CC BY
88
УДК 81 ББК 81.2 Т-4
Гиёсов Нурулло Исматович, н.и. филол., дотсенти кафедраи грамматикаи забони арабии МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Гиясов Нурулло Исматович, к. филол. н., доцент кафедры грамматики арабского языка ГОУ "ХГУ им акад. Б. Гафурова " (Таджикистан, Худжанд)
Ghiyasov Nurullo Ismatovich, candidate of philological sciences, Associate Professor of the department of Arabic language grammar under the SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Калидвожа^о: фаруангнигорй, фаруангнигории арабй, фаруангнигории форсй-тоцикй, "Сиуоу-ул-арабийя "-и Цавуарй, "Сиуоу-ул-фурс "-и Нахцувонй, робитауои забонии АрабуАцам, таърихи фаруангнигории арабй ва форсй-тоцикй, таъсири мутацо-билаи забоншиносии арабй ва эронй
Дар мацола бори аввал дар назарияи лексикографияи тоцикй масъалаи таъсир-расонии фаруангнигории форсй-тоцикй ва арабй дар цуруни вусто ба якдигар баррасй шуда, се усули тадвини фаруангуои тафсирии арабй ва мацоми муаллифони ин усулуо уам дар фаруангнигории арабй ва уам форсй-тоцикй таулилу тауциц шудааст. Муал-лиф исбот мекунад, ки дар саргауи ташаккул ва рушди минбаъдаи лексикографияи арабй намояндагони Эрон меистанд, ки тамоми дастовардуои забоншиносии форсй-тоцикиро бо унсуруои уиндй ва юнониаш ба забоншиносии арабии навташкил интицол доданд, зеро мацоми забони арабй дар он давра дар ин минтаца ба уамон мацоме буд, ки лотинй баъдтар дар Аврупо онро касб намуд. Зарурати тадвини фаруангуои тафсирии арабй бештар аз зарурати тадвини фаруангуои тафсирии забони тоцикй буд. Бино бар ин, мауз олимони эронй ва дар Мовароуннауру Хуросон ба коркарди усулуои гуногун ва тадвини фаруангуои тафсирии мухталифи арабй циём намуданд. Муаллиф пешниуод мекунад, ки таърихи фаруангнигории форсй-тоцикиро на аз нахустфаруангуои тафсирии форсй-тоцикй, ба мисли фаруанги Абууафси Сугдй, Катрони Табрезй ё Асадии Тусй, балки аз "Китоб-ул-айн "-и Халил ибни Аумади Фароуидй огоз намуда шавад ва фаруангнигории арабиву форсй-тоцикй аз царнуои VIII то XIII муштарак дониста шавад.
Ключевые слова: арабская лексикография, персидско-таджикская лексикография, «Сихах ал-арабийа» Джавхари, «Сихах ал-фурс» Нахчивани, ирано-арабские языковые контакты, история арабской и персидско-таджикской лексикографии, взаимовлияние арабской и иранской лингвистики
Впервые в таджикской лесикографии рассматриваются вопросы, связанные с проблемой взаимовлияния персидско-таджикской и арабской лексикографии, изучаются три основных метода составления арабских толковых словарей, место, роль и влияние
ФАРУАНГНИГОРИИ АРАБУ АЧАМ: КАДОМИМУАССИР ВА КАДОМИМУАССАР?
О ВЗАИМОВЛИЯНИИ АРАБСКОЙ И ПЕРСИДСКО-ТАДЖИКСКОЙ ЛЕКСИКОГРАФИИ
ON MUTUAL INFLUENCE OF ARABIC AND PERSIAN TAJIK LEXICOGRAPHIES
их авторов как в арабской, так и в персидско-таджикской лексикографии. Показано, что у истоков образования и развития арабской лексикографии стояли представители Ирана, которые через призму своих работ внесли в зарождающуюся арабскую лингвистику лучшие достижения персидско-таджикской лингвистики с её индийскими и греческими элементами. Они приняли арабский язык не только как язык ислама и Корана, но и как язык науки, культуры и искусства, поскольку арабский в тот период развития мусульманских стран играл такую же роль, которую позднее сыграл латинский в Европе. Необходимость составления арабских толковых словарей ощущалась острее, чем персидских толковых словарей. Исходя из понимания этого в разных уголках Мавераннахра и Хорасана персидско-таджикские ученые, а в Куфе и Басре - ученые иранского происхождения стали решать теоретические и практические вопросы арабской лексикографии. Изложено мнение, что началом истории персидско-таджикской лексикографии является не период составления первых толковых словарей персидско-таджикского языка, каковыми являются словари Абу Хафса Согдийца, Катрона Тебрези, Асади Туси и др., а дата составления «Китаб ал-айн» перса Халиля ибн Ахмада Фарохиди, а традиции, сложившиеся в арабской лексикографии с VIII в. до XIII в,. предложено считать общими и для персидско-таджикской лексикографии.
Key words: Arabic lexicography, Persian-Tajik lexicography, "Sikhakh al-Arabiya" by Djavhari, "Sikhakh al-Furs" by Nahchivani, Iranian-Arabic language contacts, history of Arabic and Persian-Tajik lexicographies, mutual influence of Arabic and Iranian linguistics
The issues dwelling on the problem of mutual influence of Persian-Tajik and Arabic lexicographies are considered in the Tajik lexicography for the first time; the author studies three main methods of compiling Arabic interpreting dictionaries, he researches place, role and exertion of their authors both in Arabic and Tajik-Persian lexicographies.
It is shown that those were the representatives of Iran who stood at the very beginning of formation and development of Arabic lexicography, through the prism of their own works they brought the best achievements of Persian-Tajik linguistics with its Indian and Greek elements into the Arabic one. They accepted the Arabic language not only as that one of Islam and Koran, but as the language of science, culture and art either, as Arabic, at that period of progresses in Moslemic countries had played the same role as was performed later by Latin in Europe. An urgency of compiling Arabic interpreting dictionaries was perceived much more acuter than Persian ones. Proceeding from comprehension of it, Persian-Tajik scholars from different areas of Maverannakhr and Khorasan started to solve theoretical and practical problems of Arabic lexicography; scientists of Iranian origin in Kufa and Basra joined their colleagues.
The author expounds the opinion that the inception of the history of the Persian-Tajik lexicography is not the period when the first interpreting dictionaries were compiled, here refer those ones belonging to Abu Hafs Sughdian, Katron Tebrezi, Asadi Tusi et alia; the start is the date of "Kitab al-Ayn" compilation carried out by Persian Khalil ibn Ahmad Farohidi; as for the traditions formed in Arabic lexicography in the span of the VII-th - the XIII cc., the author suggests that they should be considered as common for both lexicographies.
Масъалаи ташаккул, рушду нумуи илмдои мухталиф бо шохадои он дар олами исломй ва таъсирпазирии фарданги халку кишвардои гуногуни олами рангини он аз якдигар аз масъаладои мураккаб, дассос ва печдарпеч мебошад, ки дар тули садсола-
до ва бавежа дар ду карни охир мавриди бадсy талошдои зиёд ва пуршиддат карор гирифтааст.
Фардангнигории форсй-точикй ва робитаи он бо фардангнигории арабй дам аз зумраи мавзyъдои бадснок ба дисоб меравад.
Мусаллам аст, ки фардангнигории форсй-точикй таърихи беш аз дазорсола дорад ва дар тули ин муддати дуру дарози таърихй фардангдои зиёдеро бо анвои мухталиф ба мо мерос гузоштааст, ки шодиди дар сатди баланд карор доштани фарданги миллй мебошад. Гузашта аз ин, фардангнигории форсй-точикй дар пайдоиш ва рушди анвои фарданг дар лексикографияи чадонй дам таъсири бисёр дорад, ки фардангдои карндои X-XX таъйид аз ин акида мекунанд.
Навиштани китобдо рочеъ ба масоили забони миллй, алалхусус тадвини фардангдо, бавежа фардангдои тафсирй ва дузабона, тандо дар мардалае аз мародили таърихии чомеа сурат мегирад, ки тамаддуни миллй аз сардади ин миллат берун барояд, бо тамаддуни миллатдои дигар бархурд кунад, робитадои иктисодй, сиёсй, фардангии y бо соири кишвардои дигар ривоч ёбад. Тандо дар ин сурат зарурати бештар ба омузиши забондои миллатдои мутамаддин ва муаррифии фарданг ва тамаддуни миллй дар арсаи чадонй пайдо мешавад.
Пайдоиши дини мубини ислом, нузули К^уръони мачид ва футудоти исломй дар харитаи чадонй олами навро бо фалсафа ва чадонбинии нав ба табиат, дастй, чомеа ва мавкеи инсон дар он ба вучуд овард. Арабдо бо баробари кабули ислом бо руди тоза барои хотири тавсеаи калимаи тавдид ва иттидоди уммат ру ба кишвардои гуногун оварданд ва бо суръате, ки таърих назирашро надида буд, бар ин кишвардо истило ёфтанд. Дар муддати начандон дароз бо мардуми ин сарзаминдо омезиш намуданд ва дар натичаи ин иртибот бо кавмдои мисрй, ядудй, румй, эронй, юнонй ва гайра тамаддуни исломй ба вучуд омад.
Мудаккики эронй Султоналии Султонй таъкид аз се омили мудими пайдоиши фардангнигории арабй ва дастурдои забонро намуда, ондоро чунин тавсиф мекунад: Якум, хулафо, вузаро, кузоти араб барои идора кардани кишвардое, ки ба тасарруфи эшон дохил шуда буд, ниёз ба донистани ахлоку кавонини исломй пайдо намуданд, вале ин адком мебоист аз К^уръон, суннат ва кутуби дигари фикдй интихоб шавад ва ин амал, дар навбати аввал, донистани забон ва коидаву конундои сарфиву надвиро такозо мекард. Дувум, гуруде аз кавму миллатдои маглубшуда, ки бар оини ачдодии хеш устувор буданд, барои дифзи худу кеши ачдодй ва ондое, ки исломро пазируфтанд, барои дифзи дукуки хеш дар оини нав ва донистани бештари масъала ва адкоми маздаби тоза мачбур буданд, ки забони арабй - забони расмй ва дам забони динро биёмузанд. Сеюм, дар натичаи футудоти исломй ва ихтилоти араб бо кавму миллатдои гуногун забони арабй дам густариш ва бо дигар забондо омезиш ёфт, ба таркиби лугавии забони арабй калимаву истилодоти зиёди бегона ворид шуд ва рахна дар талаффуз, имло калимасозй, маъно, риояи меъёрдои забони адабй ва гайра пайдо шуд (13, с.247). Ин амр ва чилавгирй аз ин халалу фасод дар забон такозои тадвини фарданг, навиштани дастурдо ва забту сабти коидадои сарфию надвиро мекард.
Эрониён, ки тачриба ва собикаи бузурги фардангй доштанд, ба ин арса кадам нидоданд. Эрониён забони арабиро дамчун забони модарй кабул карданд, зеро мафдуми «арабй» дар тафаккури эшон бо мафдуми «ислом» ва «исломй» тавъам буд.
Ибни Надим дар «ал-Федрист» иттилоъ медидад, ки «бисёре аз уламо акида доранд, ки надв аз Абуасвади Дуалй фаро гирифта шуда» ва каме поёнтар бо такя ба ахбори Абуабдулло ибни Мукла менигорад, ки «Абдуррадмон ибни Хурмуз аввал
Kace acr, kh noary3opu apaSuHaT SygaacT» (10, c.69), xapnaHg HMpy3 Myca.raam hh HyKTa acT, kh nucapu X,ypMy3 (Ba$.c.735) a3 toSubhh Syga, HaxBpo a3 ASymcBagH flya.ra Ba KupoaTH KjptOHpo gap Ha3gu ASyxypaHpa OMyxTaacr. flap HcKaHgapua Ba^OT Ba gap xaMOH ^o Mag^yH mygaacT (17, c.387).
HShh HagHM gap MaBpugu ASy^acBag Ba caSaSu HHmou khtoSh aBBa^HHH y gap MacoH^H 3aSoHmuHocH S03 aK HaK™ ^o^hSh TaBa^yx gopag. y MeHaBucag, kh «aK caSaSu gurap xaM oh Syg, kh Catgu OopcH a3 MapgyMH HaBSaHg^OH (aKe a3 maxpxou BH^oaTH Oopc - H.F.) a3 KaHopu ASymcBag Mery3amT... Ba acnu xygpo Sa agaK MeKamug. ASyacBag Sa BaH ry^T: Typo hh myga, napo caBop HaMemaBH? H,aBoS gog: AcSaM Ka^ myga. Ba Mypogam hh Syga, kh ^aHr acT. Xp3HpoH Sa xaHga gapoMagaHg. ASy^acBag ry$T: Hhoh SaHgaroHe SomaHg, kh xoxohh hotom myga Ba Sa oh rapaBugaHg Ba gap myMopu SapogapoHH mo gapoMagaaHg. Hh mo xacreM, kh Soag meBau cyxaH ry^TaHpo Sa ohoh SueMy3eM!" nac a3 hh y, Shho Sap htthtoh HShh HaguM, puco^au «BoSy-^-^otu^ Ba-^-Ma$ty^»-po HaBumTaacT (10, c.70).
HyKTau MyxuMH gurap gap hh axSopu Myt^a3 paBmaHH aHgoxTaH Sa caSaSxou 3yxypu himh 3aSoHmuHocH gap KapHxou VIII-IX, atHe эx,тнe^н MapgyM Sa goHucTaHH 3aSoH Ba Hurox gomTaHy puoa HaMygaHH Metepxou 3aSoHH agaSH xaM a3 ^ohhSh atpoS Ba xaM a3 coupu MapgyMH raHpuapaSu Myca^MOHmyga MeSomag. Ba u^pou hh Ba3H$apo xaM $ap3aHgoHH Segopu A^aM Sap yxgau xem rupu^TaHg. Hh Syg, kh no Sap apcau 3aSoHmHHocuH apaS ASy^acBagu flya^H, Xa^H^ hShh AxMagu OapoxugH, CuSaBaHxu, KucoH, HShh KjTaHSaH fluHaBapH, ASgyppaxMOH hShh Hco a.i-X,aMagoHH, MyxaMMag hShh K^ochm hShh Eammopu AHSopH, ASySaKpu Ch^hctohh, HShh Xo^yau X,aMagoHH, ASy^xycaHH hShh Oopucu Po3H, 3aMaxmapuu Xopa3MH, Hcxokh OopoSH, HShh Chho, A3xapH, ^aBxapH, Oupy3oSogH Ba cagxou gurap ry3omTaHg Ba ocopu эmон aK khcmh MyxHMH himh 3aSoHmHHocuH apaSpo Tamxuj MeKyHag Ba HMpy3 xaM axaMHaTH Sy3ypru hjmhh xempo ryM HaKapgaacT. K^uccau HShh Chho Ba Tat.m$H ocopu 3aSoHmuHocuam xyg gocTOHH aroxuga acT. H,y3^OHH, kh «Puco^au capry3amT»-u ycTogu xyg - HShh CuHopo Satgu Mapru y ugoMa gogaacT, gap Sopau Mo^apou fflaHx Ba ASyMaHcyp MyxaMMag hShh A^h yMapu H,aSSoH - ojhmh ^yraTmHHoc Ba 3aSoHgoH gap xy3ypu aMup A^oyggHH mygapo HyHHH xHKoa MeKyHag: "Py3e fflaHx gap xy3ypu aMup HumacTa Syg Ba ASyMaHcypu H,aSSoH xaM xy3yp gomT. flap 3aSoH Mactame nem OMag, kh fflaHx xap hh egam OMag, gap oh Sopa ry^T. fflaHx ASyMaHcyp Sa fflaHx py OBapga ry^T: flap BOKet, Ty $araacy$ Ba xaKHM xacTH, Ba^e gap 3aSoH HH3e HaxoHgaH, kh Sohch KaSy^u Ka^OMH Ty Somag» (1, c.23-24).
Ehho Sap HaK^H H,y3^OHH, Chho a3 hh pa^Top Sa Kaxp OMaga, ce co^ Sa OMy3umu MacoH^H 3aSoHH napgoxT Ba «gap 3aSoH Sa noae pacug, kh mhc^h oh KaM gap htth^ok Mea^Tag» (1, c.24). fflaHx Satg a3 hh ce Kacuga Ba ce KHToSpo gap ce paBHa HHmo MeKyHag Ba Sa aMup A^oyggaB^a эxgo HaMyga, xoxum MeKyHag, kh gap Ha3gu H,aSSoH OHpo KupoaT HaMoag, to H,aSSoH ^ohxoh gymBopu acapxopo Tampex HaMoag. flap hh Ma^^uc HShh Chho xaM xy3yp gomT Ba xap rox, kh ^aSSoH gap mapxu Macta^a e Ka^HMOT MymKHjH MeKamag, HShh Chho So TaKa Sap puco^axo OHpo TaB3ex Megog (14, c.281). fflaHx ASyMaHcyp a3 pa^Topy cyxaHxou xem gap xaKKH HShh Chho nymaHMOH myga, a3 y y3p Menypcag.
ASyySaHgH ^y3^OHH HTTH^ot Meguxag, kh «fflaHx gap ^yraT KHToSe Tat^H^ Kapga OHpo «-HucoH-y^-apaS» hom Huxog, kh mhc^h oh gap ^yraT TacHH^ HamygaacT Ba xaHy3 TO3aHaBuc HaKapga Syg, kh a3 gyHe pa^T Ba oh gap maKnu MycaBBaga Sokh MOHga, Kace Sa TapTuSu oh gacT Hae^T» (1, c.24). Hh acap uSopaT a3 gax ^u^g Syga, acapu
68
лексикографии Ибни Сино мебошад. Чунин мисолдоро метавон боз идома ва аз даддо фардангнигорони точику форс ёд кард, ки дар рушди забоншиносии арабй садми беназир гузоштаанд. Дак бар чониби устод Нафисист аст, ки ба ин нукта ишора карда менависад: «Дар ин сурат метавон аввалин лугатнависони забони тозиро, ба мисдоки вокеии ин калима, Аздарй, Ибни Дурайд, Абуибродими Форобй, Содиб ибни Аббод, Ч,авдарй ва Ибни Форис донист, ки дама аз сарзамини Эрон бархостаанд ва метавон ба чуръат гуфт, ки лугатнависии забони тозй аз ихтироот ва ибдооти эрониён аст» (13, с.231).
Аглаби ховаршиносони маъруф, аз чумла В.В.Бартолд, А. Метс, К. Броккелман, Э. Браун, Р.Фрай, Б. Шпулер ва дигарон накши боризи уламои эрониро махсус кайд менамоянд. «Зербинои илму санъати арабиро, - менависад акад. В.В. Бартолд, - дар нидояти кор, дастоварддои юнонй ташкил мекунад, ки тавассути маседиёну форсиён ба аъроб накл шудааст" (2, с.225).
Аввалин осори забоншиносии арабй дар шадрдои Куфа ва Басра навишта шуданд. Ин ду шадр, ки дар давзаи ду надр - Дачла ва Фурот чойгир аст, аз лидози дайати этникй дар он давр гуногунранг буд ва дар он эрониён нуфузи бештар доштанд. Гузашта аз ин, эрониён нокили бедтарин дастоварддои илмии давзаи Динд ба олами арабй гаштанд, зеро нуфузи тамаддуни диндй ба тамаддуни эронии дам давраи Сосонй ва дам давраи баъди кабули ислом, ба акидаи В.В. Бартолд, хеле зиёд буд (2, с.149-150). Бедуда нест, ки аксари мудаккикони таърихи афкори забоншиносии арабй дар баробари таъсири бевоситаи Арастуро бар акидаи забоншиносони дастаи аввали араб таъкид кардан, боз ба нуктадои бисёр мушобед бо низоми грамматикаи забони диндй мекунанд, ки мисоли барчастаи он таснифи овоздои нутк ба 8 гуруд аз руи принсипи физиологй ё худ тавлидии овоз мебошад. Дашт махоричи дуруфи Халил ибни Адмади Фародидй такрори айнии назарияи забоншиноси Динди бостон -Панини (асри IV п. аз м.) мебошад (8, с.19-20).
Дар фардангнигории арабй дам дануз дар карндои IX-X ду мактаб, ду равияи бузурги лугатнигорй ташаккул ёфт, ки дар раъси аввалй боз дам Халил ибни Адмади Фародидй меистад ва дуюмй тадти родбарии Абулдусайн Адмад ибни Форис рушд менамояд.
Ибни Надим иттилоъ медидад, ки номи пурраи у Абдуррадмон Халил ибни Адмад мебошад. Халил ибни Адмад дар соли 715м. таваллуд шуда, дар соли 786м. дар синни 74-солагй вафот кардааст. Дам y мегуяд, ки аз таснифоти Халил «Китоб-ул-айн» аст ва илова мекунад: «Ба хати Абулфатди Надвй - раиси Банй Фурот, ки ростгу ва мушикоф ва кунчков буд, хондам, ки Абубакр ибни Дурайд гуяд: Дар соли 862м. яке аз варрокон «Китоб-ул-айн»-ро аз Хуросон ба Басра овард ва дар 48 чузъ буд, ки ба 50 динор фурухт. Мо шунида будем, ки ин китоб дар Хуросон ва дар хазинаи Тодирия аст, то он ки варроки мумй илайди (яъне мушорун илайди - Н^.) онро ба Басра овард. Гуянд: У китоби худро дар Хуросон таълиф кард ва ба сафари дач рафт ва онро дар Хуросон гузошт..." (10, с.74-75).
Халил ибни Адмад бар хилофи фардангнависони мокаблу замони худ, ки бештар вожадои душворфадм, нодир ё матрукро шарду эзод медоданд, кушиш намуд, то фардангеро тартиб дидад, ки шомили дамаи вожадои таркиби лугавии забони арабии замонаш бошад. Фарданги y ба шакли пурра то замони мо, мутаассифона, нараси-дааст. Аз он тахминан 144 садифаи чопии китоби дачман миёна бокй мондааст. Дар мукаддимаи асараш Халил ибни Адмад акидаи хешро дар бораи забон, модияти он, масоили надвию лугавй ироа мекунад, ки баъдтар заминаи назарияи забоншиносии
69
apaSupo TamaKKy^ goga, HyKTau uSrago Ba noHgeBopu Ha3apuaxou SatgH, a^a^xycyc gap Macou^H ^eKcuKO^orua Ba ^eKcuKorpa^uau apaSH ramT.
Xa^u^ HShh AxMag aBBa^HH 3aSoHmuHoce Syg, kh Ha3apuau pema Ba HaMygxou OHpo gap HaxBH apaSH KopKapg HaMyga, Sopu aBBa^ gap ^apxaHrauropuu apaSH Ka^HMaxopo a3 pyu pema So Ha3apgomTH npuHcunu oboH (^OHeTHKH) ^oSa^ory3opH HaMyg. OapxaHr Sa khtoSxo Ba xap aK khtoS moMuau Moggaxou ^yraBue acT, kh So oh xap$ (obo3) oro3 MemaBaHg. X,ap aK khtoS gap HaBSaTH xyg Sa SoSxo, MyToSuK Sa Tetgogu xaMcagoxou pemarH, TaKcuM MemaBag, atHe SoSu gyxaMcagogop, cexaMcagogop, HopxaMcagogop Ba naH^xaMcagogop. Ba^e a^u^Sou Xa^u^ hshh AxMag a3 ^uxo3H ^oHry3HHHH xap^xo a3 a^H^Sou MyKappapuBy MatMy^ $apK MeKyHag: xap^xo gap oh thSkh Maxpa^u obo3, aHHKTapam Maxa^^u naHgoumamoH ^oSa^o mygaaHg, atHe oh a3 xypy^u xa^Ky ry^y oro3 Merapgag. A3 oh ^o kh aMHKTapuH obo3h xa^KH gap 3aSoHH apaSH «aHH» MeSomag, Xa^u^ ^apxaHru xempo So oh oro3 HaMyga, ^apxaHrampo xaM «KuToS-y^-aHH» yHBOH ry3omTaacT. Ba aKugau B.M. Be^KHH, kh MaSHH Sap aKugau mapKmuHocoHH aBpynoH acT, y hh HH3OMpo a3 ^apxaHrxou Ta^cupuu 3aSoHH caHcKpuT rupu^TaacT (3, c.170).
Hh3Omh ^apxaHrHuropue, kh Xa^u^ Tapxpe3H HaMyg, KapuS 200 co^ HaMyHa Sapou TagBHHH ^apxaHrxou Mamxypu gurap ^yrarauropoH, Sa mhc^h «Tax3uS-y^-^yraT»-u a^-Ax3apH (c.TaB.895 - c.Ba^.981), «KuToS-y^-Soput $H-^-^yra»-u a^-K^o.™ (c.TaB.901-c.Ba^.967), «a^-MyxKaM Ba-^-MyxuT a^-at3aM»-u HSh Cuga (c.TaB.1008 - c.Ba^.1066), kh a3 ^apxaHrHuropoH Ba HaxBueHH Mamxypu AHga^yc acT, «^aMxapaT-y^-^yra»-u ASySaKp MyxaMMag hSh X,acaH hShh flypaHg (c.TaB.834 e 837 - c.Ba^.933), «MaKoHuc-y^-^yra» e «a^-My^Ma^ Ba MaKoHuc-y^-^yra»-H ASy^xycaHH AxMag hShh Oopuc SygaacT. OapxaHru axup Sa Ka^aMH muHOXTaTapuH nexpaxou ^apxaHrHuropuu apaSH ASy^xycaHH AxMag hShh 3aKapue hShh X,aSuS Taa.rayK gopag, kh SemTap So Taxa^^ycu «HShh Oopuc» myxpaT e^Taacr. Co^u TaBamygu y Mat^yM HecT Ba 3ogroxampo xaM Sa HaHg HaBt - roxe XypocoH, roxe ^a3BHH Ba roxe X,aMagoH egoBap mygaaHg. Myca.raaM hh acT, kh y Sa corn 1005m. gap PaH gapry3amTaacT.
Mepocu H^MH-agaSuu HShh Oopuc Sucep ryHoryH Ba raHH acT. MyxaKKHKOHH ocopu y Tetgogampo 69 goHucTaaHg, kh a3 40-toh oh Sa ^y3 hom HH3e gurap Sokh HaMOHgaacr (4, c.371-373). Ammo xaMau myxpaTH y MapSyT Sa acapu gap ^apxaHrHuropuu apaSH HaBumTaam MeSomag.
flap oh gaBpa agaSueTH apaSH, a3 ^yM^a agaSueTH apaSu3aSoHH to^hkh, py Sa pymg OBapg. Pymgu Ha3My Hacp, a^a^xycyc Sa By^yg OMagaHH Hacpu Myca^at gap 3epu Tatcupu KjptOHH KapuM ^apxaHrauropoHH apaSpo Bogop Sap oh coxt, kh ycy^xou HaBH TagBHHH ^apxaHrxopo Sa By^yg opaHg.
Max3 So Ha3apgomTH xaMHH Ba3tuaT Ba Ta^aSoTH 3aMOH paBuau ceroM gap ^apxaHrHuropuu apaSH naHgo MemaBag, kh acocry3opu oh ASyHacp Hcmoh^ hShh X,aMMog a^-^aBxapH MeSomag. H,aBxapH - Mya.rah$H ^apxaHr So homh «To^-y^-^yraTH Ba cuxox-y^-apaSuHaTH» gap OopoS, aKe a3 maxpxou Mamxypu gaB^a™ CoMOHueH Sa gyHe OMagaacT. —e CTpeH^ gap Sopau yTpop HTTH^ot goga, MaBKeuaTH OHpo gap HyKTau Sa xaM naHBacT mygaHH pygu HuMKeHT So pygu CaHxyH MaxcyS goHucTa, TatKug a3 oh MeKyHag, kh aBBa^ oh homh «BopoS» e «OopoS»-po gomTa, Satgxo So homh «yTpop» umTuxop mygaacT (12, c.484-485).
Bo By^ygu myxpaTH Sy3ypru H,aBxapH gap Sopau y Ba ^y3tueTH 3HHgaruam htth^oh 3ueg gap gacT HagopeM. X,aTTO co^u TaBamygu y gaKHKaH Mat^yM HecT. Mat^yM hh acT, kh H,aBxapH Tat^HMOTH aBBa^au xempo gap Ha3gu Taroam - ASyuSpoxuM Hcxok hShh ASyuSpoxuMH OopoSH (Ba$. c.961) Mya.rah$H «fleBOH-y^-agaS» gap hjmh ^yraT
гирифтааст (6, с.225). Ч,авдарй пас аз чанд сол озими Багдод мешавад ва тадсилашро дар он чо дар назди Абуалии Форсй (с.тав.920 - с.ваф.988) ва устоди Абуалии Форсй -Абусаид Дасан ибни Абдуллод ибни Марзбони Сирофй (с.тавал.897- с.ваф.979) идо_ма дода, аз ин уламои машдур надву лугат омухт.
У барои тадсил ва алалхусус барои ошной бо забони арабй ва гирдоварии моддадои лугавй, ба кавли худи y, дар бодиядои Начду Дичоз дар миёни бадавиён зиндагй кард. Баъди чанд соли икомат дар Шому Ирок боз ба Хуросон баргашт. Дар Нишопур ба тадрис ва таълифи фарданги хеш - "Сидод-ул-арабийя" пардохт.
Ч,авдарй дар охири умр дучори бемории рудонй мегардад ва чун андешаи парвоз ба сараш меояд, болои боми масчиди Нишопур мебарояд ва худро аз боло ба зер мепартояд ва чон медидад.
Исмоил ибни Даммод бештар бо фарданги худ шудрат дорад, зеро асари лексикографии y аз назари навоварй дар ин шохаи илм асари инкилобй дар таърихи фардангнигории араб ва то андозае форсй-точикй дам эътироф шудааст. Ибтикори Ч,авдарй он аст, ки усули ягонаи чобачогузории моддадои лугавиро аз руи тартиби алифбои арабй ба кор бурд. Тибки ин усул фарданги у аз 28 боб, яъне баробари микдори дарфдои алифбои арабй иборат буда, калимадо, аниктараш решадо тибки дарфи охири он чойгузин шудаанд. Ин усул хамон усулест, ки бо андаке тагйир то замони мо ба кор меравад. Низоми чойгузинии калимадо дар фарданги Ч,авдарй чунин аст, ки аввал охирин дарф аз дуруфи реша, яъне ломи феълро (сЦ) меъёр карор дод. Чунин ба назар мерасад, ки Ч,авдарй ин шеваро аз он хотир меъёр карор додааст, ки дарфи аввали калимадо дар реша, яъне фо ва ъайн дар феъл дар вожадо, алалхусус дар феълдои сулосии мазид, рубоъй ва афъоли муътал ё нокис, ба мисли феълдои ачваф ва мисол, бештар дучори тагйирот мешаванд. Аммо дарфи охирини ин решадо, яъне ломи феъл собит ва моил ба тагйирот нест. Аз ин ру, касоне, ки ба чузъиёти сарфию надвии забони арабй сарфадм намераванд, ба осонй ин калимадоро аз фарданг дарёфт менамоянд.
«Сидод-ул-араб» баробари нашри худ истикболи хуш ёфт ва дар байни фардангдои тафсирии арабй макоми шоистае пайдо намуд, чандон ки бархе онро аз «Ч,амдара»-и Ибни Дурайд, «Тадзиб-ул-луга»-и Аздарй ва «Мучмал-ул-луга»-и Ибни Форис бартар донистанд (4, с.751). Ба китоби Ч,авдарй беш аз 100 адад китоби шарду тавзедот навиштаанд, ки худ шадодати то кадом андоза шудрат доштани ин асар мебошад. Бархе аз ин шарду тасдед ва нашри чопи интикодии фарданг дануз дар овони зиндагии Ч,авдарй ё каме пас аз вафоти у пайдо шуданд. Филмасал, Абулдасан Алй ибни Мудаммад ал-Даравй (с.тав.951 - с.ваф.1025), ки зодаи Дирот буда, дар таърихи илми арабй-мусалмонй ба дайси надвй, фардангнигор ва имом дар адаб маъруф аст, аз нахусткасоне мадсуб мешавад, ки адли Мисрро бо "Сидод-ул-арабийя"-и Ч,авдарй ошно намудааст (17, ч.1, с. 480).
Фарданги Ч,авдарй баробари нашри худ табадуллотеро дар фардангнигорй ба вучуд овард ва муаллифи онро дар сарчашмаву тадкикотдо имруз дам бо лакаби ифтихории «Имому-л-луга» ба маънии пешво дар лексикология ва лексикография ва мактаби уро ба унвони «мадрасату-л-кофия» ном мегиранд. Ин мактаб ва коидадои тадвини фарданг, ки Ч,авдарй асос гузошт, кариб 900 сол пайрави худро дошт. Аз ин ба баъд мардалаи нави фардангнигории арабй огоз меёбад, ки дар он дам усули Ч,авдарй ба андаке тагйирот макоми вежа дорад.
Jo3hm 6a Ta3aKKyp acT, kh «JJHc0H-y.i-apa6»-H A6y^$a3^ H,aM0.iyggHH Myx,aMMag h6hh MyKappaMH PyBan^HH Ba Mamx,yp 6a H6hh MaH3yp (c.TaB.1232 - c.Ba$.1311), «a^-^OMyc a^-My^HT»-H A6yT0x,up Ma^gyggHH Myx,aMMag h6hh ^tKy6u Oupy3o6ogH (c.TaB.1329 - c.Ba^.1415), «To^-y.i-apyc»-H A6y^$aH3 Myx,u66yggHH CaMug Myx,aMMag MypTa30 Xycamu 3a6ugH (c.TaB.1145x,. - c.Ba$.1205x,.), «Myt^aM-y.i-6y.ig0H» Ba «Myt^aM-y.i-yga6o»-H ^yrpo^ugoHH Mamxypu apa6 EKyTH X,aMaBH (c.TaB.TaKpu6aH 1179m - c.Ba$.1229M), kh a3 6y3yprTapuH ocopu .reKcuKorpaBH^y энcнк.roпegн Ba yMMy^OTH KyTy6 gap Tatpuxu hamh apa6 Max,cy6 MemaBaHg Ba a3 $apx,aHrx,0H MytTa6apu Myocupu apa6H - «a^-Myt^aM a.i-BacHT» gap acocu pemau a.m$6oHH KaiHMa, AtHe 6o ycy^H H,aBX,apH TapTu6 goga mygaaHg.
ry3amTa a3 hh, $apx,aHru H,aBx,apH Ba paBHmu y 6a $apx,aHraHropHH $opch-to^hkh x,aM Tatcup pacoHgaacT. Myx,aMMag h6hh X,HHgymox,H Hax^yBOHH, kh $apx,aHru Ta^cupuu xempo gap co^u 1321m 6a htmom pacoHHgaacTy ceroMHH $apx,aHru to 3aM0HH mo pacuga 6atgu «Jyrara $ypc»-H Acaguu TycH Ba «Oapx,aHru K^bboc»-h My6opaKmox,H Fa3HaBH Max,cy6 Mee6ag, gap ge6onau $apx,aHru xem MeHaBucag: «Batg a3 oh kh gap Tacx,ex,H ^yrara $ypc Ba ^aMtu KyTy6e, kh gap hh $aH coxTaaHg My6o^ara HaMyg Ba Hycxax,0H gypycTH MytTaMag a^an^o ^och^ Kapg, (x,aM) gap hh Myx,HM mypyte naHBacT Ba oh MHKgop ^yroT, kh MyTagoBH^ acT Ba X,aKHM AcagH HaeBapga 6yg Ba Ta6uaTH ^OMug Ba 3ex,HH xoMHg Ba hc6oth oh MyxoMagaT KapgaHg, gap hh Ma^Myt Myca66aT rapgoHHg Ba 6a maBOxugu a6eTH 6y^aro Ba paBo6uTH amtopu myapoBy $ycax,0H A^aM MyaKKag Ba Mycrax,KaM Kapg Ba 6atg a3 htmom hh ^yM^apo 6a khto6h «CHx,ox,-y^-$ypc» MaBcyM Kapg, hh Ba3ty TapTu6u hh MyBO^HKH «Cu^o^-y^-^yra»-H (6a x,aMHH Tap3, Ha 6a ryHau "CHx,ox,-y.tf-apa6HHfl" OMagaacT - H.F.) H,aBx,apucT... Ba x,aMnyHOH kh «Cux,o^-y^-^yra» MymTaMH^ acT 6ap Tacx,ex,H ^yroTH Ka6ou^H apa6, hh khto6 MymTaMH^ acT 6ap Tacx,ex,H ^yro™ TaBOH^H $ypc» (15, c.9-10). MyTaaccu^OHa, Hax^yBOHH gap 6opau nanpaBH 6a KagoM a3 ycy^^OH MaBpugu ucTH^ogau H,aBx,apH KapgaHH xyg gap TagBHHH $apx,aHru xem HTTH^oe gurap HaMegux,ag.
Oap^aHru Ta^cupuH $opch-to^hkhh gurape, kh 6o ycy^H H,aBx,apH TagBHH mygaacT, «Oap^aHru ^a^OHrupH»-H HH^yu fflepo3H Me6omag, kh gap X,HHg gap co^h 1608 HaBHmTa mygaacT. Bo By^ygu oh kh Mya.rah$ $apx,aHrampo 60 «^e6ona» (13, c.1-12) Ba «MyKaggHMa MymTaMH^ acT gap gyB03gax, ohhh»-h Ma6cyTe (13, c.13-65) oro3 MeKyHagy My^acca^ gap 6opau paBHmu Kopu xyg, capnamMax,0 Ba x,aga$y MaKcag 60 raoBaxo gap 6opau xycycuaT^OH oboh, cap^uro Hax,BHH 3a6oHH $opcH x,agc Me3aHag, a3 H,aBx,apH Ba ycy^H y HTTH^oe HaMegux,ag. Ammo gap ^yM^au 44 $apx,aHrx,o - Matxa3^0H MaBpugu ucTH^ogau xem «Cu^o^-y^-$ypc»-H My^aMMag h6hh X,HHgymox,po egoBap mygaacT.
«Oap^aHru ^ax,0HrupH» 6apo6apu Hamp mygaH hcthk6o^h rapM e$T Ba xaMau ^ap^aHrHaBucoHH 6atgH ohpo capnamMau Kopu xyg Kapop gogaaHg. Bo By^ygu ^aMau hh Myx,accaH0T ^ap^aHru HH^y oh my^paTepo, kh $apx,aHrx,0H gurapu oh gaBp Ba acpx,0H 6atgH, mhc^h "Oap^aHru PamugH", "Byp^OHH KOTet", "CypMau cy^aHMOHK", "Haporu ^HgoaT", "Fuec-y^-^yr0T"Kac6 KapgaHg, Kac6 HaHaMyg. Bucepe a3 My^aKKHKOH H^^aTH 0Hp0 gap ycy^H TagBHHe, kh HH^y hhthxo6 HaMyga ucTH^oga a3 ohpo 6e^ag MymKHA HaMygaacT, Me6uHaHg. Max,3 ^aMHH ycy^ Ba paBHmu Kop hh $apx,aHru BOKeaH ^aM gap caTxu 6a^aHgu ^eKcuKorpa^H TapTu6mygapo 6a $apx,aHru ucTH^ogaam MymKHA Ba 6atgaH 6a x,aMHH H^^aT a3 myxpara tom Ba MaK6y^H ucTH^ogau x,aMar0H 6o3gomT. floturo^Hc^OM Ma^3 6a x,aMHH HyKTa umopa Kapga HaBHmTaacT: «HyKcu 6y3ypre, kh gap «Oap^aHru ^a^OHrupH» guga MemaBag, meBau TapTu6u B0^ax,0cT..." Ba H^OBa MeKyHag,
ки фарданги y, ки «бедтарин фарданги шеърй аст, бадтарин тартибро дорост, ки дарфи дувумро боб ва дарфи аввалро фасл карор дода...» (5, с. 20).
Ба назари мо, сабаби истикболи гарм наёфтани ин асар ва шyдрат наёфтани он на тандо душвории истифода аз ин фарданг аст, балки дар тачрибаи талхи истифодаи колабе, ки хос ва мувофик ба табиати забони арабй ба забони форсй-точикй дам мебошад, ки аз лидози типологй комилан ба оилаи дигари забондо тааллук дорад. Мусаллам аст, ки забони арабй аз руи сохти вожадо ба гуруди забондои флективй дохил мешавад, дар доле ки забони форсй-точикй аз забондои сохташон аналитикй аст. Ч,авдарй, чунонки кайд шуд, бо назардошти тагйирнопазир будани дарфи охири решагй онро боб карор дод ва гурез аз дуруфи иллат кард, зеро ин се дарф дангоми тагйири шаклдои морфологй ва калимасозй дама вакт ба тагйирот дучор мешаванд. Аммо ин коида хос ба забони форсй-точикй нест. Вожадои иктибосии арабй, албатта, истисно аз ин гуфтадо мебошад. Бино бар ин, риояи ин усули бедтарин ва мувофиктарин ба забони арабй дар фардангнависии форсй- точикй ба нукси бузург табдил ёфт.
Д.Зариназода мудаккики озарбойчонии фардангнигории форсй-точикй «Сидод-ул-арабийя»-и Ч,авдарй ва «Сидод-ул-фурс»-и Нахчувониро дар яке аз маколадои худ мавриди киёсу мукобала карда ба чанд хулоса омадааст, ки бархе аз ондо кобили кабуланд, вале бархе дигар аз доираи инсоф берунанд, зеро муаллиф ба масъала аз нигоди танг ва бе назардошти вокеият ва омилдои дигар нигод намудааст.
Яке аз эроддои y мансуб ба сарчашмадо мебошад ва Д.Зариназода мундасир ба ду фардангномадои хурдакак будани маъхази «Сидод-ул-фурс»-ро дар "факру бемоягии фардангнигории форсй дар он давра» маънидод мекунад (7, с.563). Камбуди дигари «Сидод-ул-фурс»-ро дар киёс бо «Сидод-ул-арабийя» y дар набудан ё аз дад зиёд маддуд будани шарду тавзеддои лингвистй дида, сабаби онро дам дар акибмондагии забоншиносии форсй-точикй ва дам аз забоншиносони тирози аввал набудани Нахчувонй мебинад. Дам y менависад: «Фардангнигории форсй на тандо дар замони Нахчувонй, балки датто дар се карни баъди y (дар асри XVII) ва даврадои баъдй дам аз дама акибмондатарин содаи илмдои филология буд. Масалан, чунин фардангдои тафсирии карни XVII, ба мисли «Фарданги Ч,адонгирй" ва «Бурдони котеъ» датто ба пояи фардангдои тафсирии забони арабии асри VIII баромада натавониста, ба дайси фардангномачадо ва дар байни фардангномадои навъи «ан-Наводир» ва фардангдои тафсирй мавкеъ дошта бокй монданд" (7, с.564).
То кадом андоза садед будан ё набудан ин бадо ва хулосадои мугризонаро ба вичдони муаллифи он вогузор мекунем. Ба назар чунин мерасад, ки бадои дакконй ва мунсифона додан ба сатди фардангнависии форсй-точикй дар куруни вусто тандо дар сурати аз дам чудо накардани фардангнигории арабй ва форсй, дадди акал фардангнигории карндои VIII-XIII, имконпазир аст. Дар саргади фардангнигории арабй, алалхусус рушди фардангдои тафсирии арабй, фарзандони бедори Ачам меистанд. Ондо беш аз дама зарурати тадвини чунин фардангдоро дарк намуданд ва барои хотири конеъ намудани ниёзи мардум дар пайи тадвини ондо бо усулдои гуногун ва равиядои мухталиф пардохтанд. Мадз бо ибтикори эшон ин равияи забоншиносии арабй дар ин давра ба ин макоми баланд расид. Шодиди ин гуфтадо на тандо ачамй будани эшон, балки дар гушадои гуногуни Хуросон таълиф шудани ин осори лексикографй дам мебошад. Дамон тавре, ки адли калами ин сарзамин дар асрдои VIII-IX ба навиштани осори бадеии худ ба забони арабй огоз намуда, адабиёти арабизабони форсй-точикиро ба бор оварданд, бедтарин намояндагони
himh 3aSoHmuHocH Sa HaBumTaHH ocopu HaxBH Ba ^apxaHrxou apaSH KueM HaMygaHg. X,aK Sap ^ohhSh npo$. H.3oxugoB MeSomag, kh TatKug HaMygaacr: «flap gaBpau cyKyTH H^Sopuu 3aSoHH эpoнH, kh Sa gy acp, atHe acpxou VIII-IX Tyj Kamug, HaMoaHgaroHH axju agaSu Эpoнзaмнн 3aSoHH apaSupo HyH BocuTau aroHau Hampu a^Kopu agaSuBy Sageuu xyg ucTH^oga KapgaHg» (9, c.370).
A3 hh ^o BaKTe cyxaH gap Sopau pymgu ^apxaHrauropH So cu^a™ «apaSH» MepaBag, Soag xaMema gap xoTup gomT, kh oh hhcSh acr. A^Kopu 3aSoHmuHocuu to^hkoh Ba yMyMaH xa^Kxou эpoнH gap OMy3umu 3aSoHH apaSH Ba So 3aSoHH apaSH TaTSuKH aMaauu xempo gape^T. Bhho Sap hh, ^apxaHrHuropuu ^opcH-TO^HKH Ha a3 3aMOHH naHgoumu ^apxaHrxou ASyxa^cu CyrgH, K^aTpoH Ba Acaguu TycH, SajKH a3 gaBpau naHgoumu «KuToS-y^-aHH»-H Xa^uj hShh AxMag oro3 MeeSag.
HaMoaHgaroHH Sap^acrau HjMy ^apxaHru ^opcH-TO^HKH xugMaTH moeHH xempo SugyHH umopa Sa MHjjaTy Ha^ogu xem So эxтнpoмн Sy3ypr Sa hcjom Ba 3aSoHH apaSH Sa aH^OM pacoHugaHg. Hh gajeju TatpuxH, Shho Sap KaBju aKag. AKSapu TypcoH, a3 Maggu Ha3apu MyappuxoHH ^apxaHrmuHoc SepyH HaMOHgaacT. X,aM y TatKug MeKyHag, kh MyTaxaccucu Matpy^u FapS oug Sa Tatpuxu TaMaggyHH KypyHH BycTOH A^aM flecMOHg CTroapT Maxcyc KaHg MeKyHag, kh aroH HaMoaHgau hh ^apxaHru ^axoHmyMyj a3 SyHegu mhjjhh xyg xap^e Ha3agaacT Ba TaHxo gap MaBpugxou Hogup Sa Maxaj e Sa Ma3xaSu xem KaMe umopaxo HaMygaaHg, 3epo эmoн Sa xypo^OTH upKnapacTH SeroHa SygaHg, Baje gap SapoSapu hh «gap KaTopu xajKxou gurap ^ou Maxcyc gomTaHH xemTaHpo gapK MeKapgaHg, xygpo Bopucu nemaxgoHH mhohh Ba xuHgH MegoHucTaHg» Ba, a3 xaMa MyxuM, ohxo «xuccau xygpo Sa HHKumo^H hjm ^y3Be a3 HKgoMH aK^oau ^aMeu MapgyMe xucoS MeKapgaHg, kh Sapou SexSyguu HHcoHuaT xugMaT KapgaHpo xaga^u MaKcygu xem goHucTaHg» (16, c.7-8).
Ammo gap 3aMOHH Myocup Sem e KaM a3 xa3op coj SugyHH TaaMMyK Sa BOKeuaTH oh 3aMOH Ba So Ha3apgomTH BOKeuaTH ^yrpo^uu KapHH XX Ba uSTugou KapHH XXI aKe MeHaBucag: «flap coxau jeKcuKorpa^ua Hcmohj aj-^aBxapuu TypK SoMyBa^aKuaT ^atojuaT HaMyga, ca3OBopu yHBOHH «HMOMy-j-jyraT» ramT» (8, c.61). flurapH gap xaMoxaHrH So y xyjoca MeKyHag: «flap HyHHH Ba3tuaTH puKKaTaHre3H ^apxaHrauropuu $opcH ^atojuaT HaMygaH gap hh coxa, ajSarra, Sucep gymBop Syg. Bhho Sap hh, э^ogнeтн Ha $opc, SajKH o3apSoH^HH - Hax^yBOHH, kh Sa ^apxaHru xem a3 э^ogнeтн 150 moup HaMyHau metpH goxuj HaMygaacT, a3 axaMuaTH Be^a Sapxypgop acT» (7, c.567). HaHg gaxcoja nem ycTog AKSapu TypcoH Sa эmoн ^aBoS goga Syg: «Tatpux hh3 ryBox acT, kh aroH apSoSu Sap^acrau HjMy ^apxaHru to^hk gap SoSu 3aSoHy MagaHuaTH gurap xajKxo SagryH HaKapgaacT, yp$y ogaTH aroH KaBMpo Hax Ha3agaacT Ba e a3 pyu xycyMaTH MHjjuro Ma3xaSH Sa H33aTH Ha^cu MapgyMH Map3y SyMH SeroHa HapacugaacT» (16, c.7).
Arap cyxaH gap Sopau poSuTaxou ApaSy A^aM gap mhcojh ^apxaHrauropH paBag, Soag gap xoTup gomT, kh Mapxajau TamaKKyj Ba pymgu uSTugouH oh gap xaMSacrarH So aKgurap Ba Tatcupu MyTaKoSuja cypaT rupu^T. HaMoaHgaroHH Sap^acTau A^aM, kh gap э^ogнeтamoн 3aSoHH apaSH xaMOH HaKmepo u^po Kapg, kh SatgTap 3aSoHH jothhh gap э^ogнeтн ojhmohh FapS Kapg, gap SapoSapu TagBHHH ^apxaHrxou apaSH TaMOMH So3e^TxoH 3aSoHmuHocuu эpoнH, xuHgH Ba mhohhh gap goupau xaB3au hjmhh Эpoнзaмнн MatMyj Sygapo Sa ^apxaHrauropuu apaSH hhthkoj HaMygaHg. A3 hh py MeTaBOH ry$T, kh ^apxaHrHuropuu эpoнH xaM aKe a3 omhjxoh Myaccup gap TamaKKyj Ba pymgy HyMyu ^apxaHrauropuu apaSH MeSomag. X,aMnyHOH kh SatgTap ojhmh aHrjuc OpeHcu3 BeKOH, ojhmh ^apoHcaBH fleKapT Ba OoMa AkbhhckhH ocopu xempo So 3aSoHH
лотинй навиштанд, эрониён низ аз ин пеш осори илмии худро бо забони арабй эчод карданд. Имруз касе мавкеи олимони фавкуззикри гарбиро дар рушди илм ва фардангии миллиашон инкор намекунад ё зери шубда карор намедидад. Забони лотинй то охири карни XVII дар Аврупо дамчун забони илм баркарор монд. Дар олами исломй дам баробари пошхурии хилофат, баъди ба сари кудрат омадани хонадондои турк ва алалхусус дучуми чингизиён ва барпо шудани империяи мугул мавкеи забони арабй дар дамаи манотик заиф гашта, он ба забони дин ва маросимдои динй табдил гашт. Падн гаштани забони форсй-точикй, ки заминадои онро амирони форситабор, ба мисли Тодириён, Саффориён ва бавежа Сомониён гузоштанд, дар ин мардала тадвини фардангдои тафсирии форсй-точикиро такозо мекард. Аввалин лугатдои тафсирй таълиф шуданд, ки мо дар ондо акнун таъсири фардангнигории арабиро мушодида мекунем, ки мисоли ондо фарданги алифбои Асадии Тусй ё фарданги мавзуии Фахри Кдввос мебошад. Ин амр амри табий аст, зеро муколамаи фардангдо ва таъсири як тамаддун ба тамаддуни дигари чомеаи инсонй аз вокеияти зиндагии башар аст.
Пайнавишт:
1. Абуали ибни Сино. Осори мунтахаб. Ц.1. - Душанбе: Ирфон, 1981. - 477 с.
2. Бартольд В.В. Сочинения.Т. VII. - М.: Главная ред. вост. лит-ры, 1966. - 664 с.
3. Белкин В.М. Арабская лексикология. - М.: МГУ, 1975. - 200 с.
4. Доиратулмаорифи бузурги исломй. Ц.4. - Теурон: Маркази доиратулмаорифи бузур-ги исломй, 1367. - 728 с.
5. Доъиюлислом, Саид Мууаммадалй. Фаруанги Низом. Ц.5. - Теурон: Дониш, 1362. -564 с.
6. Ёцут Х,амавй. Муъцам-ул-булдон. Ц. IV.- Байрут: Дор Содир, 1977. - 501 с.
7. Зарине-заде Г. Сравнение «Сихах ал-арабиййа» и «Сихах ал-фурс»./Семитские языки. Вып.2 (ч.2).-М.: Наука, 1965. - С.557-567.
8. Звегинцев В.А. История арабского языкознания. - М.: Наука, 1965. - 80 с.
9. Зоуидов Н. Насри арабизабони адабиёти форсу тоцик дар асруои XIII-IX. - Хуцанд: Нури маърифат, 2004. - 402 с.
10. Ибни Надим. Китоб-ул-фиурист. Тарцума ва тауцици Мууаммадризо Тацаддуд. -Теурон: Амири Кабир, 1366. - 814 с.
11.Инцуи Шерозй. Фаруанги Цауонгирй. Виростаи Рауим Афифй. - Машуад: Интишо-роти Донишгоуи Машуад, 1351. Дар 2 цилд. - 2657 с.
12. Ле Стренц. Цугрофиёи таърихии сарзаминуои хилофати шарцй. - Теурон: Ширка-ти интишороти илмиву фаруангй, 1967. - 610 с.
13. Лугатномаи Деухудо. Муцаддима. - Теурон: Донишгоуи Теурон, 1377. - 571 с.
14. Мардони Т. Слово об Абуали ибни Сина. Исследования и переводы. - Дониш, 2018. -376 с.
15. Нахцувонй, Мууаммад ибни %индушоу. Сиуоу-ул-фурс. Ба эхтимоми д-р А. Тоатй. - Теурон: Бунгоуи тарцума ва нашри китоб, 2535 шоуаншоуй. - 344 с.
16. Турсунов А. Эуёи Ацам. - Душанбе: Ирфон, 1984. - 208 с.
17. Эмил Бадеъ Яъцуб. ал-Муъцам-ул-муфассал фй-л-лугавиййини-л-араб. Ц.1. - Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмиййа, 1997. - 519 с.
Reference Literature:
1. Abuali ibni Sino. Selected Compositions. V.1. - Dushanbe: Cognition. 1981. -477pp.
2. Bartold V. V. Compositions. V. VII. - M.: The Main Editorial Board of Oriental Literature, 1966. - 664 pp.
3. Belkin V. M. Arabic Lexicography. - M. : Moscow State University, 1975. -200 pp.
4. The Big Islamic Encyclopedia. V.4. - Tehran: Centre of the Big Islamic Encyclopedia. 1367 hijra. -728pp.
5. Doiyulislom, Said Muhammadali. Nizami's Vocabulary. V.5. - Tehran: Knowledge. 1362 hi-jra. -564 pp.
6. Yokut Hamavi. Mudjam ul-Buldon. V.IV. Beirut: "Tree of Knowledge" publishing-house, 1977.- 501 pp.
7. Zarine-zade G. Comparison of "Sikhakh al-Arabiyya" and "Sikhakh al-Furs" //Semitic Language. Issue 2 (part 2). - M. : Science, 1965. - PP. 557-567.
8. Zveghintsev V. A. The History of Arabic Linguistics. - M. : Science, 1965. - 80 pp.
9. Zokhidov N. The Prose of Persian-Tajik Literature Written in Arabic in the Compositions of the IX-th - the XIII-th Centuries. - Khujand: Light of Enlightenment, 2004. - 402 pp.
10. Ibni Nadim. Fihrist Book. Translation and Research by Mukhammadrizo Tajaddud. - Tehran: The Great Emir. 1366 hijra. -814 pp.
11. Sherozi Inju. Djahongir's Dictionary. Editor: Rakhim Arifi. - Meshkhed: Meshkhed University publishing-house. 1351 hijra. In 2 volumes. -2657pp.
12. Le Strench. Historical Geography of Eastern Khaliphate Countries. - Tehran, 1967. - 610 pp.
13. Dehhudo's Dictionary. Preface. - Tehran: Tehran University publishing-house. 1377 hijra. -571 pp.
14. Mardoni T. The Word about Abuali ibni Sina. Researches and Translations. - Dushanbe: Knowledge, 2018. -376pp.
15. Nakhjuvoni, Mukhammad ibni Hindushokh. Sikhakh-ul-Furs. Under the editorship of Dr. A. Toati. - Tehran: Centre of Translation and Book Editions. 2535 (shokhanshokh chronology). -349 pp.
16. Tursunov A. Adjam Renaissance. - Dushanbe: Cognition, 1984. -208pp.
17. Emil Bade Yakub. Al-Mudjam-ul-Mufassal fi-l-lugviyyini-l-arab. V.1. - Beirut. "Tree of Knowledge and Science" publishing-house. 1997. -519 pp.
