CC BY
41
«Crede Experto: транспорт, общество, образование, язык» — международный информационно-аналитический журнал №2 (09). Сентябрь 2014 (http://ce.if-mstuca.ru/)
УДК 811.512.122'373.49
ББК 81.2
Е831
Есимова Жулдыз Дапеновна Алматы, Казахстан КУЛЬТУРНАЯ ЛЕКСИКА, ИСПОЛЬЗУЕМАЯ В СВЯЗИ
СО СМЕРТЬЮ
В статье рассматриваются слова и словосочетания, передающие обычаи, традиции, мировоззрение казахского народа, в целом подчеркивающие национальную культуру и национальный характер.
Ключевые слова: национальные обычаи, материальные культурные единицы, лингвокультурология, лингвокультурема
Esimova Zhuldyz Dapenovna Almaty, Kazakhstan DEATH-RELATED CULTURAL VOCABULARY
The words and phrases used for describing customs, traditions and the Kazakh people philosophy are studied in the article. The author discusses their importance for the national culture.
Key words: national customs, material cultural units, lingvoculturology, lingvocultural unit
БYгiнгi тандагы галамды; еркениет аясындагы жа^Ьандану Yдерiсiне
байланысты тш бшмщдеп зерттеулер багытынын, аукымды да интеграциялы;
сипатына сай тiл мен мэдениет сабактастыгын аныктаудыц мэш зор. Кез келген
^лт тш аркылы зерттейтiн лингвомэдениеттану саласы. Жалпы тiл
бiлiмiнде лингвомэдениеттану гылымы зерттеудiц бiр саласы ретiнде
© Есимова Жулдыз Дапеновна, 2014
кешнп кезендерде к;алыптаск;ан. Тiл - лингвистикалы; аспектi. Ал тiлдегi мэдениеттщ эртYрлi кeрiнiстерi мен кызметш мэдениеттану зерттейтшдштен, лингвистика мен мэдениеттану гылымдарынын, тушсу нYктесiнен ХХ гасырдын, 90 жылдарында ез алдына жеке жаца багыт пайда болды, б^л багыт Э. Бенвенист, В. Н. Шаклеин, В. А. Маслова жэне т. б. галымдардын, ецбектерше байланысты «лингвомэдениеттану» деген атк;а ие болды.
Кез келген ^лт дYниетанымы, ^лттык; болмыс, ^рпактан ^рпакка берiлiп келе жатк;ан, гасырлар бойы жасаган ^лттык; мэдениетi онын, тiлiнде кeрiнiс табады. ¥лтты; мэдениеттщ тiрегi тiлде. Тiл - дYниетаным к^ралы. «Тшде халыктын, бYкiл тыныс-тсршшп, оныц шын мэндегi (табиги) болмысы мен дYниетанымы сак;талган» [Эмiрбекова, 2006, 22 б.]. Тш - мэдениет айнасы. Онда ^лтты; таным, ^лт менталитетi, ^лтты; мiнез, eмiр салты, эдеп-г^рпы, к^ндылыктар жYЙесi, дYниеге кезкарасы, тYЙсiгi, сана-сезiмi кeрiнiс табады. Сонды;тан к^рп тацда ^лтты; тiл мен ^лттык; мэдениеттi байланыстыра зерттейтiн тш бiлiмiнiц лингвомэдениеттану деп аталатын саласы кец канат жайып отырганы жайлы зерттеуiмiздiц алдыцгы тарушасында сез етшген болатын. Тiл мен мэдениет сабак;тастыгы, тiлдiц танымды; т^ргыда зерттелуi тш бiлiмiнiц eзектi салаларыныц бiрi ретшде карастырылуда (В. Фон Гумбольдт, В .Н. Телия, А. Вежбицкая, В. Воробьёв, В. Маслова, Н. Д. Арутюнова, Д. С. Лихачёв, Э. Кайдар, е. Жанпешсов, Н. Уэли, Ж. Манкеева, Г. Смаг^лова, А. Сейшхан, А. Ислам т. б.). Орыс галымы В.А.Маслова тiл бшмшщ б^л саласына былайша аны;тама бередг «Лингвокультурология - это наука, возникшая на стыке лингвистики и культурологии и исследующая проявления культуры народа, которые отразились и закрепились в языке» [Воробьев, 1997, 28 б.].
Лингвомэдениеттану ^лтты; тш деректершщ бойынан мэдени нышанды тауып, карастырып, сол атаудын, ^лт мэдениетiндегi eзiндiк ерекшелтн танытуга кeбiрек багыт б^рады. Осы саланын, негiзгi ^гымдарынын, бiрi -лингвокультурема (лингвомэдени бiрлiктер). «В. В. Воробьёв "лингвокультурема" терминiн енгiзе отырып, мынадай аны;тама ^сынады: "лингвокультурема" — комплексная межуровневая единица, форму которой
составляет единство знака и языкового значения, а содержание — единство языкового значения и культурного смысла» [Маслова, 2004, 44 б.]. Демек, лингвокультурема - улт мэдениетшен хабардар етер улт тшнде кершетш тшдж бiрлiктер. «Мэтшде немесе карым-катынас барысында кершю табатын лингвокультурема - улттыц езше тэн болмысы мен эдет-гурпына, элеуметлк емiрi мен турмыс-пршшгше сай уэжделген мэдени эрекеттер мен ситуациялардыц непзшде бейнеленген атауыш тацба (зат, буйым, улттык кажеттшк атауы мен мэдени кершют сипаттайтын ситуациялар атауы)» [Манкеева, 1997, 20 б.]. Осыган орай бiздщ жумысымызда казага катысты жасалатын жоралгыларды лингвомэдениеттанымдык жагынан талдау барысында лингвомэдени бiрлiктерге (лингвокультурема) баса мэн бершдг
Лингвомэдени бiрлiктер немесе лингвокультуремалар эр тYрлi салалы сездердiц топтарынан керiнедi. ¥лттык салт-дэстYP, жен-жоралгы, улттык кезкарастар, улттык болмыс, бiр сезбен айтканда улттык мэдениеттi, улттык мiнездi бiлдiретiн сез жэне сез пркестерг
Салт-дэстYрлер - рухани мэдениеттiц непзп аспектiсi. «Ол - ултты рухтандырып, оныц iшкi, сырткы келбетiн ернектеп, керсетш туратын сипаттарыныц бiрi. Оныц непзп бiр сипаты - оныц турактылыгы. Ол оцайлыкпен езгере салмайды, тiл аркылы ол урпактан-урпакка бершедг Сол аркылы улт емiрiнiц желiсi Yзiлмей, урпактан-урпакка жетюзшедЬ) [Манкеева, 1997, 5 б.].
Осыган орай казага байланысты колданылатын лингвомэдени бiрлiктердiц улттыц салт-дэстур, заттыц мэдениет бгрлжтерг (кшм-кешек, ыдыс-аяк, кару-жарак, аспап, Yй жабдыктары, мал шаруашылыгына катысты заттар) деп аталатын екi тYрiне айырыкша токталып, темендегiше топтастырдык:
^азаFа байланысты колданылатын улттык салт-дэстур лингвомэдени бiрлiктерi:
Бидай шашу - елжт Yйден шыгарган соц оныц аруланган орынына бидай шашып тазалау гурпы болган. Оныц мэш - арты есiп-енсiн, урпактары кеп болсын деген магынага саяды. Сондай-ак казак дуниетанымында елген
aдaмныц орнын жaцa урта; бaсaды, eлiм - eсiп-eнyге, жaцa eмiрдiц ^к^ше себепкер болaды деген yFbrn
Шърац жазу - eлiктi уйден шыFaрFaн соц оныц aрyлaнFaн орыныта шырaк; жaFылaды. Муныц мэшс де шырaFы сeнбесiн, ошaFы eшпесiн, урпaк;тaры жaлFaстырсын деген мaFынaдa к;олдaнылып келедг
От крйът арулау - 0лж шы^кда Yйдi дереy бaск;a жерге ayыстырып, eлiктi шыFaрFaн, оныц денес жyылFaн жердi тaзaлaп, от ;ойып aрyлaйды. Ол жердi кдзып, Y^i^ топырaк;, тaс Yйiп кiшiгiрiм обa жaсaйды дa, оны aдaм, мaл бaспayын жiтi к;aдaFaлaйды. Хaлык; тYсiнiгiнде мундaй жердi aдaм, мaл бaссa эртYрлi ayырyлaрFa ушырaйды деген сешм орнaFaн. Сондыктан ол жердi от ;ойып aрyлaйды, бул жердi «aрyлaFaн жер» деп aтaFaн.
Цоштасу айту - ерте кезде eлген aдaмды aтымен K^a жерлесе, кейiн aттыц куйрь^ын кесiп, тулдaп, aсынa соятын болFaн. ТулдaнFaн aт a^a сойылaр кезде тyыстaры aттыц жaлын кутып «к;оштaсy» arn^a^
Ац кшзге орау - eлiктi мYPдеге к;aзaк;тaр a; киiзге орaп, кiлемге сaлып aпaрaтын болFaн. Сондaй-aк eлiктi бeлек кшз Yйден шыFaрyы дa , кешннен молa турFызaтыны белгiлi.
Ала жт устау - eлiктi жeнелтy кезшде ana жiптi устaп отырып о дYниеге aттaнaFaн aдaмныц бaр кYнэсiн eзiне к;aбылдay дэстYрi. Мэшттщ y^^ aртылFaн aлa aрк;aнды aбыз aйнaлдырa отырып: « Алa жiп, aлa жiп, бул кiсiнiц бaр жaзыFын aлa бгг», - деп жштщ ушын eлген aдaмныц ^нэсш ^теретш aдaмFa устaтaтын болFaн. Алa жш aрк;ылы екiншi aдaм кYнэнi eзiне к;aбылдay рэшмш жaсaFaн [Kaйдaров, 1985, 111 б.]
^a3aFa байланысты колданылатын заттык мэдениет бiрлiктерi (кшм-кешек, ыдыс-aяк;, к;aрy-жaрaк;, aспaп, YЙ жaбдык;тaры, мaл шaрyaшылыFынa кдтысты зaттaр):
«КебЫ» - eлiге кигiзетiн киiм. Yшкiлсiз, тiгiсi сыртынa к;aрaтылFaн, тYсi a; болып келедi.
«Шътъшдъщ» - улт дYниетaнымындa eлген aдaм мэйт тaзa емес, эрi Yрейлi, эрi киелi болFaндык;тaн оны оц жaк;к;a сaлып, шымылдьщ курып,
коршаган ортадан аулактайды. Сондай-ак eлiктiц бетш ак матамен бYркемелеп жауып кояды. Осыган орай казакта «арулау» деген сез колданылады.
EciK, босаза, мацдайша - Элшт шыгарарда табалдырыкка койып дамылдатады. Оны уйден аяк жагымен шыгарады. Бул гурыптардыц мэш -баска элемге аттанардагы шекарадан ету мэншде болса керек. Осыган орай табалдырыкты басуга, есiктi керуге болмайды деген тиым да бар екеш мэлiм. Сондай-ак босага екi дуниенщ шегi, кез-келген дYниенiц кiрiп-шыFатын ест, эр нэрсенщ ауызы деген ауыспалы маFыналарда да колданыс табады. Ес\к алды ошазан, Жылцы ¡штде цащазан, Олгенде шызам деп ediM, Жгбермешг босагам...
ЕсЫтщ ycmi мацдайша, Кардан ескен тацдайша, Олгенде шызар ушмнен, Жiбeрмeшi, мацдайшам.
Атау кере - АFайындарыныц алдында Алланын, ак eлiмiмен етш бара жаткан адамдар арыздасып, коштасып болFан соц, кез жумар алдында соцFы асын сурап шетш болFан. Буны казакта «атау кере» деп атаFан. ОсыFан орай елген адамды «дэм-тузы таусылды» деп те жатады. Ежелгi салт бойынша актык сапарFа аттанушы адам жакын адамыныц колынан соцFы рет дэм тататын болFан. Кeргендi адамдар элсiреген адамFа CYйiктi, соцFы асын дайындап берген. «Атау кере» сиякты киелi асты сурап iшiп, ез ажалын каскайып тYрып карсы алып, артына Yлгi-eнеге, улаFатты есиет калдыратын касиеттi адмдардыц бiрi болFан Жамбыл Жабаев елер алдында елiмен коштасып, бiр шыны айран алдырып iшiп, «^арасай бабамнан калFан кызыл жолбарыс кайырылмай АлатауFа енiп кеттi, бул менiц атау-керем шь^ар» деген ацыз-эцгiме де бар [Гайдаров, 1985, 176 б.].
Иман суы - актык сапарFа колдан дэм таттырып аттандыру.
«Заттык; мэдениет лексикасы - улттык; рух пен талгам негiзiнде, ултты; турмыс пен шаруашылы; ерекшелiгiне сай технологиялы; процесс нэтижесiнде, eз мэнi мен ащаратын ;ызметше сай сeз тудырушы модельдер ар^шы жасалатын лексика-семантикалы; категория ретшде кумулятивтiк ;ызмет негiзiнде са;талган материалды; eндiрiс пен мэдени туындылардын, атауы» [Кайдаров, 1985,13 б.].
Осындай ;азага байланысты ;олданылатын загсы; мэдениет бiрлiктершщ сипаты - бiр элемнен екiншi элемге ауысудагы eтпелi рэсiмдi ;амтамасыз етуден туган мурагат.
Пайдала^ан здебиеттер
1. Эмiрбекова А. Б. Концептшк ;урылымдардыц поэтикалы; мэтiндегi вербалдану ерекшелiгi. Филол. гыл. канд. дисс. Алматы: 2006. 107 б.
2. Воробьёв В. В. Лингвокультурология (теория и методы). М.: 1997. 331 с.
3. Маслова В. А. Когнитивная лингвистика. Минск: Тетра Системс, 2004. 256 с.
4. Манкеева Ж. А. Каза; тшнщ загсы; мэдениет лексикасы. Док. дисс. автореф. Алматы: 1997. 53 б.
5. Кайдаров Э. Этнолингвистика: Бшм жэне ецбек №10. 18-22 б. Алматы: 1985.
