CC BY
23
10 02 22 ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН ЕВРОПЫ, АЗИИ, АФРИКИ, АБОРИГЕНОВ АМЕРИКИ И АВСТРАЛИИ
10 02 22 LANGUAGES OF FOREIGN COUNTRIES PEOPLES OF EUROPE, ASIA, AFRICA, NATIVES OF AMERICA AND AUSTRALIA
УДК 811.21/22 374.8 ББК81.-4
МУЛОХ,ИЗАХ,О РОЦЕЪ БА САЙРИ ТАЪРИХИИ ВОЖАИ ПАЛИТА/ФАТИЛА
НЕКОТОРЫЕ СООБРАЖЕНИЯ ОБ ЭВОЛЮЦИИ ЗНАЧЕНИЯ СЛОВА ПАЛИТА/ФАТИЛА
SOME CONSIDERATIONS IN REGARD TO THE EVOLUTION OF MEANINGS IN REFERENCE TO THE WORD «PALITA/FA TILA»
Хоцаева Мук^аддас Олимовна,
номзади илмуои филология, сармуаллимаи кафедраи забони тоцикии ДДХ ба номи академик Б. Гафуров (Тоцикистон,Хуцанд)
Ходжаева Мукаддас Олимовна,
к.ф.н., старший преподаватель кафедры таджикского языка ХГУ им. акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Khodjayeva Muqaddas Olimovna,
candidate of philological sciences, senior teacher of the department of the Tajik Language under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan, Khujand) E-MAIL: [email protected]
Вожа^ои калиди: лексикологияи таърихи, этимологияи калимаи палита/фатила, «Латоиф-ул-амсол»-и Рашидуддини Ватвот, фаруангномауои цуруни вусто, забони ороми, забони араби, забони форсии тоцикй
Дар мацола сайри таърихии вожаи палита/фатила мавриди барраси царор гирифтааст. Дар асоси маводи фаруангномауои цуруни вусто кушиш ба харц дода шудааст, ки роууои ба забонуои араби ва форсии тоцики ворид шудани калимаи пали та/фатила муайян карда шавад. Фарзия пешниуод шудааст, ки вожаи оромии палита алоуида ба забони тоцики ва араби ворид гардида бошад. Баъди паун шудани ислом гунаи муарраби калима фатила ба забони тоцики дохил шудааст ва то имруз дар баробари гунаи аслии мухаффафаш пилта истифода мегардад. %амчунин эутимол дорад вожаи палита аввал ба забони тоцики даромада, сипас ба араби роу ёфта бошад. Дертар гунаи муарраби он фатила мукарраран ба забони тоцики ворид шудааст. Таъкид гардидааст, ки гунаи оромии вожа палита/пилта ва гунаи муарраби он фатила ба фонди фаъоли лугавии забони тоцики дохил мешаванд. Дар асоси маводи фаруангуои тафсирии забони форси серистеъмолии вожаи палита/фатила дар забони муосири форси собит карда шудааст.
Ключевые слова: фитиль, историческая лексикология, этимология слова палита/фатила, «Латаиф-ал-амсал» Рашид-ад-Дина Ватвата, средневековые толковые словари, ассирийский язык, арабский язык, персидско-таджикский язык
Статья посвящена этимологическому анализу значения слова палита/фатила. На основе материалов средневековых толковых словарей предпринята попытка внести ясность в пути проникновения слова палита/фатила в таджикский и арабский языки. Утверждается, что ассирийское слово «палита» могло независимо проникнуть в таджикский и в арабский языки. После установления ислама арабизированная форма слова «фатила» проникла в таджикский язык, где и поныне функционирует наравне с исконной усечённой формой «пилта». Также допускается гипотеза о проникновении слова «палита» сначала в таджикский язык, а затем из таджикского в арабский, с последующим «возвращением» в таджикский в арабизированной форме «фатила». Отмечается, что и ассирийская форма «палита/пилта», и арабизированная форма «фатила» входят в активный словарный запас таджикского языка. На основе современных толковых словарей проведен анализ употребительности слова палита/фатила в современном персидском языке.
Key words: historical lexicology, etymology of the word palita/fatila, «Latoif-ul-amsol» by Rashid-ad-din Vatvot, mediaeval interpretation dictionaries, Assyrian language, Arabic language, Persian-Tajik language
The article dwells on the etymological analysis dealing with the meanings of the word «patila/fatila». Proceeding from the assumption of the materials referring to the mediaeval interpretation dictionaries the author makes an endeavor to clarify the ways ofpenetration of the word «palita/fatila» into Tajik and Arabic languages. It is confirmed that the Assyrian word «palita» could have penetrated into both Tajik and Arabic languages irrespectively. After the establishment of Islam the Arabized form of the word «fatila» penetrated into Tajik where up to now its functions alongside with the primordial truncated form «pilta». She admits a hypothesis concerned with the penetration of the word «palita» at first into the Tajik language and later on from the Tajik into Arabic with subsequent «return» into the Tajik in the Arabized form «fatila». It is stressed that the Assyrian form «palita/pilta» and the Arabized «fatila» are included into an active word-stock of the Tajik language. Designing on the premise of modern interpretation dictionaries the author considers the usage of the word «palita/fatila» in Modern Persian language.
Матнх,ои кухани форсй ба гайр аз арзиши адабию таърихй дорои ах,амияти фавкулодаи лугавй мебошанд ва метавонанд дар муайян кардани сайри таърихии бисёр калимах,о сахми назаррас бигзоранд. Мутуни куруни вусто на танхо хазорон вожаю таъбирхои тозаву нобро хифз кардаанд, балки аз онхо рочеъ ба асли баромади ин ё он калима низ маълумоти чолиби диккат ба даст овардан мумкин аст. Дар навиштаи зер кушиш ба харч, меравад, мухтасаран сайри таърихии калимаи "палита/фатила" дар фархангномахои тафсирии куруни вусто ва мавкеи он дар забони точикии муосир ба риштаи тахкик кашида шавад.
Дар байни осори шоир, адабиётшинос, фархангшиноси форсу точик Рашидуддини Ватвот (асрхои XI-XII) китоби "Латоиф-ул-амсол ва тароиф-ул-аквол" макоми
махсyсро ишгол мекунад. Бино ба гуФти мyаллиф у ин асарро бо фармоиши Отсизи Хоразмшох таълиф кардааст. Асари Ватвот дар таърихи фархангнигории Форсу точик аввалин фарханги дyзабонаи (арабию точикй) зарбyлмасалy макол ба шумор меравад. Ватвот дар ин китоб 281 зарбулмасали арабиро аз руи тартиби алифбо зикр намуда, сипас тарчумаи онхоро меорад. Дар аксар маврид шархи пайдоиши зарбулмасал ва мавриди истифодаи он зикр гардидааст(1). Хини тарчумаю тавзех Ватвот истеъдоду иктидори забондонй ва завки адабии худро ба вачхи ахсан зохир кардааст. Махсусан дар овардани вожахои ноби точикй дар баробари алфози арабй саъйи болиг ба харч додааст.
Дар "Латоиф-ул-амсол" тахти шумораи 239 Ватвот масали зеринро овардааст:
"Ма-н-нору фи-л-фатилати би ахрака мина-т-таъоди фи-л-кабилати". Тарчумаи форсии зарбулмасал: "Нест оташ дар палита сузандатар аз душманонагй мар кабилаву хонадонро. Ин масал он чо бояд гуфт, ки хешовандон ва ахли як кабиларо насихат кунй, то бо якдигар сохта бошанд ва тарщи адоват насипаранд, то хонадон ва забила ба дасти душманон наяфкананд ва барбод надихднд ва мувофщатро кушанд (2, с. 155-156).
Мураттиби китоби "Латоиф-ул-амсол", олими эронй Хдбибаи Донишомуз дар тавзехи маколи мазкур шархи зайлро изофа кардааст: "Ин масал дар "Марзбоннома" ва тарчумаи он (Ва оташ чунон насузад фатиларо, ки адоват бисузад кабиларо) дар "Асрор-ут-тавхид" омадааст. Мусаххехи "Асрор-ут-тавхид" дар таъликот ёдовар шудааст, ин шеърро, ки устод Фурузонфар дар хошияи ин китоб ба Саъдй нисбат додааст: "Оташ хаме насузад харгиз фатиларо/З-он сон кучо адоват сузад кабиларо" дар осори Саъдй ва хеч маъхази дигар наёфтаанд" (2, с.237-238).
Вожаи палита дар фархангхои "Лугати Фурс"-и Асадй, "Мачмуат-ул-фурс"-и Ч,орутй, "Сихох-ул-фурс"-и Нахчувонй", "Фарханги Кдввос"-и Фахри Кдввос, "Фарханги зуфонгуё ва чахонпуё"-и Бадриддини Иброхим, "Тухфат-ул-ахбоб"-и Убахй, "Сурмаи Сулаймонй"-и Такиуддин Авхадии Балёнй дучор намешавад.
Аз фархангхои ба мо дастраси куруни вусто ин калима дар "Фарханги Чдхонгирй" мазкур аст. Инчуи Шерозй ин вожаро чунин шарх додааст: Палита бо аввали мафтух, ва сокини максур ва йои маъруф ва тои фавцонии мафтух, - чома ва пунбаи тобдода бувад ва онро ба тозй фатила хонанд. (3, 2, с.1539) Худи вожаи "фатила" дар ин фарханг наомадааст.
Зикри он нуктаро чоиз медонем, ки вожаи "чома" дар шархи Инчуи Шерозй ба маънои "порчаи бофтаи нодухта..." (4,2, с.556) омадааст.
Инчуи Шерозй ба ин вожа байти зерини Носири Хусравро шохид овардааст: Чун ба дил андар чарог xc^^ йфруат, Илму амал боядат палитаву равган.
Ногуфта намонад, ки мураттиби "Фархднги Чдхонгирй" Рахими Афифй дар хошия дар девони Носири Хусрав ба чои вожаи палита омадани вожаи фатиларо кайд кардааст. Дар куллиёти чопи душанбегии Носири Хусрав низ вожаи фатила мазкур аст (5, 1, с. 545). Вале аксари фархангнависон, аз чумла Доиюлислом, Деххудо ва гайра, ки аз ин байт тамассук чустаанд, гунаи палитаро овардаанд.
Рахими Афифй дар хошияи "Фарханги Чдхонгирй" се шохиди мансур аз "Таърихи Байхакй", "Маориф"-и Баховалад, "Тафсири Кембрич" ва як шохиди манзум аз
"X,agHK;aT-yi-xaK;HK;a"-H CaHoK hh3 oBapgaacT. Boxau na.iina gap xaMau mhco^xo 6a MatHou na^HTau napor oMagaacT.
H,o.™6h gHKKaT acT, kh 6o Bynygu gap 3a6oHH ^opcuu toh,hkh poun, 6ygaHH Boxa, kh gap hh 6opa mhco^xoh MaH3yMy MaHcypu $aB;y33HKp maxogaT MeguxaHg, gap ^apxaHrxou gaBpau aBBa^H Tatpuxu ^apxaHraaBucuu $opcy toh,hk (acpxou XI-XIY) Ka^HMau Ma3Kyp gap aroH ^apxaHru to HMpy3 Max$y3 gynop HaMemaBag.
Mya^^H^H "BypxoHH ;oTet" hh Boxapo 6o mapxu 3arä oBapgaacT: " na^HTa 6a $aTx,u aBBa^ Ba ^bkohh 6ap Ba3HH xapuTa xox ^aTH^au napor 6omag Ba xox ^aTH^au gor." (4, 1, c.417).
MaH3yp a3 gor gap u6opau ^aTH^au gor napoxaT Ba 3axM acT. (6, 1, c.394) coxh6h "OapxaHru Pamugn" Boxau $aTM^apo HaeBapgaacT. FuecygguHH PoMnypn catH HaMygaacT, этнмo^oгннн Boxau iia..niTa Ba ^aTM^apo xaTTa™aKgyp Bo3ex co3ag: "na^MTa nyH6a e pecMoH e ^aTTau To6goga; Ba ^aTH^a apa6ucT a^oxuga Matxy3
a3 kh 6a MatHou pecMoH To^TaH acT. 3oxupaH na^HTa My6agga.m ^a^HTa xoxag
6yg. Ba ^a^HTa MymTa; a3 ^a^TaT, kh 6a MatHou Horox acT. Ba ^a^HTa 6a MatHou HoroxrupaHga 6omag, atHe ^a^g Ba HoroxrupaHgau myt^a. E oh kh ^a^HTa ^aTH^a 6omag (7,1,c.167-168). ^ap Moggau ^yraBHH 4)aTn.ia Ma3Kyp acT: "OaTM^a Matxy3 a3 kh (6a $aTx acT) 6a MatHou To^TaH Ba To6ugaH; Ba KacoHe, kh ^a^HTa (6a
TaKgHMH jom) xoHaHg, xaTocT (a3 "Baxopu A^aM"); Ba 6at3e ryaHg arap ^a^HTa MymTa; a3 ^a^TaT, 6a MatHou Horox ry^Ta maBag Ba MatHou oh HoroxrupaHgau myt^a, aH ^a^grupaHgau myt^a ryaHg, gypycT 6omag" (7, 2, c.97). Mya.raH$H "Fuec-y^-^yroT" $ap3 KapgaacT, kh na^MTa My6agga.m ^a.niTa acT. Oa^MTa 6omag a3 pemau apa6uu ^aT^ coxTa mygaacT. X,aMnyHHH a3 umopau FuecygguH "... ^a.iiiTa (6o TaKguMH jom) xoHgaH xaTocT..." 6a xyrocae pacugaH MyMKHH acT, kh gap axgu coxh6h "Fuec" ryHau ^aTM^a hh3 MaBpugu ucTH^oga 6ygaacT.
Ho.ro TuKnaHg Baxop gap "Baxopu A^aM" Boxau iia-ni'i apo nyH Moggau ^yraBH 3HKp HaKapgaacT. ^ap Moggau ^yraBHH 4)aTn.ia nyHHH H3xopu Ha3ap KapgaacT: "OaTM^a 6a MatHou Ma^Ty^, Matxy3 a3 Ba ^aTora H,aMt Ba ^opcueH nyH6au To^Tapo ryaHg, kh gap napor aHgo3aHg Ba oHpo na^HTa hh3 xoHaHg... Ba ryma a3 Tam6exoTH ycT Ba 6o To^TaH Ba KapgaH Ba HuxogaH Ba cyxTaH MycTatMa^. To6ad fiamuna 3yn$u my a3 6aypu doeu mo,
Pynm 3U mo6u Meyp $ypy3ad uapoeu mo. ( Myrno My^udu Eanxu.) nyH6a ku wyd nymumu maHpo $apoe, HaHd $amrna KymHW dap uapoe. ( amup Xycpae) flyw 6a cuHa a3 eaMam, Macmu ^HyHu um^u my, Xocm $amrnae Huyad, cyxm maMOM xempo. (Myrno IHohuu TaKcrny) ffoeu ecMcm 3u cuhcu mdyysuH myKy^m, A3 eymcu $cmrnc ¿ynu omcmuH myKy^m (Ic$eu Acup) Ba 6ap hh Kuec: ^aTH^a öap gor ry3omTaH Ba öap gor HHx,ogaH Ba ^aTH^a xypgaHH 3axM Ba napor.
Ccüde, ku mupu ecM3c c3 oh drncumoH xypcd, 3cxMcm $cmrnc dcpxypu 3ypu kcmoh xypcd. (Oumpcm) Race, ku dap dunu mch my^Mcmu ficpoe Huycd, Qcmrncu dusapaM 6ap uapoeu doe myad. ( Eo^upu Romom) Hnоцu dapdu xyd a3 aynu эbmu6оp M^y,
Касе фатилаи анбар ба дог нагзорад. (Муусини Таъсир) Сипас Бахор ду ибора "фатила шудани му" ва "фатила анбар"-ро бо шохидхои манзум овардааст. (8,3,с.1570).
Добили таваччух аст, ки аксари мисолхои Лоло Тикчанд Бахор ба таъйиди махз маънои тиббии фатила, яъне тампон омадаанд.
Дар боло хини иктибоси тавзехи муаллифи "Гиёс-ул-лугот" аз эроди у нисбат ба сохиби "Бахори Ачам" дидем, ки Ромпурй гунаи фалитаро нодуруст мешуморад. Дар чопи техронии фархангномаи "Бахори Ачам", ки онро Козим Дизфулиён ба нашр омода намудааст (8, с. 583), гунаи фатила мазкур аст. Ва ин холат шохиди он аст, ки Г иёсуддини Ромпурй нусхаи дигари "Бахори Ачам"-ро зери даст доштааст, ки дар он гунаи фалита сабт будааст.
Сайид Мухаммад Алй Доиюлислом дар "Фарханги Низом" дар шархи моддаи лугавии палита менависад: "Палита (форсй) пунба ё латтаи тобдода ё ресмони кулуфт, ки дар кадим дар миёни равган гузошта, барои чарог равшан мекарданд. Низ порчаи камарзи кулуфт, ки дар чарогхои чадид бо нафт месузанд, низ хар пунба ё латтаи тобдода... Акнун дар такаллум ва тахрир фатила истеъмол мекунанд, ки арабист ба маънои ресмон ва гайраи тобдода. Аммо палита мухаррифи фатилаи арабй аст ё лафзи фатилаи арабй ва палитаи форсии кадим хар ду аз як лафзи ошурй гирифта шудааст. Аз ин кабил иттифокот бисёр аст, чи форсии кадим аз забони ошурй алфоз гирифта ва забони арабй, ки худ бародар ё наваи ошурй аст, ки хар ду забони сомй аст. Дар бисёре аз дехоти Эрон хам фатиларо палита гуянд". (9,2,с.14)
Ва дар моддаи фатила овардааст: "Фатила (арабй, исм) ресмон ё пунба ё порчаи тобида (ом); дар тибби кадим шофй, ки махсуси дубур бошад. (9,4,с.14)
Муаллифи "Фарханги Низом" аввалин касест, ки ба ошуриасл будани вожаи палита ишора кардааст. ("Фарханги Низом" солхои 1928-1939 дар Хдйдарободи Дакан чоп шудааст). Гузашта аз ин у ду фарзияи дигар пешниход кардааст: 1) вожаи палита мухарриф, яъне гунаи тахрифшудаи фатилаи арабист. Ба ибораи дигар, вожа аз арабй ба форсй гузаштааст; 2)Палитаи форсй ва фатилаи арабй хар ду бидуни иртиботи мутакобила аз ошурй иктибос шудаанд. Ва фикри дуюмашро бо далели дар дехоти Эрон то хол роич будани палита таквият додааст. Дар бораи дар Эрон ва Точикистону Узбекистан мавриди истифода будани палита/патила/фатила каме поёнтар таваккуф мекунем.
Баъди Доиюлислом олими маъруфи Эрон Мухаммад Муин дар хошияи "Бурхони котеъ" вожаи иктибосй будани палитаро истинодан ба маколаи Такизода кайд кардааст: "Фатила ба фатхи аввал ва чахорум (арабй) - палита аслан оромй ва сурёнй аст (Такизода. Мачаллаи Ёдгор,соли чахорум, шумораи 6,22); афруза ва палитаи чарог - хар нахи хоми тофташуда, ки дар миёни чарохат ва думал гузоранд, то дахани он банд нашавад ва рим аз он полояд, он чи дар хаммом аз чирки бадан ба воситаи молидани даст ва бо киса тофта гардад."Нозимулатиббоъ"ва р.к. Лугатнома:палита". (4,3,с.1440)
Маколаи Такизода, ки Муин ба он хавола кардааст, тахти унвони "Лузуми хифзи форсии фасех" соли 1326 (1948) дар мачаллаи "Ёдгор" нашр шудааст ва мавзуи асосии он муносибати форсизабонон ба вомвожахо дар забони форсии муосир аст. Аз чумла дар сахифаи 22 муаллиф дар бораи калимахои аз дигар забонхо ба форсй воридшуда менависад: "Ва аз луготи оромй ё сурёнй: шанбе, коса, шайпур, шайдо,
Чухуд, тобут, кашиш, Масехо, палита (фатила), дул (далв), бурё, гунбад, душоб, гавд, ашкуб (сакфи хона, чуббасти шервонй), гозур (коргаре, ки намад ё порчаи пашмиро мемолад), тут, шокул ва шояд гур (ба маънои ;абр) (10, с. 22).
Хамин тарик, дар асоси маълумоти фархангнависони куруни вусто ва муосир метавон ба хулосае, расид, ки вожаи палита дар куруни вусто дар забони адабии форсии точикй хам дар шакли аслии палита ва хам дар гунаи муарраби фатила мавриди истеъмол будааст.
Ба максади возех сохтани то чй андоза роич будани ин вожа дар забони форсии муосир маводи баъзе фархангномахои муътабари форсиро аз назар мегузаронем. Дар "Лугатнома"-и Деххудо ба ин вожа шархи зерин дода шудааст: "Палита (исм) пунба ё латтаи тобдодаро гуянд ва муарраби он фатила аст, хох фатилаи чарог бошад ва хох фатилаи дог (БЦ); пунба ё ресмон ё латтаи тобида барои чарог, зубола, зуббола ( Мунтахиюлираб). Он чи хосил ояд аз чирк чун палита хурд ва борик онро фатил хонанд (Абуфутухи Розй). (11,13, с.1442)
Муаллифи "Лугатнома" дар бораи асли баромади вожа изхори назар намекунад ва танхо бо овардани гунаи муарраби он иктифо меварзад.
Дар "Фарханги форсй"-и Муин палита ба ду маъно шарх шудааст: 1.пунбаи тобдода, фатила; 2. (дар чарохат) мисбор. (12,1,с.811-812) Мухаммад Муин хамчунин дар моддаи лугавии палита ибораи "бартар кардани палита"-ро ба маънохои "боло кашидани фатилаи чарог" ва "бар даъвй афзудан" (мачозй) зикр намудааст. Аз муштакоти ин вожа Муин танхо калимаи "палитагй - тофта будан чун фатила, фатила будагй"-ро овардааст.
Хамин муаллиф вожаи фатиларо дар ду маънй зикр кардааст: 1.фатилаи чарог; 2. пизишкии кадимй. шоф, шиёр; фатилаи чарохат - он чй аз пунбаи сустбофта ё порчаи тунук, ки ба дахона ва даруни захм ниханд, то зохири он мултаим нашавад ва чирк дар дарун намонад; фатилаи шамъ; пилтаи анбар.
Сипас Муин вожахои мураккабу иборахои зеринро бо иштироки калимаи фатила меорад: фатилатоб (касб), фатиласуз - шамъдон, фатила шудан (муй), фатила кардан, фатиламу (12,2,с.2488).
Чи тавре ки мебинем, дар ин фарханг вожаи палита ва як ибораро бо корбасти ин калима ва як вожаи муштак (палитагй) зикр шудааст. Дар мавриди фатила бошад, панч калимаю ибора оварда шудааст.
Сохиби "Фарханги бузурги сухан" бо ишораи "кадимй" вожаи палитаро шарх дода, аз Ахавайнии Бухорой шохидхо овардааст(13,2,с.1414 ).
Хамин муаллиф дар шархи вожаи фатила гуфтааст: "Фатила (ар. фатила, муарраб аз оромй)". Сипас маънохои вожаро меорад. Дар ташрехи у ба гайр аз маънохои дар боло зикргардида як маънои нави вожа "банде зинатй, ки барои либос медузанд" илова шудааст. Хамин тарик Хасани Анварй низ оромиасл будани вожаи палита/фатиларо таъкид кардааст.
Хасани Анварй ба гайр аз худи вожаи палита як ибораи фразеологй "палита бар ту кардан (кад.) мачоз бар гуфта ё иддаи худ афзудан бо шохид аз "Таърихи Байхакй" ва "палита кардан" (масдари феъли мутааддй кад.) - фатила кардан бо мисол аз Ахавайнй ба маънои тампон зикр намудааст.(13,2,с.1414 ) Вожаи фатиларо бошад у ба шаш маъно меорад: "Фатила (ар. фатила, муарраб аз оромй) 1. Цитъаи кучаке аз
пунба ё порчаи пунбаи... ило охир ба маънои фатилаи чарог; 2.Ресмоне ё банде огишта ба маводи мунфачира, ин барои мунфачир кардани бамб аз рохи дур ба он васл мешавад: 3. Банде зинатй, ки ба либос медузанд; хар чизи печонидашуда ва лула шуда (фатилаи чирк, фатилаи остин); 4. Х,ар чизи печонидашуда ва лулашуда; 5. (гуфтугуй) (пизишкй) даран; 6. (сохтмон) хар барчастагии мудаввар ва печдор. (13, 6, с.5137) Сипас панч калимаю ибораи дигарро бо корбасти хамин калима овардааст (фатила шудан, фатила кардан, фатила гузоштан, фатилапеч ва вожаи фатил, ки дар шархи он ба калимаи "фатила" хдвола рафтааст) (13,6,с.5137).
Дар "Фархангномаи форсй"-и F уломхусайн Садрии Афшор танхо як вожаи палита бо эзохи номутадовил будани он оварда шуда, бо калимаи фатила шарх ёфтааст. (14,1,с.695) Садрии Афшор дар чилди сеюми фархангаш шаш маънои вожаи фатиларо овардааст. F айр аз ин у иборахои фразеологии фатиларо боло кашидан ба маънои бар шиддат афзудан, фатиларо поён кашидан ба маънои шиддатро паст кардан ва сифати фатилагиро зикр кардааст. (14,3,с.1968-1969)
Хасани Амид вожаи палитаро чун моддаи лугавй наовардааст, вале дар моддаи фатила мегуяд: "Фатила (арабй), палита, пунба ё латтаи тобдода, пунбаи тобида ё навори нахй, ки дар чароти нафти мегузоранд, фатоил ё фатилот, чамъ. (15,с.902) Чи тавре ки мебинем, муаллифи "Фарханги Амид" аз овардани се маънои дигари ин калима худдорй кардааст.
Бино ба шаходати окои Масъуди Ахмадванд, вобастаи фархангии Эрон дар вилояти Сугд дар лахчаи лурй гунахои фатила ва фитила, дар шимоли Эрон гунахои палита ва пилита, дар ш. Гургон бошад, гунаи пилта низ мавриди истифода будааст.
Дар фархангхои форсй ба русй хар ду гунаи ин калима, хам палита ва хам фатила мазкур аст. Масалан дар "Фарханги форсй ба русй"-и Ю.А.Рубинчик вожаи палита -фитиль тарчума шудааст (16,1,с.302). Барои вожаи фатила бошад маънои зеринро зикр кардааст: 1.фитиль, запал; 2.бикфордов шнур; 3. мед. тампон (16,2,с.221).
Акнун мавкеи ин ду калимаро дар забони муосири точикй ва фархангхои дар карни ХХ дар Точикистон чопшуда мавриди баррасй карор медихем.
Дар "Фарханги забониточикй" вожаи палита наомадааст, вале мураттибони фарханг калимаи пилтаро ба ишораи "ниг. фатила" овардаанд (6,2,с.61). Дар чилди дуюми фарханги мазкур фатила ба се маъно: фатилаи чарог, фатилаи тиббй ва чарог зикр шудааст (6,2,с.426). Ч,олиб аст, ки дар шархи маънои якуми фатила "ресмони гафси аз пахта тофта, ки дар чароги пилтасуз ва шамъ гузошта мешавад" калимаи пилтасуз истифода шудааст, харчанд худи ин калима ба хайси моддаи лугавй дар фарханг наомадааст. Аз муштакоти ин калима дар фарханг танхо вожаи фатила-туссуффа ба маънои "фатилаи зардй; чароте, ки шуълаи он одамон ва чизхоро зард нишон медихад" мазкур аст. Ногуфта намонад, ки мураттибон баромади ин калимаро арабй нишон додаанд.
Дар "Лугати нимтафсирии точикй"-и Айнй калимахои зерини мавриди назари мо омадааст.
Пилта - пахта, ресмон, латтаи бофта, ки дар чарог даргиронанд; милтики кадимаро бо вай оташ диханд, дар миёнахои абра ва астари каллапушхо ва кулоххо гузоранд.
Пилтакаш - сузани дарози гафс аст, ки бо вай дар каллапушхо пилта мегузаронанд (17.12,с.284).
OaTM^ar 1. neHHgarä; 2. HaHg pumTau gap aK go To^Ta e 6o$Ta, kh gap napor gaprupoHaHg; 3.Haporu numa™ ac6o6u pymHouu gaBpu ;aguM.
OaTM^aMyö - 3aH e gyxTape, kh Myampo xaMy nengop Kapga ry3omTa 6omag (17,12,c.412).
^ap $apx,aHru C.Ahhh nM-Ta e ^aTM-a 6a xaHcu hcth^oxh th66h, MetMopn e coxtmoh, iin..iTan (^aTraau) nupKH 6agaH cap^H Ha3ap mygaacT.
^ap gragxou gax^gopu '^HcHKroneguau coBeTHH ToguK" xaM Boxau nM-Ta Ba xaM Boxau $aTM-a 6a xaHcu Moggau ^yraBH oBapga mygaacT: "nM-Ta (a3 apa6n nurna ) 1. Kora3 e naxTau To^Ta, kh 6a ^araHgau tok;h e rupe6oHH aKTaxy goMa Ba FaHpa 6o chmh Maxcyc - nurnaKam MegapopaHg. nurna 6a to;h maKju Maxcyc Meguxag, rupe6oHH aKTaxy goMapo caxT MeKyHag; 2. PecMoHH ra^cu a3 naxTa To^Ta, kh gap naporu nu^Tacy3 Ba maMt ry3omTa MemaBag; gap ucTexco^oTH pecMoHpecn - gacTau kobokh Haxxou gapo3H MyTaBo3H, kh KaMy 6em xaMBop Kapga mygaaHg; oHpo gap MomuHxou moHaKyHH xocra MeKyHaHg; 4.nu^Ta (mHyp) 6apou a^pyxTaHH 3apagxou TapKaHga (Mac. gap ac^uxau nu^Tarn). (18,5,c.601).
OaTM-a, TaMnoH, caÖMx. 1. Hk nopna (xaMBop Ba ^yHga) goKau noKpo ryaHg, kh 6apou Hurox gomTaHH xyH e 6epyH KapgaHH nupK 6a gapyHH gapoxaT e caTxu oh ry3omTa MemaBag. MyxgaTH rupu^TaHH ^aTH^a 6a TatHHoTH oh Bo6acTa acT; 2. PecMoHH ra^cu naxTaTo^TecT, kh gap naporu nu^Tacy3 Ba maMt Mery3omTaHg. (18,7,c.542)
Mat^yMoTH gap 6opau nM-Taro ^aTM-a oBapgau ЭСТ 6hho 6a Ta;o3ou TatHHoTH xygu энcнк^oпegнa Huc6aTaH Bacet acT. TaHxo gap xaMHH khto6 nM-Ta nyH hcth^oxh ucTexco^oTH pecMoHpecn mapx mygaacT. Oa;aT Mat^yM HecT, kh gap KagoM acoc MypaTTu6oH iin.iTapo Matxy3 a3 apa6n MemyMopaHg. XaMHyHHH naHg MatHou gurapu nM-Ta/ ^aTM^a a3 Maggu Ha3apu MypaTTu6oHH goupaTy^Maopu^ 6epyH MoHgaacT.
Co.™ 2012 naxyxumroxu ^apxaHru $opcH-ToguKHH Ca^opaTH Эpoн gap to^hkhctoh "OapxaHru ^opo"-H moup ^opo HagoTpo non Kapg, kh, 6hho 6a TatKugu Mya^^H^, gap 3epyHBoHH khto6 "öaprузнgaн Ta$CMpMM 6em a3 naHg x,a3op Bo^a, mctm-ox,, TapKMÖ Ba MÖopaxpM 3aöoHM Nopain to^mkh"- po gap 6ap Merupag.
Aopo HagoT Boxau nM-Tapo nyHHH mapx gogaacT:
1. nM^Ta (= ^am-aXM.) 1.Bo$Tau 6opuK a3 nyH6a, kh aK HyKH oh aHgapyHH 3ap$H KapacuHgop (e paBraHgop gap naporu cuex,) Ba Hyru gurapam, kh 6oag myt^aBap maBag, gap capxoHau napor ;apop Merupag; ^aTH^a Myap.; nurnau napor...
2. (= na-MTa) "nyH6a e pecMoH e ^aTTau To6goga" (F uec) .
3. To^Taxou 3HHaTH a3 naxTa, kh gap Hyru My e gap Hyru pumTaxou gaMo^aKHH gyxTapoHy 6oHyBoH Hac6 MemaBag; nurnau My... (19, c.351).
Bo3ex, acT, kh khcmh 3uegu MatHox,ou hcth^ox,hh пн-тa/пa-нтa/^aтн-a a3 Maggu Ha3apu ^opo HagoT 6epyH MoHgaacT. y nM-Tapo Ka^HMau ToguKuac^ Ba ^a™-apo Myappa6u oh, atHe Boxau a3 ToguKH 6a apa6n ry3amTa nuHgomTaacT.
Boxa^ou MaBpugu Ha3apu mo gap xaMau ^apxaHr^ou gy3a6oHau ToguKH-pycn Ba pycn-ToguKH hh3 Ma3KypaHg.
^ap "OapxaHru pycn-ToguKH", kh co^h 1933 gap gy gu^g a3 non 6apoMagaacT Ba MypaTTu6oHH oh C.P. A^H3oga, A. HcMou^3oga, P. X,omHMoB, M. McynoB Me6omaHg, Boxau "^нтн-b-^aтн-a, nM-Ta" Ba Boxau "^нтн-bскнн - MaHcyö öa nM-Tarn"
TapgyMa mygaacT (20, 2, c.588).
Дар "Фарханги точикй-русй, ки соли 1954 тахти назари М.В. Рахимй ва Л.В Успенская аз чоп баромадааст, фатилаю х,ам пилта бо муштакоти гуногун оварда шудааст:
Фатила - 1.вьющийся, кудрявый, завитой; 2. всклокоченный (о волосах), фатила кардан а) завивать (волосы); б) растрепать, взлохматить (волоса); б) растрепаться, разлохматиться.
Фатилакунй - завивка; фатилакунии муй - завивка волос.
Фатиламуй 1). кудрявый, с вьющимися волосами; растрёпанный, со всклокоченными волосами (21, с.409).
Пилта 1. Фитиль; 2. Скрюченный жгутиком кусочек ваты или свернутый трубочкой кусочек бумаги, которые прокладываются между простроченной лицевой стороной и подкладной тюбетейки или ворота халата для придания им жесткости.
Пилтабахмал - вельвет
Пилтакаш - железная спица, при помощи которой вставляют скрученные жгутиком кусочки ваты или свернутые трубочкой кусочки бумаги между простроченной стороной и подкладкой тюбетейки или ворота халата для придания им жесткости.
Пилтасуз - фитильный, чароги пилтасуз- фитильный светильник; светильник, в котором горит фитиль (21, с.307).
Дар нашри «Фарханги точикй ба русй»-и нав, ки соли 2006 аз чоп баромад, фатилаю пилта бо муштакоти зерин омадааст:
Фатила 1. фитиль (в лампе, свече и т.д.); 2.мед. тампон = - пахтагин - тампон ватный.
Фатила 11. Тарчумаи мазкури ЛТР такрор шудааст.
Фатилакунй - тарчумаи мазкури ЛТР такрор шудааст.
Фатиламуй - тарчумаи мазкури ЛТР такрор шудааст.
Фатиласуз-подсвечник.(22,с.628-629)
Пилсуз - фитиль; пилсузи чарог - ламповый фитиль; пилсуз аз гуш гирифтан пер. прислушаться, внимательно слушать; 2. Пилта (такрори шархи ЛТР); 3. Лента для пряжи; 4. Пилта (кусочек ваты, вплетаемый в косички); 5. тех. детонационный шнур.
Пилтабахмал - вельвет.
Пилтагй - фитильный; чароги пилтагй - фитильная лампа.
Пилтакаш - спица (такрори шархи мазкури ЛТР).
Пилтапеч - вьющиеся, завитой.
Пилтасуз - фитильный; милтики пилтасуз - фитильное ружьё; раз. мигалка, коптилка; чароги пилтасуз - фитильный светильник.
Пилтачарог - фитильный светильник (22,с.467).
Дар с. 178 хамин фарханг вожаи "даврапилта" ба маънои чароги карасинии дорои пилтаи мудаввар бо ишораи "уст." (кухна) омадааст. (22, с.178).
Аз калимахои мураккабе, ки бо вожаи фатила сохта шудааст ва дар фархангномахои форсй зикр гардидаасту дар точикй мавчуд нест, фатилатоб ба маънои «он ки фатилаи шамь ва чарог тобад ва фурушад» (12, 2, с. 2488 ), фатилапеч -як навъи усули гуштиро номбар кардан лозим аст. Х,амчунин худи калимаи фатил низ дар фархангу лугатхои точикй наомадааст.
Лозим ба таъкид аст, ки калимаи фатила дар шакли фитилъ ба забони русй тавассути туркй дохил шудааст. "Фитиль -иля, м. (турк. лотинй, арабй-лотинй) 1.
Лента, жгут или шнурок, служащие для горения в некоторых осветительных и нагревательных приборах. 2. Горючий шнур для воспламенения зарядов, для передачи огня на расстояние при производстве взрывов. 3. Жгут из мягкого материала, пропитываемый каким- нибудь составом (смазывающим, лекарственным).
Фитилёк - уменьш. от фитиль.1,3. Фитильный - относящийся к фитилю 1-3, фитилям" (23, с.570-571).
Калимахои мавриди назар аз забони точикй ба узбекй низ гузаштаанд. Дар фарханги "Узбек тили эзохли лугати" калимаи фатила (24, 4, с.334) бо ишора "а", яъне арабиасл будани он мазкур аст.
Мушохида мешавад, ки теъдоди калимахои бо фатила сохташуда дар забонхои форсию точикй кариб баробар ва хаммаъно мебошанд. Вале калимахои бо пилта сохташуда дар забони точикй назар ба палита дар забони форсй ба маротиб зиёд аст.
Дар забони точикй хам вожаи фатила ва хам калимаи пилта аз чумлаи лексикаи фаъоли забон мебошанд. Калимаи фатила бештар хоси забони адабй ва китобатй аст. Вожаи пилта хам дар забони адабию забони гуфтугуй ва хам шевахо бештар мавкеъ дорад. Як кисми истилоххои бо вожаи пилта сохташуда бевосита ба тарзи зиндагии точикон, дурусттараш либоспушии онхо ва мутаносибан тарзи тайёр кардани сарулибос марбут аст: пилта дар маънои дуюми он пилтабахмал, пилтакаш, пилтаи му.
Чизи дигаре, ки хеле чолиби диккат аст, худуди маъноию услубии истемоли ин ду вожа дар забонхои форсию точикй мебошад, ки на хамеша ба хам мутобикат дорад. Дар баъзе мавридхо дар ин ё он тобиши маъной корбасти вожахои мавриди назар аз хам фарк мекунад. Масалан, сохибони фархангномахои форсй зикр кардаанд, ки "он чй аз чирки бадан ба ангушт тобанд" (Муин) ва "хар чизи печонидашуда ва лулашуда (фатилаи чирк, фатилаи остин)" (Хасани Анварй), бо вожаи фатилу фатила ифода мешавад. Дар забони точикй бошад ин мафхум бо вожаи пилта ифода мешавад. Дар забони форсй, бино ба гуфти Муин, фатиласуз ба маънои шамъдон ба кор меравад. Дар забони точикй вожаи пилтасуз маънои чароги пилтасузро дорад, ки онро ба ин маънй фатиласуз намегуянд. Гузашта аз ин, дар забони точикй барои ифодаи мафхуми чароге, ки он тавассути сузиши пилта равшанй медихад, яъне "фитильный светильник" ду вожаи мураккаб пилтасуз ва пилтачарог ба кор меравад (22, с. 467).
Дар байни точикон калимаи пилтаро ба маънои тофтаи зинатй аз пахта, ки дар нуги муй ё дар нуги риштахои чамолаки духтарону бонувон насб мешавад (Доро Начот) хеле зиёд ба кор мебаранд. Масалан, дар лахчаи Хучанд мегуянд: "Бува шумо мума пилта када монид". Вале дар ин маврид вожаи фатила аслан ба кор намеравад. Мисли хамин одами муяш чингаларо фатиламуй мегуянд, аммо агар уро пилтамуй гуем хандаовар мешавад.
Рочеъ ба асли баромади калимаи палита сухан ронда, ба нуктаи зайл равшанй андохтан лозим аст: хам Такизода ва хам Муин аслан оромй ва сурёнй будани ин вожаро таъкид кардаанд. Олими араб Мухаммад ат-Тунчй дар бораи забони оромй мегуяд: "Забони оромй дар Шарк панч карн пеш аз зухури Масех мунташир гашт. Он забони расмии аксари халкхо, хамчунин форсхо гардид. Онхо (яъне форсхо-М.Х.) хатто алифбои пахлавиро аз алифбои оромй иктибос намуданд.Оромиён халки сомй буда, аз чануби чазираи Арабистон бархостаанд. Онхо дар бодияи кишвари Шом ва канорахои ободи он пахн гардида, бо сокинони махаллй омезиш ёфтанд. Таъсири
оромй то замони пас аз зухури Масех идома ёфт. Дертар оромиён ба диёнати масехй гаравиданд ва номи сурёниро касб карданд". (25, с.82)13
Чи тавре ки зикр гардид, дар бораи аслан аз забони оромй будани вожаи палита бори аввал Доиюлислом изхори акида кардааст.У фарзияеро пеш ниход, ки вожаи мазкур ба забонхои форсй ва арабй бевобаста аз забони асл ворид гардидааст. Агар фикри Доиюлислом пазируфта шавад, пас калимаи палита хеле барвакт аз ошурй ба форсй ворид гардида, пас аз ислом гунаи муарраби он фатила низ ба забони модариямон рох ёфтааст.
Х,амчунин метавон хадс зад, ки палита аввал ба забони форсй дохил шуда, аз он ба арабй дар шакли фатила иктибос гардидааст ва бо гузашти айём гунаи муарраби он мукарраран ба забони мо ворид шуда, дар баробари палита мавриди истифода карор гирифтааст. Бо назардошти мавчудияти вожахои зиёд, ки аз забони точикй ба арабй иктибос шуда, сипас гунаи муарраби онхо ба забони модарии мо такроран дохил гардидаанд ва дар баробари гунаи аслй корбаст мешаванд, аз кабили гавх,ар-чавх,ар, лол-лаъл, пил-фил ва гайра ин фарзия аз эхтимол дур нест.
Бо назардошти гуфтахои боло рочеъ ба корбасти калимахои мавриди назар дар забони форсии муосир метавон ба хулосахои зайл расид:
1.Дар забони форсии муосир хам гунаи палита ва хам гунаи фатила ба кор бурда мешавад.
2. Корбасти гунаи палита нисбатан махдуд буда, дар фархангномахои ба мо дастрас он танхо ба ду маънй корбаст гардидааст.
3. Маънохои палитаи чарог ва палитаи чарохат ба хар ду вожа, яъне хам ба палита ва хам ба фатила муштарак аст.
4. Вожаи палита дар гуфтугуи мардуми Эрон бештар роич аст.
5. Вожаи фатила бештар дар забони адабй ва китобат ба кор меравад.
6. Калимаи фатила нисбат ба палита дар калимасозй, хамчунин сохтани иборахои фразеологй дар забони форсии муосир бино ба маводе, ки дар фархангхои забони форсй омадааст, имконияти бештар зохир кардааст.
7. Дар забони форсй мафхуми пилтаи токй ва ё чома мутаносибан мафхуму истилохи пилтакаш вучуд надорад.
Дар забони муосири точикй бошад, вазъият каме дигар аст:
1. Дар натичаи тахфифи садоноки кутохи "а" дар хичои аввал ва "чойивазкунии "л" ва "и" калимаи палита ба пилта табдил ёфтааст.
2. Дар забони муосири точикй гунаи аслии калима палита тамоман аз байн рафтааст.
3. Дар забони муосири точикй хам гунаи фатила ва хам пилта ба кор бурда мешавад.
4. Дар забони точикй "барчастагии мудаввар ва печдор"-и сохтмонро (13,6, с. 5137) бо вожаи фатила/пилта ифода намекунанд.
5. Гунаи фатила хоси забони китобатию адабии точикй аст.
6. Вожаи пилта бошад, хам дар забони адабию китобатй ва хам дар шевахои мухталиф ба кор бурда мешавад.
13 Барои кумак дар тарлумаи матни apa6ï ба устоди арабшинос, мудири кафедраи филологияи арабии факултети забонаои Шарк Абдушукур Гафуров арзи сипос мекунем.
7. Имкониятх,ои калимасозии вожах,ои фатила/пилта дар забони точикй кариб баробаранд, хдрчанд аз лих,ози услуби корбаст ин калимах,о вижагих,ои худро доранд.
Пайнавишт:
1. Ватвот, Рашидуддин. Латоифу-л-амсол.Тауия ва тавзеуи Анварова Маърифат ва Оцилов Оцилбой .-Хуцанд: Ношир, - 2016. -263 с.
2. Ватвот, Рашидаддин, Латоифу-л-амсол ва тароиф-ул-ацвол. Муцаддима, тасуеу ва таълицоти Хабибаи Донишомуз. - Теурон, 1376. - 292 с.
3. Инцуи Шерози.Фаруанги Цауонгирй.Дар ду цилд. -Машуад, 1351.
4. Табрези, Мууаммадуусайн. Буруони цотеъ. Дар панц муцаллад. - Теурон: Амири Кабир, 1357
5. Хусрав, Носир.Куллиёт. Дар се цилд.-Душанбе:Эрграф,2003
6. Фаруанги забони тоцики.Дар ду цилд.-М.: Советская энсиклопедия, 1969
7. Ромпури, Гиёсиддин.Гиёс-ул-лугот.Тауия, матн бо пешгуфтор, мулуацот, тавзеуот ва феуристи Амон Нуров.Дар се цилд.-Душанбе:Адиб,1988
8. Бауор Лола Тикчанд. Бауори Ацам.Тасуеуи Козими Дизфулиён.-Чилди севум.-Теурон:Талоя, 1379. - 810 с.
9. Доиюлислом, Сайид Мууаммадалй. Фаруанги Низом. Дар 5 цилд. -Теурон: Дониш,
1364.
10.Тацизода. Лузуми уифзи форсии фасеу. Ёдгор, соли чауорум, шумораи шашум. Теурон, 1326у.ц.-С.1-40
11. Дехуудо. Луратнома. Ч,.13.-Техрон, 1330 ,. ш.
12. Муин, Мууаммад. Фарщнги форсй. Дар шаш муцаллад.-Теурон:Амири Кабир,1375
13. Анварй, Хасан. Фарщнги бузурги сухан. Дар 8 цилд.-Теурон:Сухан, 1381
14. Афшор, Садри.Фаруангномаи форси.Дар семуцаллад.-Теурон:Фаруангимуосир,1388
15. Амид, Хасан.Фаруанги форси.-Теурон:Амири Кабир,1379.-1254с.
16. Персидско-русский словарь. Под редакцией Ю.А.Рубинчика. В 2 томах.-М.: Советская энциклопедия,1970
17. АйнйС. Куллиёт. Ч,.12. - Душанбе: Ирфон, 1976.-564с.
18. Энсиклопедияи советии тоцик. Дар 8 цилд. - Душанбе, 1984
19. Нацот, Доро.Фаруанги Доро.-Душанбе, 2012. -599 с.
20. Полный русско-таджикский словарь.В двух томах.-Сталинабад: Таджикское государственное издательство, 1933
21. Лугати тоцикй-русй. Дар зери тахрири М.В.Ращмй ва Л.В. Успенская.- М.: Нашриёти давлатии лугатхои хорицйва миллй,1954.-780с.
22. Фарщнги тоцикйбаруси.-Душанбе, 2006-813c
23. Фёдорова Т. .-Современный словарь иностранных слов. -М.: ЛадКом,2013.-703 с.
24. Узбек тили эзохди лугати. Трртинчи джилд. - Тошкент: Давлат илмии нашриёти, 2008-606с
25. ат-Тунци, Мууаммад. ал-Муарраб ва-д-дахил фи-л-лугати-л- арабияти ва одобиуо.-Бейрут, 205. -264 с.
Reference Literature:
1. Vatvot, Rashiduddin. Latoifu-l-amsol. Preparation, correction and commentaries by AnvarovaMa'rifat and Oqilov Oqilboy. - Khujand: Publishing-house, - 2016. - 263pp.
2. Vatvot, Rashiduddin. Latoifu-l-amsol and Tarof-ul-aqvol. Introduction, correction and commentaries by Habibai Donishomuz. - Tehran, 1376 hijra. - 292pp.
3. Injui Sherozi. Jahongiri's Dictionary. In two volumes. - Mashhad, 1351 hijra.
4. Tabrezi, Muhammadhusayn. Burhoni Qote \ In five volumes. - Tehran: Great Amir, 1357 hijra.
5. Khusrav, Nosir. Kulliyot (Collection of compositions). In three volumes. - Dushanbe: Ergraph, 2003.
6. Tajik Language Dictionary. In two volumes. - Moscow: Soviet Encyclopedia, 1969.
7. Rompuri, Ghiyosiddin. Ghiyos' Dictionary. V.1. - preparation of the text, introduction, appendices, indications by Amon Nurov. In three volumes.-Dushanbe: Man-of-Letters, 1988.
8. Bahor Lola Tikchand. Bahori Ajam. Corrected by Kozimi Dizfuliyon. The third volume. -Tehran: Taloya, 1379 hijra. - 810pp.
9. Doiyulislom, Sayid Muhammadali. Nizom's Dictionary. In five volumes. - Tehran: Knowledge, 1364 hijra.
10. Taqizoda, Yodgor. Necessity of Care Aimed at Literary Persian / the fourth year, issue 6. -Tehran, 1326 hijra. - pp. 1 - 14.
11. Dehkhudo, Dictionary. -V.13. - Tehran, 1330 hijra.
12. Muin, Muhammad. Persian Dictionary. In six volumes. - Tehran: Great Amir, 1375 hijra.
13. Anvari, Hasan. Big Interpretation Dictionary. In eight volumes. - Tehran: Speech, 1381 hijra.
14. Afshor, Sadri. Persian Dictionary. In three volumes, - Tehran: Modern Culture, 1388 hijra.
15. Amid, Hasan. Persian Dictionary. - Tehran: Great Amir, 1379 hijra. - 1254 pp.
16. Persian-Russian Dictionary. Under the editorship of Yu.A. Rubinchik. In two volumes. -Moscow: Soviet Encyclopedia, 1970.
17. Ayni, S. Collection of Compositions. - V.12. - Dushanbe: Cognition, 1976. - 564 pp.
18. The Tajik Soviet Encyclopedia. In eight volumes. - Dushanbe, 1984.
19. Najot, Doro. Doro s Dictionary. - Dushanbe, 2012. - 599 pp.
20. Comprehensive Russian-Tajik Dictionary. In two volumes. - Stalinabad: Tajik state publishing-house, 1933.
21. Tajik-Russian Dictionary. Under the editorship of M.V. Rakhimi, L.V. Uspenskaya. - M.: Publishing-house of dictionaries in foreign languages, 1954. - 780 pp.
22. Tajik-Russian Dictionary. - Dushanbe, 2006. - 813 pp.
23. Fyodorova T. Modern Foreign Words Dictionary. - Moscow: LadCom, 2013. - 703 pp.
24. Uzbek Interpretation Dictionary. - V.4. - Tashkent: State publishing-house, 2008. - 606pp.
25. At-Tunji, Muhammad. al-Muarrab va-d-dakhil fi-l-lighti-l-arabiya va odobiho (Murranb and Borrowed Words' role in the Arabic language). - Beirut, 2005. - 264 pp.
