CC BY
79
10. Duden. Das große Wörterbuch der deutschen Sprache in sechs Bändern, Band 4: Kam-N. [Text] / Günter Drosdowski. - Mannheim : Bibliographische Institut, Duden Verlag. - 1980. - 2432 S.
11. Etymologisches Wörterbuch des Deutschen. Q-Z [Text] / Wolfgang Pfeifer. -Berlin : Akademie-Verlag. - 1989. - 2093 S.
12. Schönheits-Königin macht Putin zur Schnecke [Elektronische Ressource] // Ex-press.de. - 2012. - URL : http://www.express.de/politik-wirtschaft/mutige-miss-schoenheits-koenigin-macht-putin-zur-schnecke,2184,20920888.html (дата обращения: 10.04.2013).
13. Gesundheit im Internet. Unterschied zwischen «hübsch» und «schön»? [Elektronische Ressource] // Forum Med1. - 2008. - URL : http://www.med1.de/Forum/Beziehungen/407991/ (дата обращения: 10.02.2013).
14. Heimann, D. Russlands unbequeme Schöne [Elektronische Ressource] / D. Heimann // RP-Online. - 2012. - URL : http://www.rp-online.de/gesellschaft/leute/russlands-unbequeme-schoene-1.3084262 (дата обращения: 13.04.2013).
15. Henn-Memmesheimer, Beate, Albert, Georg. «Russendisko». Motive und Effekte eines innovativen Tauschs [Text] / Olga Kafanova und Nina Razumova (hg.) // Das Russische in den deutschen Diskursen, das Deutsche in den russischen Diskursen. Sammelband zur russisch-deutschen Tagung am 27.Juni-3.Juli 2009. Tomsk, 2010. - S. 7-35.
16. Kaminer, W. Russendisko [Text] / W. Kaminer. - München : Goldmann, 2002. -192 S.
17. Koischwitz, Ch. Beauty / Starke Frauen [Text] / Ch. Koischwitz // Brigitte. - № 21. - 2009. - S. 69-70.
18. Miss gegen Präsident. Unerwartete Direktheit der russischen Schönheitskönigin -Russland arm und leidend [Elektronische Ressource] // NewsAt. - 2012. - URL : http://www.news.at/a7miss-russland-scharfe-kritik-putin (дата обращения: 14.04.2013).
19. Tagblatt.de. Miss Russia kritisiert ihr Heimatland scharf und erntet Zustimmung [Elektronische Ressource]. - 2012. - URL : http://www.tagblatt.de/Home/nachrichten/ueberregional/ politik_artikel,-Miss-Russia-kritisiert-ihr-Heimatland-scharf-und-erntet-Zustimmung-_arid,194523.html (дата обращения: 09.04.2013).
20. Uslar, M. 99 Fragen an Anna Netrebko [Text] / M. Uslar // Zeitmagazin. - 2012. - № 29 - S. 30-33.
21. Vukovic, S. Niemand flirtet besser als russische Frauen [Elektronische Ressource] / S. Vukovic // Welt Online. - 2009. - URL : http://www.welt.de/lifestyle/article4479624/Niemand-flirtet-besser-als-russische-Frauen.html (дата обращения: 05.04.2013).
ЭТНОЛИНГВИСТИКА EciMOBa Ж^лдыз Дапеновна
Кандидат филологических наук, заместитель декана по научно-инновационной деятельности и международному сотрудничеству; старший преподаватель Казахского национального университета имени аль-Фараби, г. Алматы, Казахстан
ЭОЖ 811.512.122'373.49
ЭТНОЛИНГВИСТИЧЕСКОЕ ОПИСАНИЕ ПАРЕМИЙ, ИСПОЛЬЗУЕМЫХ В ОБРЯДОВОЙ ТРАДИЦИИ ПОХОРОН
Пословицы и поговорки, занимающие важное место в литературном наследии любой нации являются его народным достоянием, отражением истории народа. Пословицы и поговорки - это собрание метких выражений, созданных народом в течение нескольких тысячелетий, выражающих мудрые мысли народа о событиях, которые встречаются в природе и в жизни. А также в содержании пословиц и поговорок отражается социальная жизнь народа, обычаи и традиции, мысли и знания. Пословицы и поговорки отличаются точностью, краткостью и глубиной мысли; являются источником для исследований в этнолингвистики. Учитывая то, что в содержании любых пословиц и поговорок отражается информация, касающаяся этнических особенностей народа, его духовной культуры, мировоззрения, традиции и т.д., то роль пословиц и поговорок в познании сущности этноса велика.
Ключевые слова: похоронный обряд; духовное богатство; пословицы и поговорки о смерти; обычаи; традиции.
THE ETHNOLINGUISTIC DESCRIPTION OF PAREMIOLOGY CONNECTED WITH IDEAS OF DEATH
Proverbs and sayings occupy an important place in the literary heritage of any nation, and are both its national property and reflection of the people's history. They are the collection of apt expression created by the people within several millennium, expressing the wise thoughts of the people and events which are found in nature and life. The content of proverbs and sayings reflects the social life of the people, its customs, traditions, ideas and knowledge. Proverbs and sayings differ the accuracy, brevity and depth of thought. They are the most fertile source of ethnolinguistics. Considering that the content of any proverbs and sayings display information regarding the ethnic characteristics of the people, their spiritual culture, worldview, traditions, etc., the role of proverbs and sayings in the knowledge of the essence of the ethnic group is large.
Key words: funeral ceremony; spiritual wealth; proverbs and sayings about death; customs and traditions.
ЭЛШГЕ КАТЫСТЫ КОЛДАНЫЛАТЫН ПАРЕМИОЛОГИЯЛАРДЫЦ ЭТНОЛИНГВИСТИКАЛЬЩ СИПАТЫ
Бай м^рамыздан орын алатын макал-мэтелдер кез келген ^лттын,, хальщтын, шежiресi, тарихы болып табылады. Макал-мэтелдер - халыктын сан гасырлык керген-бшгенш, бастан кешкен окигаларынан корыткан акыл-ойынын жиынтыгы, аныктамасы, табигатта, емiрде Yнемi кайталанып т^ратын окигалармен, к^былыстармен байланысты туган сездщ тобыктай тYЙiнi.
Сонымен 6íp^ оныц мaзмyнындa xaлыктыц элеyметтiк тiршiлiгi, эдет-Fypnb, 8кыл-ойы, дaнaлыFы Kepm^ тaбaды. Maкaл-мэтелдеp ой дэлдтмен, терецдтмен, ыкшaмдылыFымен ерекшеленедi. MaKan-мэтелдер де этнолингвистикaлык aрнaныц ец кугарлы бyлaктapынa жaтaды. 0p6íp мaкaл-мэтелдердщ бойынa этнос болмысыта, оныц рyxaни зaттык (мaтеpиaлдык) мэдениетше, дYниетaнымынa, сaлт-дэстYP, эдет-Fypbin, таным-сешмше т.б. ^тысты бaй aKpapaT жинaктaлFaнын ескерсек, олaрдыц этнос болмысын Tarnm-бiлyге косap Yлесi зор.
Тушн сездер: eлiм-жiтiм жaFдaйы; рyxaни б^лык; eлiмге бaйлaнысты кaлыптaскaн мaкaл-мэтелдеp; эдет^урып; сaлт-дэстYp; нaным-сенiм.
Жер бетiндегi эрб1р этностыц бiр-бiрiне yксaмaйтын мэдениет мен eзiне тэн ерекшелiктерi болaтыны - тaриxи зaцдылык. Myндaй кубылыс сол тшдш yжымдaFы ортaныц кaрым-кaтынaсынaн, олaрдыц сeйлеy мэдениет мен eмiр CYPУ дaFдысынaн, тектiк курылымыныц коммyникaтивтiк ерекшелштершен aнык бaйкaлaтынын aцFaрyFa эбден болaды. Бул ерекшелiктер сол кезецге тэн KOFaмдык сaнaныц тiлiнде жaксы сaктaлaды дa, сол этностыц рyxaни, мэдени кyндылыктaрыныц негiзiн кeрсетедi. ОсыFaн орaй Kasipri тiл Fылымындa xaлыктыц, индивидтщ этноментaльды eмipiн, дYниетaнымдык сипaтын кapaстыpaтын aнтpопоцентpлiк бaFыттaFы зеpттеyлеp eз нэтижесш беpiп келедi. Себебi, тiл aдaмдapдыц iс-эpекетiнен тыс дaмымaйды. Тiлдiк ужымды, жеке aдaмды тiлi apKbrnbi тaнy apкылы оныц шapyaшылык, мэдени eмipiнен толы; aкпapaт anyFa болaды.
Тшдш ужым мYшелеpiнiц дYниетaнымы aдaмзaт пен мэдениеттщ дaмy кезецдеpiнiц сaтысынaн eткен сaйын aкикaт дYниенi тек логикaлык-позитивтiк кaнa емес, этикaлык-моpaльдык, ментaльдык тypFыдaн дa тaнытa aлaды. ОсыFaн с^, тiлде кaлыптaскaн тypaкты тipкестеpдi - мaкaл-мэтелдеp мен фpaзеологизмдеpдi aнтpпоцентpистiк aспектiде кapaстыpFaн ецбектер соцFы yaкыттapдa жедел колFa aлынa бaстaды.
KоFaмныц дaмyы мен зaмaнныц тaлaбынa бaйлaнысты пaйдa болFaн кeзкapaстap тiлге де eз эсеpiн тигiзе бaстaды. Тiлдi курылымдык тypFыдaн зеpттеyмен бipге оны aнтpопоцентpистiк пapaдигмaдa кapaстыpaтын кешендi жyмыстap жYpгiзiле бaстaды. Бул дэстYpлi тiл бшмшдеп жYpгiзiлген зеpттеy жyмыстapынaн кейiн, тiлдi жaцaшa 6ÍP кырынад кapaстыpyды eз aлдынa мiндет етiп койды.
ТYpлi децгейдегi когнитивтiк зеpттеyлеp дэлелдегендей, олapдыц бapлыFынa оpтaк мэселе тiлдiк aнтpопоцентpизм, дэлipек aйткaндa, тiлде тiлдi тугынушыньщ тaнымдык тэжipибесi, мэдени бiлiмi концептyaльды тYPде Faлaмныц тiлдiк бейнесi ретшде кepiнiс тaбyы екендiгi aныктaлaды.
Бaй мypaмыздaн орын aлaтын мaкaл-мэтелдеp кез келген улттыц, xaлыктыц шежipесi, тapиxы болып тaбылaды. Maкaл-мэтелдеp - xaлыктыц сaн Faсыpлык кepген-бiлгенiн, бaстaн кешкен окиFaлapынaн коpыткaн aк;ыл-ойыныц жиынтыFы, aныктaмaсы, тaбиFaгтa, eмipде Yнемi кaйтaлaнып TypaTbrn окиFaлapмен, кyбылыстapмен бaйлaнысты тyFaн сeздiц тобыктaй тYЙiнi. Сонымен бipге оныц мaзмyнындa xaлыктыц элеyметтiк тipшiлiгi, эдет-Fypnb,
акыл-ойы, даналыгы кeрiнiс табады. Макал-мэтелдер ой дэлдтмен, терецдiгiмен, ьщшамдылыгымен ерекшеленедi.
Макал-мэтелдер де этнолингвистикалык арнаныц ец кунарлы булактарына жатады. Эрбiр макал-мэтелдердiц бойына этнос болмысына, оныц рухани заттык (материалдык) мэдениетiне, дуниетанымына, салт-дэстYP, эдет-гурып, наным-сенiмiне т.б. катысты бай акпарат жинакталганын ескерсек, олардыц этнос болмысын танып-бiлуге косар Yлесi зор.
Казак тшндеп астарлы магыналы макал-мэтелдердщ молдыгы сол тiлде сeйлеушi улттыц танымдык децгейiнiц терецдiгiн кeрсетедi. Ягни, макал-мэтелдер халык танымындагы угымдармен тшелей байланысты болып, улттыц менталитеттi танытатын тiлдiк кeрсеткiшi болып табылады [Дина, 2002, 25 б.].
Макал-мэтелдер бурын да, казiр де кeбiнесе ауыз эдебиетiнiц кiшi жанры ретiнде эдебиетшшер тарапынан, улттык философияныц танымдык негiзi ретiнде философтар тарапынан, улттык диалектика булагы ретiнде педагогтар тарапынан, ^ркем шыгарма аудармасымен шугылданушылар оныц баламасын дурыс беру тургысынан зерттеп келген болса, академик Э. Кайдар непзш салган жолмен келе жаткан тшшьгалымдар эбден турактанган, колдануга сайланып, журт жадында дайын туратын кeркем сeз арсеналыныц аса бiр куатты да кунарлы, бейнелi де эсерлi тш куралы, турактанган кYPделi магынальщ бiрлiк ретiнде карастыруда. Макал-мэтелдер ендiгi жерде: 1) фразеологизмдерге кейбiр уксастыгына карай - фразеология объеклш, курам-курылымы тургысынан - синтаксис объектiсi, магына, такырып тургысынан - жалпы лексикология объеклш, колданыс, тiлдiк норма тургысынан - стилистика объектш болып отыр. Сонымен катар Макал мэтелдердiц мэн-магынасы мен о бастагы жасалу уэжiне терещрек Yцiлуге байланысты оныц этнолингвистикалык кыр-сыры да ашыла бастаганын соцгы кезде жарык кeрiп жаткан ецбектерден кeремiз. Галым Э. Кайдардыц бул саладагы eзiндiк тYCшiк-тужырымы бойынша, «фразеологиялык пркестер де, макал-мэтелдер де - тш астында тiлi бар кубылыс».
Макал-мэтелдер фразеологиялык тiркестерден eзгеше лексика-грамматикалык параллель катар тYзейдi, eздерiне тэн айырым белгiлерге ие. Макал-мэтелдер фразеологизмдер сиякты компоненттерi туракты, орын ауыстыруга болмайды.
Фразеологиялык тiркестерден макал-мэтелдердiц айырмашылыгы -эмоционалдык-экспрессивтiк немесе эр тYрлi мезгiлдiк не мeлшерлiк eлшем бiрлiктерiнiц орнына нактылай белгiлi бiр тужырымды ой тYЙiнiн бiлдiредi.
Бiз макал-мэтелдердщ этнолингвистикалык сипатын аныктау деп - ^не дэуiрден келе жаткан тула бойы тарихка толы макал-мэтелдердiц магына калыптасуыныц уэждерiн, шыгу тарихын, дерек ^здерш, казiрri тiлдегi колданылуын, ягни ауыспалы магыналарыныц калыптасуын зерттеудi айтамыз. Магына калыптасуындагы уэждерi дегендi - макал- мэтелдердщ шыгуына негiз болган жагдайлар деп тYсiнемiз. Бiртутас жYЙесiн, тулга-турпаты мен мэн-магынасын сактап калган эрбiр макал-мэтелдердiц iшкi формасынан, ягни магынасынан улттык дiл, мэдени-улттык накыш айкын кeрiнедi. Тiлдi халыктыц рухани мэдениетi мен тарихына, салт-дэстYрiне, улттык
дYниетанымына байланыстыра зерттеудi максат ететiн этнолингвистика болгандыктан, макал-мэтелдер тiл бiлiмiнiц осы жаца да к^нарлы саласыныц зерттеу нысаны бола алатынына кез жеткiземiз Этностыц eткендегi тарихы мен этнографиялык байлыгы кeрiнетiн макал-мэтелдер тарихымызды, халкымызды тануда мацызды тел тарихи деректерiмiз.
Фразеологизмдер сиякты, м^нда да кYрделi мэселе - макал- мэтелдердiц тшде пайда болу факторлары мен дами келе, адамга (оныц сын-сипатына, мшез-к^лкына, iс-эрекетiне, калып-кYйiне т.б. касиеттерiне) ауысу уэждерiн тап басып, дэл айкындау, мэн-жайын таратып, тYсiндiру.
Эр халыктын мак;ал-мэтелдерi - сол халыктыц eзi жасап алган логикалык формуласы, ережеш. Ол кез келген окиганын, мэселенщ т^сында еске тYседi, тiлге оралады. Сeйтiп, кеп ойлауды, ^зак баяндауды керек ететiн киын нэрсенi жеп-жещл, оп-онай, бiр-ак ауыз сезбен тYсiндiредi, ^тындырады.
Макал- мэтелдердiн пайда болып, калыптасуы Yлкен екi тYрлi объективт факторга байланысты екенiн академик Э. Кайдар ез зерттеуiнде атап кeрсетедi [Кайдар, 2004]. Онын бiреуi жэне непзпс - iшкi фактор да, екiншiсi - сырткы фактор. Макал-мэтелдердщ iшкi факторга байланысты пайда болып, калыптасуын эрбiр этностык кауымнын халык болып калыптасуынын ^зак тарихи процесше, рухани eмiрi мен мэдени-элеуметтiк жагдаятына, пршшк-тiрлiгi мен кYн керю тэсiлдерiне, eзiндiк дYние танымы мен болмыстагы к^ндылыктарды багалай бiлуiне байланысты деп бшсек, сырткы факторын сол этникалык кауымнын бiр табиги ортада, жагырапиялык аумакта (уакытша не теракты) бiрге жасап, бiте кайнасып кеткен баска халыктармен араласуынын, бiр-бiрiне типзген рухани-мэдени эсерiне байланысты деп караган жен.
Макал-мэтелдер жайдан-жай айтылмайды, белгш максатты ойды жYзеге асыру Yшiн, тындаушынын жан сезiмiне ерекше эсер ету Yшiн колданылады. Макал-мэтелдердiн кепшшп игi касиеттерге Yндеу, уагыздау сипатында болады.
Жогарыда атап еткен ею фактордын алгашкысынын нэтижесiнде казак халкынын халык болып калыптасу процесiндегi мэдени-элеуметлк жагдаятына, тiршiлiк-тiрлiгi мен кYн керю тэсшдерше байланысты макал-мэтелдер пайда болды. Сонын бiрi - eлiмге байланысты айтылатын макал-мэтелдер. Макал-мэтел т^лгалык жагынан гана емес, магына-мазм^н жагынан да эволюциялык дамуды басынан кешiруi кажет болган, ягни, ол макал-мэтелдерге койылатын шартты талаптарга - "тшге женiл, айтуга онтайлы, кeнiлге конымды, акылга сыйымды болу" - сай болуга тиiстi.
Казак тiлiндегi мак;ал-мэтелдерд1 этнолингвистикалык т^ргыдан зерттеу iсiнде академик Э. Кайдардын «Халык даналыгы» атты зерттеуi к¥ВДы енбек болып саналады. Б^л зерттеуде галым тiлiмiздегi колданылатын макал-мэтелдерге этнолингвистикалык тYсiнiк бередi жэне макал-мэтелдердiн табигатына гылыми талдау жасайды.
Бiз де зерттеу ж^мысымызда осы енбектi басшылыкка ала отырып, сeздiк корымыздагы eлiмге байланысты калыптаскан макал-мэтелдердщ бiркатарын ^сындык:
Gлген бураныщ басымен атанды коркытыпты. Ауыс. тiрi кезiнде эбден тiзесi бaтып, билiгiн жYргiзiп к&^эн мэркумныд eлген сод aтын aйтып, оны тiрiсiнде бiлетiндердi сескендiрy, бопсaлaп коркыту.
Gлгенге - бата, Tipire - кещл. Myсылмaндык кaFидa мен aдaмгершiлiк жол-жорвлгысын aйкындaй тусу дэстYрiнде: eлген aдaмFa курэн aшып, бaтa оку aбзaл болып сaнaлсa, тiрi aдaмFa (эр тYрлi жaFдaйынa бaйлaнысты: ayырFaндa, решшт жaFдaйдa т.б.) - кeдiлiн бiлдiрyдi жeн деп есептейдi.
Gлгeнгe екпе ЖYpмeйдi. ^^зэк сaлтындa: тiршiлiкте болa жYретiн кeдiл кiрбiдi мен eкпе-нaзды мaркyм болFaн aдaмFa aйтyFa болмaйды.
Gлгeндe жылаFанша, тipiдe сыйлас. ^ршшкте eмiрi ырыд-жырыд, eзaрa нaрaзы болып журген жэкын, тэныс aдaмдaрдыд бiреyi eлгенде екiншiсiнiд ел кeзi кылып, жылaп-сыктayын aйтып тур. 2. эуыс. бaрлык жaксылыкты aдaмныд кeзi тiрiсiнде iстеген жeн демекшi.
Gлгeннщ артынан елмек жок. Ауыс. бayыр етiндей кaншaмa жaкын, кымбэт тa кимaс болсa дa, eлген aдaммен бiрге eлy, о дуниеге бiрге кету жок. K^anbi кaйFы кaншaмa ayыр болсa дa тiрi aдaм eз тiрлiгiн iстейдi. Адaмзaт тaбиFaты осылэй жaрaлFaн. Бул мaкaл эдетте к^зелы кaЙFЫFa дyшaр болFaн aдaмды жyбaтy Yшiн, кeдiлiн суытып, бойынa куш-ж^ер беру Yшiн aйтылaды.
Gлгeшцнeн жаксы екен елмегенщ, Кергенщнен жаксы екен кермегенщ. Ауыс. Элмей тiрi жYре беру, кeп жaсay - кэ^^й тayкымет кeрсед де, одэн aбзaл, eйткенi eмiрде кeргенiднен кeрмеген кызь^ыд элдекaйдa кeп, кaртaйсaд дэ жaксы-жaмaнныд тaлaйын элi aлдaн кeресiд демекш^
Gлдщ, Мамай - кор болдыщ. 1. Орaк-Maмaй екi бэтырдыд eлiмiне 6эйлэнысты эйтырып к&^вн бiр тэмсш: тiршiлiкте кэншэ дэдккэ ие болып, aтaFы жер жэрсэ дэ, eлгеннен сод кeп эдэм эркiмнiд сeзiне iлiгiп бyрынFы беделiнен aлыстayы мYмкiн.. 2. эуыс. эдэм тiрiсiнде, Maмaй бэтыр тэрiздi кэншэ мыкты болсэ дэ, eлгеннен сод ол мыктылык умыт болэды. Оныд этынэ ^ршген сeз келтiрiп корлэуы жэне мундэй жaFдaй кез келген эдэмныд 6эсындэ дэ болуы мYмкiн демекшi.
Gлeцдi жерде егiз сeмipeдi, Gлiмдi жерде молда сeмipeдi. 1. жэзы жылы, ылFaлды, сулы-нулы жерде , шeбi шYЙгiн жэйылымдэ жYрiп, кунэрлы шeбiн еркiмен жейтiн сиыр мэлыныд соныд бiрi - eгiздiд семiретiнi тaбиFи кубылыс. Ал ертеректе эртYрлi iндеттен, ayрy-сыркayдaн эдэм кeп eлетiн жерлерде дiни рэсiм - кэгидэ бойыншэ о дYниеге узэту ayылдaFы молдвлэрдыд мiндетiнде болFaн жэне eлiмге бэйлэнысты пiтiр-сaдaкaлaр мен бэскэ дэ сый-курмет, ырым-сырымныд бaрлыFы жaнaзaсын шыFaрFaн, немесе ясiн окьтан сол молдaлaрFa берiлетiн болFaн. Бул олэрды коддэтып, эл-эукэтын эрттырэ тYсетiнi сeзсiз. Maßan осы жэйтты aдFaртып тур. 2. эуыс. бiреy жэксылык бэр жерден пэйдэ тэуып кемелденсе, ендi бiреy, керiсiнше, жaмaншылыккa, кaЙFы-кaсiрет бэр жерден пэйдэ тэуып кенеледi деген шз.
Gлepмeннщ кезi жаман. 1. ^п эуырып, eлетiнiн сезген, бул дYниемен кeп узэмвй коштэсэтынын iшi бiлген ад^м , эдетте, деш сэу, ойнaп-кYлiп жYрген aдaмдaрFa бiрде кызь^э кэрэсэ, ендi бiрде кeзiн CYзiп, «^BFaM кэрэйтын, тшл, « мыта дYниеде менен кешн жэсэйтын осы-ay!» дегендей, пендеуи тэр ниетпен, жвмвн кeзiмен тесiле де узэк кэрэйтын сэттерi болады.; 2. эуыс.
eмiрдщ барша кызыгынан eзiн маркум санайтын, тiрi жYргендердiц бэршен бар дYниенi кызгана карайтын аyрy адамныц сук ^зь
Gлерщдi бшсец, eTÍpÍK айтпа, ^сталарыцды бшсец, эдлык кылма. G^ík айтyдыц eзí де белгш айла-амалды талап ететш, «тэуекелге бел байлау» сиякты эрекет; ал ондай e^iK^H, басыца eлíм, кауш-катер тyдыратынын алдын-ала бшсен, оган барyдын eзí акымактык; сондай-ак урлык та -кылмыстьщ бíр тYрí, онда да «тэyекелге бел байлаy» бар, оны да акыл-айламен ютемесен болмайды; ал усталып калганынды бшп турып ютеген урлык-акымактык. «¥рлык, урлыктын арты - корлык» деген ceз содан.
Gлмеген алтын аякпен ас iшедi. Ауыс. адам eлмей, Ken жасап жYре берсе, ерте ме, кеш пе, эйтеyíр, бíр рахатка бeленyí кэмш. <^лгенщнен жаксы екен eлмегенщ, ^ргеншнен кeп екен кeрмегенщ» деген макал да осы мэндес.
Gлмейтiнге eлi балык жолыFады. 1. Аштан eлyге айналган адам eзен жагаласа, ен болмаса жагада eлш жаткан балык кездеcyí мYмкш, ол сонь пшрш жесе де eлмейдí деген ceз. 2. аyыc. ажалы жок адам канша киналса да, ол ^i каларлыктай бíр себептщ болары шзшз. «Gзен жагалаганнын eзеri талмас» деген макалдьщ да осы угымга катысы бар.
Gлтiремiн дегеннен корыкпа, <Юлемш!» дегеннен корык! Ауыс.
«шл^реми!» дегеннен корыкпай, «шлемт!» дегеннен коркудын керектт: «eлтíрíмíн!»деy - тек бíр юсшщ колындагы ic емес, кíмдí юм жэне калай, не Yшíн eлтíретíнí баска адамдарга да беймэлíм болып калуы мYмкíн. Ал, «шлемт!» деу - жеке адамнын eз басынын ici: ол амалын тауып , калаган кезшде-ак eлне калады. Сондыктан да , кауым Yшíн сонгысы каутл, «осындай адамнан корку керек!» деп сактандыру орынды.
Gлi арыстаннан тiрi тышкан артык. 1. лршнде «ан патшасы» атанган арыстаннан ^i тышканнын артык болатыны - eмíр зандылыгына байланысты: eлген арыстанда бурынгы эрекеттщ (кYш, айбар, тагылык) бíрí де жок, ал ^i тышканнын eзíндíк лршшп бар. 2. ауыс. кезшде дэурендеген, заманында билш, eктемдíк жасап дYрíлдеген, бíреyге корган болган, бíреyге тюш батырганлауазым иес маркум болып тынганда , лрюшде ^зге шмейтш бíреyлердíн ^i жYргендíri аркылы танылып,бас ^терш, маркумнан eзíн артык санайтыны бар.
Gлiге - к^ран, тiрiге - салауат. Ауыс. eлген (маркум болган) адамга багыштап куран оку (окыту), ал ^i жYрген адамнын бул eмíрде ютеген жаксы-жаман пендешшгше салауат айтып, кешíрíммен карау дш мусылманнын, ecер елдщ eнегелí урпагына тэн имандылык пен ибалык, eнеге-Yлri болып саналады демекшг
Gлiк шыккан алдында жолбарыс жатады. Ауыс. казак салт-
дэcтYрíнде « eлíм» деген ceз суык, kícící eлген Yйге бíрден баса-^ктеп юрш бару юмге болса да киын. Себебг адамы eлш, азаланып, ^нш кулазып, жылап-сыктап отырган кайгы-кашретп жандарга ^щл айтып, жубату, кайгысына ортак болу, дуга (аят) оку осы тэрíздí ícтердí орындау онай емеc.Gлíм шыккан уйдщ айдаhар жаткандай eте салкын, суык, болуы да содан демекшг
Gлiм байдыц малын шашады, жоктыц артын ашады. Ауыс. бул дYниеде eлíмге казактан кeп шыгынданатын халык кемде-кем. Адам бул дYниеден
oткеннен кешн, тyс-тyстаFы туыстарына хабар айтылады. Естiгендер кoцiл айтуFа казалы Yйге келiп жатады. Ос кYнi келгендер мэшттщ кyрметiне оны yйыктамай кузетуде болады. ОларFа мал сойылады, «конакасы» берiледi.Дастархан мол таFамдармен толтырылады. Будан кейiн Yшi, жетiсi, кыркы, жылына байланысты ас беру т.б. толып жаткан рэшмдер oткiзiледi. Бyлардыц бэрше де мал сойылады, кyран окытылады. Koбiнесе шамасы келгендер жылкы сояды. Элiм казалы Yйге де, онын, туFан-туыстары мен бYкiл ауылына да Yлкен сын ретiнде каралады. Сондыктан бYкiл ауыл-аймак, туFан-туыстары колындаFы барымен бoлiсiп, шыFынды кoтерiп алуFа тырысады. Бул бiр жаFынан аруакка кoрсетiлген кyрмет деп есептелiнедi. Аукатты, дэулеттi адамдарoлiмде бiраз малын шашады да, ал жалFызлiк , кедей адамдарFа oлiм рэсiмдерiн аткару oте киынFа соFады. Олар кыруар карька батады. Макал осыны ацFартып тур.
Oлiм - болжамсыз, eMÍp - болжамсыз. Ауыс. ешбiр пенде кашан, калай жэне кай жерде oлетiнiн де, калай, кайтiп oмiр CYретiнiн де алдын-ала бiлмейдi. Демек, 6ул екеуi де адам Yшiн алдын-ала болжауFа болмайтын, беймэлiм, Fайыптан болатын ку6ылыс деген сoз.
Oлiм - 6ipiHmi KYHi от, екiншi kyhí - шок, Yшiншi kyhí - жок. 1. «Тас тYCкен жерiне ауыр» дегендей, казаFа маркумныц ет-жакын аFайын-тумалары мен бала-шаFаларыныц катты каЙFыратыны белгiлi. Бiрак казаFа эркiм эртYрлi каЙFырды; каза ец жакын кимасын жоFалткан адамдар Yшiн бiрiншi кYнi жан -дYниесiн oртеген оттай, екiншi кYнi табы ыстык шоктай суына бастайды; 2. ауыс. ауыр каЙFы - казаны да уыкыт басады, оныц кай тYрiне болса да адам баласы бiртiндеп болса да кoнедi демекшi.
Oлiмнен басканыц ертерек болFаны жаксы. 1. ешкiм де ерте oлiп, кыршыннан киылFысы келмейдi, сондыктан да OFанасыкпайды, кеш келгенiн калайды; 2. ауыс. кYткен iстiц тез келгенш, бсталFан iстiц тез аякта^анын калауFа, OFан асыFуFа, асыктыруFа болады, бiрак ерте ме, кеш пе, эйтеуiр, пенде басына бiр келер oлiмнiц ажалдыц ерте келуiне асыкпау, асыктырмау керек дегенге саяды.
Oлiмнен коркып, eMÍp CYрме. Ауыс. жумыр басты пенде ерте ме кеш пе, эйтеуiр, бiр oлетiнiн бiледi; бiрак» oлемiн-ау» деп каЙFырып, oмiрдiц кызы^ын коркынышпен, дiрiлдеп-калтырап oткiзген oмiрдiц де oмiр сикы болмайды дегендi ацFартады.
Oлiмнен - ^ят KYштi. Ауыс. oлiм кiмге болса да коркынышты; бiрак адам бiр oлiмнiц боларын бшед^ оны табиFи кубылыс деп карайды. Ал, тiрi жYрген адамныц oлiмнен де жаман коркатын нэрсесi - ел алдында маскара болып, уятка калу; ол адамныц ец кымбат, ец абзал касиетi саналатын ар-намысынан айырылуы. ^азактардыц « Малым- жанымныц садаFасы, жаным - арымныц садаFасы» деуi де,мiне, осыдан.
Oлшщ id- т1р1ге сабак. Ауыс. маркумныц тсршерге калдырар o^re-Yлгiсi, жас урпак Yйренер сабаFы - оныц барша болмысы, саналы oмiрi, артындаFы игшкл iсi, рухани мурасы, iзбасар шэкiрттерi тэрбиелi yрпаFы болмак.
0лi риза болмай,тiрi байымайды. Атa-бaбaсын сыктап eскен ^a; дэстYpiнде eлi apyaкты pизa етy, apтын куту, жaдындa сaктay - кейiнгi ypпaктыц тарызы сaнaлFaн; олapдыц eсiп-eнyi де дэyipлеп демyы дa соFaн бaйлaнысты деп сенген. Осыдaн ^a; сaлт-дэстYpiнде eлген бaбaлapFa aс беpiп, бaбaсынa ескертюш кумбез, кесене оpнaтып, кypaн окытып, apтын тоЙFa aйнaлдыpy pэсiмi куш бугшге дейiн сaктaлып келедi. Эpбip сaнaлы aзaмaт» eлi paзы болмaй, тipi бaйымaйды» деген сeздi бaбaлapдын кaлFaн ypaн-aнттaй сезiнедi жэне соныц жосын-жоpaлFысын жaсayFa тыpысaды.
Эмiр бар жерде - елiм бар. Диaлектикaлык yFым: дYние-элемдегi бapлык зaт, кубылыс толaссыз eзгеpiп, дaмып, aлмaсып отыpaды: осы тypFыдaн aлFaндa дуниеге келу, eмip суру aдaм Yшiн ^ндой зaцды болсa, дуниеден кетy де сондaй зaцды, eмipге келу де, eлy де тaбиFи кубылыс демекш^
Тiлiмiзде жиi колдaныс тayып отыpaтын eлiм-жiтiмге кaтысты мaкaл-мэтелдеpдiц денш кepсете отырып, олapдыц тыцдayшыFa эсер, ыкпaлын ескере келе, беpiлген мaкaл-мэтелдеpдi жaFымды мэн тyдыpaтын, жaFымсыз мэн тyдыpaтын мaкaл-мэтелдеp деп екiге бeлiп кapaстыpып отырмыз.
Жагымды мэн mydbipambm мaщл-мэmeлдep:
Oмiр бар жерде - влiм бар.
Oлi риза болмaй,тiрi байымайды
Oлiнiц ici- тiрiге сабац.
Oлiмнен - уят кYштi.
Oлiмнен цорцып, вмiр CYрме.
Oлiмнен басцаныц ертерек болганы жацсы.
Oлiге - цуран, тiрiге - салауат.
Oлмейтiнге влi балыц жолыгады.
Oлмеген алтын аяцпен ас iшедi.
Oлгенге - бата, Тiрiге - квщл.
Oлгенге вкпе ЖYрмейдi.
Oлгенде жылазанша, miрiде сыйлас.
Oлгеннiц артынан влмек жоц.
Жагымсыз мэн mydbipambm мaцaл-мэmeлдep:
Oлiм - бiрiншi KY-н от, екiншi - шоц, Yшiншi - жоц.
Oлiм - болжамсыз, вмiр - болжамсыз.
Oлiм байдыц малын шашады, жоцтыц артын ашады.
Oлiк шыццан Yйдiц алдында жолбарыс жатады.
Oлi арыстаннан тiрi тышцан артыц.
Oлтiремiн дегеннен цорыцпа, «Oлемiн!» дегеннен цорыц!
Oлерiцдi бЫсец, втiрiк айтпа, усталарыцды бЫсец, урлыц цылма.
Oлерменнiц кв3i жаман.
Oлецдi жерде вгiз cемiредi, Oлiмдi жерде молда cемiредi
Oлдiц, Мамай - цор болдыц.
Oлген бураныц басымен атанды цорцытыпты.
Oлгенiцнен жацсы екен влмегенщ, Квргенщнен жацсы екен кврмегенщ.
¥лт болмысындa afeipbi^a ситаткд ие eлiм - зaцдылык; эpi тypaк;тылык; болып сaнaлaды. Демек, ;a3a; xaлкы б^л пэниден eткен aдaмынa aFaштaн сapaй «^ai^aFa^ тaстaн мYсiн тypFызбaFaн, a^rn тaск;a бaсып кiтaп шыFapмaFaн, 6yklh pyxaни дYниесiн киелi деп сaнaFaн сeзi мен сaзынa сaк;тaFaн, сондыкган ;a3a Fypып жыpлapыныц элеyметтiк мэш мен к^^ды; мaцызы aсa жоFapы болFaн.
ПайдаланFан здебиеттер tí3ímí
1. Дита, Б. K^a; тiлiндегi мaк;aл-мэтелдеpдщ тaнымдык; пpaгмaтикaлык; aспектiсi [Мэтiн] : Ф^.к. дисс. K;олжaзбaсы: 10.02.02. / Б. Дита. - Aлмaты, 2002. - 110 б.
2. Kaйдap, Э. Хaлык; дaнaлыFы [Мэтiн] / Э.K;aйдap // А.: ТоFaнaй Т, 2004. - 560 б.
