation management under the Academy of Sciences of Tajikistan Republic

Калидвожа^о: таърихи фаруангнигории форси-тоцики, Лугати фурс, Асадии Туси,

асри XI, аввалин лугатномаи шоуиддор, фонди лугавии забон

Дар мацола падидаи мууими фаруангй будани нашри «Лугати фурс» бо хати кириллй зикр шудааст. Муаллиф таъкид мекунад, ки китоби Асадии Тусй ««Лугати фурс» сеюмин таълифот дар фаруангнигории тоцику форс, аввалин лугатномаи шоуиддори то замони мо расида маусуб ёфта, цадимтарин махзани калимаву ибороти забони тоцикист.Муаллиф дар баробари таъкиди ауамияти бузурги фаруангии чопи ин асар масъалаи эуёю истифодаи баъзе калимаю иборауои лугатномаи Тусиро дар якчанд минтацауои Тоцикистони муосир зикр мекунад. Бо овардани мисолуои фаровон аз фар-уанги Асадии Тусй кушиш шудааст, ки таърихи пайдоиши (этимологияи) баъзе калимауои лауцауои цанубии забони тоцикй муайян карда шавад.

Ключевые слова: история таджикско-персидской лексикографии, Лугати фурс, Асади Туси, XI век, первый толковый словарь, стихотворные подтвердительные цитаты, словарный фонд языка

В статье отмечается, что издание «Лугати фурс» («Толкового словаря персидского языка») на кириллице является значительным культурным событием. Подчёркивается, что книга Асади Туси «Лугати фурс» считается третьим словарём в истории таджикско-персидской лексикографии и при этом первым дошедшим до нас лексикографическим трудом со стихотворными подтвердительными цитатами и, вследствие этого, - сокровищницей исконной таджикской лексики. Особо отмечается факт функционирования ряда слов, зафиксированных в словаре Туси, в современных южных диалектах таджикского языка. На основании данных из труда Асади Туси сделана попытка установления этимологии некоторых слов из южных диалектов таджикского языка.

Key words: history of Tajik-Persian lexicography, Lughati Furs (Furs' Dictionary), Asad-i Tusi, the Xl-th century, the first interpretation dictionary, versified illustrative citations, vocabulary stock of language

In his article the author underscores that the edition of «Lughati Furs» («Persian-Tajik Interpretation Dictionary») in Cyrillic type is considered as a significant cultural event. The author lays an emphasis upon the assertion that Asad-i Tusi s production is the third dictionary in the history of the Tajik-Persian lexicography; hereby, it is the first extant lexicographical work with versified illustrative citations which preserved up to nowadays, designing on the premise of the result of the conducted research one can assert that this dictionary is looked upon as a treasury ofprimordial Tajik vocabulary. The author underscores the fact that the functioning of a number of words fixed in Tusi s dictionary has preserved in modern Southern vernaculars of the Tajik language. Proceeding from the data out of Asad-i Tusi s work the author of the article makes an endeavour to establish the etymology of some words found in Southern vernaculars of the Tajik language.

Фархднгу лугатномахо воситаи мухимтарини хифзи забони хдр як миллат ва унсурхои дохилии ин воситаи мухими муошират аст. Аз ин чост, ки ру овардан ба лугатномахо барои хдр як мухаккику омузанда чун сайри таърихй ба решаву асолати фархангй махсуб мешавад. Вобаста ба ин моро зарур аст, ки бо максади такмили забони муосири хеш тамоми фархангу лугатномахои кадимиву навро барои истифо-да хамеша дар даст дошта бошем.

Аз нуктаи назари дар боло зикршуда нашри «Лугати фурс»-ро, ки бо эхтимоми устод Нурулло Гиёсов дар соли 2015 дар нашрияи «Нури маърифат» дар хачми 492 сахифа сурат гирифтааст, метавон як падидаи хеле мухими фархангй арзёбй намуд. Лугатномаи мазкур, ки муаллифи он Асадии Тусй (1005/10-1073) аст, сеюмин таълифот дар таърихи фархангнигории точику форс ва аввалин лугатномаи шохид-дор буда, махзани хуби калимаву ибороти кадимаи забони мост.

«Лугати фурс» ахамияти бузургу гуногунпахлуи фархангй дорад, вале ин чо мехостем, ки дар асоси он чанд масъалахоеро вобаста ба эхёи баъзе калимоту ибороте, ки дар ин лугатнома омадаанд ва дар баъзе минтакахои Точикистони

Зиёев Х.М. Аввалин лугатномаи шохиддор

муосир истифода мегарданд, инчунин оид ба сайри таърихии баъзе калимахои точикй баррасй созем.

^абл аз овардани мисолхо аз лугатномаи мазкур мехостем таъкид намоем, ки устод Садриддин Айнй гуфта буданд, ки «Барои оммафахм кардани забони точик тафтиш кардан ва донистани лахчахои кухистон низ зарур аст...»1. Оид ба лахчахои кухистон бошад, нуктаи назари устод С. Айнй чунин буд: «... моро лозим аст. ки дар китобхои мактабии точикон забони кухистони точикро кабул кунем. Забони кухистони точик забони форсии сода, аз такаллуфоти эронй холй, ба лугатхои арабии ношунида халт наёфта ва ба сарфу нахви форсй мувофик аст... Ин гуна забон аз Фал-гар-Масчох гирифта то ^аротегин ва Дарвоз маъмул ва хамафахм аст»2.

Ба ибораи дигар, истифода аз захираи лугавии шеваю лахчахои кухистон ва дигар мавзеъхои точикнишин метавонад, ки барои ганй гардонидани забони адабй мусоидат намояд. Дар ин замина овардани якчанд мисолро аз «Лугати фурс»-и Аса-дии Тусй зарур мешуморем.

^лимахои «шеб» ва «шам» дар фарханги Тусй чун «ошуфтан» (с. 66) ва «рамидан» (с.332) шарх дода шудаанд. Ин калимахо дар баъзе мавзеъхои кухистон то хол дар шакли «шем» мавриди истифода карор доранд: «Kyдакро шем макун» (яъне, кудакро ошуфта ва ноумед макун).

Асадии Тусй меоварад: «гужб - донаи ангур» (с. 65.), «гужм - сурраи ангур» (с. 334.). Дар кухистон мегуянд, ки як гучм ангур бидех ва дар ин маврид якчанд донаи ангурро дар назар доранд.

<^улба» дар лугати мазкур чун калогпеса шарх ёфтааст (с. 69). Ин калима дар кухистон дар шакли «гулбак» маънии аккаро дорад.

Дар «Лугати фурс» мехонем: «Чах - чахидан бошад чун кушидан» (с.144). Аксарияти мардум аз истифодаи калимаи «чахидан» дар кухистон ба маънии «ёзида баромадан» хабардоранд. Х,амзамон, дар таълифоти Асадии Тусй чунин шарххоро дармеёбем: «гунд - гирдомада» (с. 137), «кож - ахвал» (с. 171), «геша - гиёхе, ки бувад монанди гиёхи хасир, битобанд ва чуволи кахкашон кунанд» (с.205). ^лимахои мазкур хам дар шакли «гунд кардан» (чамъ овардан), «коч» ё «кич» (олус) ва «геш» ё «геша» (решаи алаф) то хол дар кухистон дар истифодаанд.

^лимаи «раш»-ро Асадии Тусй дар ибораи «канд ва раш» чун «замини фароз ва нишеб» (с.205) тафсир додааст.Точикони кухистон «ружд» ва «руждй» гуфта, хамвор ва хамвориро мефахманд.

«Туг», ки дар «Лугати фурс» чун «хезуми кухии сахт» (с.221.) омадааст, имруз дар кухистон чун номи дарахти кухии мевадор истифода мегардад. ^лимаи «жак» (хамежакад - с.246-247) низ дар шакли «чакидан» (бисёру бехуда гуфтан) то кунун дар кухистон зинда аст.

Мардуми кухистон оху ё бузи кухиро «нахчир» мегуянд. Дар «Шохнома»- и Фирдавсй ва лугати Асадии Тусй (с.292) хам калимаи мазкур ба хамин шакл омадааст.

Барои ифодаи «бахшидан», хусусан аз чониби пиронсолон насли чавонро, дар кухистони точик феъли «пихил кардан»-ро истифода мебаранд. Дар «Лугати фурс» калимаи «бил - яъне бихил» (с.303) ба хамин маънй шарх ёфтааст.

1 Айнй С. Ахгари инкилоб. -Душанбе: Ирфон, 1974.- С.108.

2 Х,амон чо. - С.70.

ffleBaro .ax,^ax,oH kyxhctoh Ka.HMax,oepo hh3 x,h$3 KapgaacT, kh gap 3a6oHH Myocupu aga6uu to^hk Mypogu^H ohx,o By^yg Hagopag. Maca.aH, 6apou MoxurupH MapgyMH KyxucTOH a3 «Hamny.» ucTH^oga MeKyHaHg. Hh Ka.HMapo Acaguu TycH gap maKjH «HamnHn - ox,aHnopae 6omag, kh capu Myu acn 6aHgaHg Ba 6ag-OH mox,h rupaHg» (c.307) OBapgaacT.

^ap .yraraoMau 6appacumaBaHga «6oHry gaMgaMau rupucTaH gap ry.y» HyH «rapaH» (c. 376) OMagaacT. MapgyMH KyxucTOH «hh rapaK gopH?» ry^Ta x,aMHH MatHH e h.th^oh aMHKH maxcepo, kh rupa ry.yrupam KapgaacT, gap Ha3ap gopaHg.

A3 OMy3umu «HyraTH $ypc» 6apMeoag, kh Ka.HMau «.yH6a - MapgyMH $ap6ex,H 6y3ypr» (c.380), kh x,o.o gap maKju «.yM6» cepucTH^oga acT, HHHyHHH «MeTHH - Ka.aHgu HOx,KaHOH» (c.386) 6apoMagu ac. a3 3a6oHH aga6H gopaHg.

^ap Kyx,ucTOHH ^apBO3 xumoBa KapgaHpo «xaB KapgaH» MeryaHg. Acaguu TycH gap .yraTH xyg «xaB»-po HyH ruex,e map^ gogaacT, kh 6a «gapaxT gapnenag» (c. 402). ^aMnyHHH, MapgyMH hh MHHTaKa Ka.HMau «aKTupeBa»-po 6a MatHHH Ka% aKTapa^a ucTH^oga MeKyHaHg. ^ap .yraTH Mya..H$H Ma3Kyp «TupeBa - pox,e 6yBag nymTa-nymTa» (c. 407) oMagaacT.

HaHg Muco.e, kh oBapgeM, ma^ogaT a3 oh Megux,aHg, kh Ka.HMax,oH 3uegu .ax^aBuro meBarH ac.H 6apoMag a3 3a6oHH aga6H gopaHg Ba ry.HHH a3 HyHHH Ka.HMax,o MeTaBoHag, kh gacTary.H 3a6oHH meBou To^HKupo 6o3 x,aM 3e6oTap KyHag. Hh MatHH aKugau ycTog C. Amupo gap 6opau «Ka6y.H 3a6oHH KyxucTOHH to^hk» HyH aK noau 3a6oHH aga6H TaKBHaT Megu^ag.

Eo TaKa 6a «HyraTH $ypc»-H Acaguu TycH MeTaBoH oug 6a canpu Tatpuxuu 6at3e Ka.HMax.ou to^hkh 6a 3a6oHx,ou TypKH Ba 6o3ramTH ohx,o 6a ac. (6a KaB.e, «Ka.HMax,oH caprapgoH») aKHaHg $ap3uaBy TaxMHHepo TaKBHaT 6axmug.

HyHoHKH Mat.yM acT, gap 3a6oHH to^hkh 3aMHHH caHrucTOH e caHr3oppo 6at3aH «caHr.ox» MeryaHg. A3 hh Ka.HMa nangocT, kh «.ox» Ba3H$au Ka.HMaco3upo H^po MeKyHag Ba HaMyHax,ou oHpo gap 3a6oHH KyxucTOHHeHH to^hk Mymox,uga MeKyHeM. A3 ^yM.a, aK Ka^HMae 6o homh «geB.ox» gap MHHTaKau ^apBo3 Ba x,aMcoarHH oh ucTH^oga Merapgag, kh 6a MatHHH 6omumrox,H caxpoH e To6ucToHau HopBo gap 6a.aHgKyx,H acT. ^ap «HyraTH $ypc» Ka.HMau «geB.ox» HyH «capgcep» (c.112), atHe MHHTaKau xyHyK Ba gyp a3 o6ogoHH Ta^cup e^Taacr

^aMnyHHH, 6a Ha3ap Mepacag, kh cy^HKcu Ka.HMaco3H «.ox» 6a 3a6oHx,ou TypKH ry3amTa, maKju «.oK»-po rupu^TaacT. A3 ^yM.a, gap Ka.HMau «aH.oK», kh x,aMoH MatHHH geB^oxpo gopag. A3 hh ^oct, kh TaxMHHx,o gap 6opau ac^H to^hkh, Ha TypKH gomTaHH Ka^HMax,ou «Kum^oK» Ba «6ot^ok» hh3 6eacoc HecTaHg. ^um^oK gap maKju «Kumraox» 6a MatHHH KumT3op Ba 6oraoK gap maKju «6oT^ox» 6a MatHHH 3aMHHH cepHaMy nyp^on 6yga, mapxu KoMH^Tapu oH^opo 6a MyTaxaccucoHH cox,a ^aBo^a MeKyHeM.

HaHg Muco^e, kh gap 6o.ro oBapgeM, xaMarH ryBo^H oHaHg, kh «HyraTH $ypc»-H AcaguHH TycH aKe a3 Kyx,HaTapuH Max3aHx,ou 3a6oHH to^hkhm ^opcH acT, kh MeTaBoHag 6apou raHuco3HH 3a6oHH aga6uu Myocupu to^hk capnamMau xy6e 6omag. A3 hh py, эx,тнмoмн ycTogu ^oHHmrox,H gaB.aTHH x,yKyK, 6u3Hec Ba cuecaTH To^hkhctoh gap max,pu Xy^aHg, HoM3agu h.mh $H.o.orua, goTceHT Hypy..o FuecoB, kh 6apou Hampu hh khto6h Hogup 3a^MaT^ou 3uege KamugaaHg, 6ohch Ta^cuHy KagpgoHucT.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.