CC BY
17
К1рыл1ца у шсьмовых артэфактах:
надлггаральны сэнс
и
Д
Уладзiмiр ArieBiM,
старшы навуковы супрацоушк 1нстытута фiласофii НАН Беларусi, кандыдат фiласофскiх навук
ля старажытнай i пазней-шай Pyci было сакраль-на-патаемным успрыняцце i ужыванне алфавиту. Семантыка знакау, эмблемау, эзатэрычных сэнсау, зафiксаваных на пiсьме, мела адмысловую культуру, зараз згубленую. Здавалася б, чытанне лiтар не складае праблемы для пiсьменнага i адукаванага чала-века, няхай сабе буквщы маюць выгляд славянскай вязi. Аднак бачыць гiсторыю праз слова не заусёды проста. А тым больш праз лиару... Цяпер нават спецыялiстау часам бярэ водум i яны спатыка-юцца i б'юць у хамут, сустрэушыся з энiгмай (enigma (лац.) - загадка) лиар. У гэтых адносшах пазiтыуна гучыць выраз: «Намъ всЪмъ подабаеть умирати за единый азъ. Всякая зЪло сила въ семъ азъ сокровенна» [1]. Прыгледземся да вядомых фактау, калi iнфармацыя лиар не асэнсоуваецца адэкватна, належным чынам, у дастатковым аб'ёме. Гэта, як казау Георгi Лyкiч Скарына, яшчэ не будучы доктарам Францыскам, «трудъно ест не толико намъ про-стымъ • но и докъторомъ навченымъ ко зърозумению [2].
Першы прыклад - з энкалшёнам
Пры раскопках старажытнага Бярэсця у археалапч-ным культурным пласце XIV ст. быу знойдзены бронзавы крыжык-энкалпiён вiдавочна кiеускай школы вытворчасщ гэтай царкоунай параферналii (parafernalia, parapherna (лац.) - прыдадзенае звыш чагосьцi). Паясненне мае на-ступны выгляд: «...Крыжык-скдадзень... прызначаны для захоування мошчау... Пярэдняя створка чатырохканцовага крыжа памерам 8,6 X 6,4 см... Выявы... выразаны разцом i запоунены чэрню. У цэнтры крыжа - укрыжаванне з шм-бам над галавой, справа ад укрыжавання - выява Богамацi, злева - 1аана Хрысцiцеля. Пад рyкамi укрыжавання надшс 1С - ХС (1сус Хрыстос), над нiмбам укрыжавання - роунабаковы крыж з паукруглым надпiсам над iм ОДУС. Надпiс не расшыфра-ваны, магчыма, крайнiя знакi з'яуляюцца манаграмамi сонца i месяца...» [3]. Публжацыя аб знаходцы сведчыць пра недастат-ковую сiстэмнасць яе апрацоуш, хаця б, па-першае, тым, што падае яго памеры не у iснаваушых адзiнках вымярэння, а у сучасных
сантыметрах, а па-другое, расчытанне надпiсу на iм не суад-носiцца з тагачаснай азбукай.
Нават не трымаючы энкалпiёна у руках, можна з пэунас-цю сцвярджаць, што надпiс мае крыху шшы выгляд, чым ён пададзены у апiсаннi. Гэта група кiрылiчных лиар: О = «онъ», Д = «добро», у = «ижица», або «шсшон», С = «слово». У традыцьп школьнай азбукi лiтары маюць кантэкстуальнае значэнне: Ён (ёсць) Дабро 1 Слова, г.зн. Лоход = Хрыстос, як тут паказаны распятым на крыжы.
Друг прыклад - з праснiцай
У Любечы, раённым цэнтры Чарниаускай вобласщ, у 1957 годзе было знойдзена «цилиндрическое шиферное пряслице с алфавитом, датируемым XI в. (А Б В Г Д Е Ж 8 З)» [4]. Праснща абламаная, i адсутшчае магчымы працяг раду гэтых 9 лиар. Наяуныя лиары
змешчаныя на бакавой граш, даюць даволi пэунае прачытанне пачатку азбуш, але не якогасьцi выказвання. На шчэрбiне магло змяшчацца яшчэ каля 4 лггар, i уах, такiм чынам, па перыметры наль чваецца 13, щ ± 1 лиара. Узнiкае наша здагадка, што працяг алфавиу знаходзГуся на другой i трэцяй праснщах.
Трэцi прыклад - з ккцянём
На гэтай зброГ з Пскова IX - XIII стст. бачны шрылаусшя i складовыя знаш, пра яшя археолап шчога не паведамляюць [5].
Щ не трэба прачытаць лиары па ix назве i атрымаць разгадку, якая развязваецца, як i у выпадку з лиарамГ O, Д, у, S з энкалшёна?
Тады на аверсе лиары павшны чытацца у адпаведнасщ з кампазщыяй, цэнтрам якой з'яуляецца шасщканцовы крыж: A - аз (альфа), 't' (крыж), W - амега (канец): яны цытуюць евангельскае выказванне Хрыста: «Я ёсць Алфа i Амега, пачатак i канец» (Уз'яуленне ад Iаана 1,8). (На месцы A крыты-кам прапануецца чытаць I - i Цсус), а на месцы W, магчыма, X - агма (кус)). Далей щзе xXG з крыжыкам x як асобным знакам.
Мал. 1. Праснща
Мал. 2. Ккцень
64
На рэверсе лiтары павшны чытацца, паводле традыцыi, супраць гадзшшкавай стрэлкi: Е - есць, С - слова, Г - глаголь, А - аз, ^ - зямля (зело), Р - рцы, Г - гасподзь. Чытанне мае зуйм шшае значэнне, чым тое, што прапануецца у апрацоуцы аутара, якi шукае складовыя знакi у падобных надпiсах i дае нейкае сумшунае расчытанне: «I СОКУ НЕСЕШЬ ГАГЕ» [6].
Чацвёрты прыклад - з грэбенем
Разгледзiм адмысловы помшк пiсьменства, таксама прысвечаны феномену кiрылiчнай азбукi. Гэта самшытавы грэбень з раскопау старадауняга Бярэсця XII - XIII стст.
Яго знайшоу юны археолаг, але грэбень спачатку не паустау азбу-кай-шрылщай. «Першы беларускi буквар» быу адразу адкшуты як архе-алагiчная банальнасць. Аднак руплiвец забрау яго назад з скрыт, расчысщу...
i убачыу лiтары, якiя праз
стагоддзi упершыню былi прачытаны iм, Вiцем Петручком [7]. Юраушк раскопак П.Ф. Лысенка прывязау знаходку да пабудо-вы XIII ст., вызначыу час яе з'яулення - па меншай меры канец XII - пачатак XIII ст. Экспедыцыя археолагау летам 1971 года у Бярэсце не прыняла пад увагу, што пэуна iснавалi ягоныя
спарышы з працягам азбуш. Такi аналiз гэтага артэфакта не упамшаецца у даследчыцкiх публiкацыях. Чаму там не
было эксплжавана тое, што некалi майстар-мастак-фiлосаф яуна раздзялiу на часткi кiрылiчны алфавiт i тут падау толькi пачатак яго?
На грэбеш чалавек, а праудзiвей, пiсьменная жанчына,
скажам бабуля, якой ён належау, выразала 6 (на аверсе) i
7 (на рэверсе) выявау першых лiтар кiрылiчнай альфабэты -АБВГДе i ЖЙ^Н1КЛ (АБВГДЕ i ЖSЗНIКЛ) - пауустауным шсьмом. З-за таго што з XIV ст. юсы 1, ж, з, 4 практычна не ужывалiся, колькасць уйх 43 лiтар азбукi скаращлася да 39. Сума (6 + 7 = 13) iх выявау на самшытавым грэбенi складае трэць яе бяз'юсавага паменшанага корпусу. Другая трацiна - МНОПРС i Т¥ФХШЦЧ (МШПРС i ТУФХ^ЦЧ) -трэба меркаваць, канешне, была змешчана на другiм грэбеш, мабыць, матчыным. I нарэшце, трэцяя частка - ШЩъЫьЪ i ЮгаК5^0У (ШЩЪЫЪ i ЮЯЕС®У) - прыпадала на грэбень, якi мусiу дастацца або прызначауся унучцы.
Твгйит в$1 рвфсЫт! Траечнае - дасканалае! Юрььтчная азбука апала на тры грэбеш, два з яшх, не выключана, яшчэ магчыма адшукаць у культурных пластах Бярэсця.
Феномен 39 лiтар альфабэты, якая склалася да XIV ст., i пауустауное пiсьмо, паводле накрэслення лггар, аформленае да XVII ст., дазваляе вылучыць падставу для дакладнейшага, чым раней, датавання артэфакта. Нашы тэзiсы (прауда, без спасылак) прынялi некаторыя гiсторыкi. Так, дацэнт кафедры дапаможных гiстарычных дысцыплiн БДПУ iмя Максiма Танка I. Калечыц пiша: «У сувязi з тым, што на грэбнi выра-зана тольш трэцяя частка алфавiта, можна дапусщць, што на астатнiх (! - У.А.) двух грэбнях, яшя не дайшлi да нас, захава-лася яшчэ па 2/3 алфавита (калi прытрымлiвацца азбукi Чар-нарызца Харабра)» [8]. Дададзiм: прытрымлiвацца i моунай практыкi берасцейскiх жанчын, знаёмых са «Сказанием како состави святый Кирил Философъ азбуку по языку словенску»
Мал. 3. Грэбень
Чарнарызца з выдання «Азбуки» 1574 года Ьана Фёдарава.
Муляжы грэбеня могуць з'явщца у вы-глядзе узорау музейных экспанатау i быць прадстаулены у кожнай школе, на кожнай выставе, дзе прысутнiчае тэма шсьменства у нацыянальнай культуры. А легенда-под-пiс пад экспанатам павiнна разгарнуць акрамя фшалапчнай тэму Тройцы, паводле якой майстрыха разбiла шрыьтчны алфавiт на тры часткi-грэбенi.
Калi лiтары утвараюць спалучэнне, якое не прымеш за фрагмент сiстэмы альфабэту, бо утрымлiваюць выказванне, то яны не маюць надлiтарнага, хирганату-ральнага значэння. Другая справа, калi лггары «буквара» на праснiцы i на грэбеш яуна самадастатковыя, каб не шукаць за iмi нейкага выказвання. Мэта iх размяшчэння iншая. Сктэма падачы лiтар у археалагiч-ных знаходках разгортвае тэму увасаблен-ня Слова Божага i Тройцы у архiтэктонiцы кiрылiчнай азбукi, сiнергiю, узаемадзеянне духу i матэрыi, сакральнага i секулярнага.
Возьмем для паказу друпя выпадкi су-часнага нечытання шрылщы, спаслаушыся на прыклады са Скарышяны.
Прыклад пяты -з выкарыстаннем шщыялау
Блiскучы ход - з выкарыстаннем iнiцыялау для раскрыцця хрысщянсшх запаветау, напрыклад, несупрацiулення злу. Скарынава iнтэрпрэтацыя суадносiн мудрасцi Божай i сiлы зброi, гвалту, пачвар, выяулена на матэрыяле сюжэтау двух ш-цыялау «X», на «Ч» i «X». Побач з алегорыямi гвалту - шабл^ лука са стрэламi (сагайдака) i рапiры, яшя «пахераны» крыж-накрыж вiдарысам лiтары «X», тое ж зроблена з хiме-рам^ заняушымi месца Бога. А вось вобра-зы-алегорыi Слова Божага - Сонца - не закрануты. Распрацоука сюжэту бярэ свой выток у словах Эклезiяста: «Лепъшад ест мудрость[,] нежели оружид военънад» [9]. Выбауленне, паводле Госпада, не будзе дасягнута «ш лукам, нi мечам, т вайною... » (Уйа 1, 7).
Прыклад шосты - з эшгматычнь^ лiтарамi
У Празе 10 жнiуня 1518 года Скарына адзначыу момант завяршэння сваёй працы. У прадмове да канвалюту кнiгi Цар-ствау трыумфальна i урачыста усклжнуу з захапленнем [10]:
Мал. 4. Уцыялы «Х» (3), «Ч» i «Г»
Тйг .флш Хдрнтн
н
Аутар першай манаграфii аб доктары Францыску П.У. Ула-дзiмiрау прапанавау сваё чытанне: «Въ концЪ четырехъ книгъ Царствъ выставлены четыре буквы «Е, С, М, Л». Быть можетъ, здЪсь скрываются имена типографщиковъ» [11]. Шукаць за абрэвiятурамi i манаграмамi Скарыны iмёны ягоных
супрацоушкау узялкя мнопя даследчыкi, але беспаспяхова.
Фактычна пары эшгматыч-ных лiтар ЕС i ЛМ ахоплiваюць грэчаскую фразу, якую Скарыт ужо раней скарыстоувау 12 снеж-ня 1518 года у пасляслоуi да кнiгi «Исуса Навина» [12]. Усё разам створана у традыцыi школьнай так званай азбучнай маливы, або тлумачальнай азбукi, своеасабль вага акраверша, i чытаецца як макранiчная фраза, складзеная з назвау кiрылiчных лiтар «Есць», «Слова», «ЛюдзЬ>, «Мыслеце» i грэчаскага выслоуя «Та Феи Харугасъ»: «Ёсць Слова (дараванае чытачу на роднай мове, каб людзi спазналi яго мудрасць)! Дзякавацьма шчодрасщ Бога! (а цяпер) Людз^ Мыслеце!» Скарынау пераклад Бiблii не тольш стварыу i унармавау тагачасную беларускую мову, з'яуляю-чыся найбольшым беларускiм празаiчным творам з асобнымi вершаванымi паэтычнымi тэкстамi, але i дау узоры i цэлую сктэму фiксацыi iнфармацыi пры дапамозе лггар i знакау для раскрыцця эзатэрычнага зместу.
Прыклад сёмы - з расшыфроукай тэксту на тытульным лiсце Bí6nii
Разгадка рэбуса «ЕСЛМ» як бы падрыхтоувае чытача Скарынавага выдання Бiблii да больш складанай задачы -расшыфроукi бiблейскай сiмволiкi, зместу i сэнсу вядомага партрэта Георпя Лукiча Скарыны , змешчанага на гэтай ста-ронцы - лiсце айв (242). Тут ушзе па цэнтры гравюры (памерам 4' : 6"залатога сячэння) на плакетцы (якая на клiшэ мела выгляд
mmwi
з выразнымi крыжыкамi) зафiксаваны славянскай вяззю iмёны «Геиргу + Францускъ + Скирина +». Парадокс не тольш у тым, што «спецыялiсты» глыбокадумна сцвярджаюць, што Скарынй iменем
UäjJ lw/>-r¥>
(reopri) сам сябе нiколi не называу, але i тое, што i не ш-сау яго. Хто ж тады змясщу аутограф iмёнау у публжацьп партрэта першы раз у жанры фражскага лкта i потым у пражскiх выданнях KHir Бiблii? Калi ж звяртаеш ix увагу на славянскую вязь, то кшжшш па-фарысейску пярэчаць, што i тут няма «Георпя», а ёсць слова «доктар», якое пачынае «вроде глаголичное «д». На самой справе тут шрыл1чнае § «Г» для «Георпя» (мал. 4). Таш неардынарны шщыял Скарына ужывае неаднаразова. Неабходнасць нашсання йосШ'а без шрыгтчнай «u» ix не бянтэжыць, хоць гэты па паxоджаннi ла-щшзм належыць пiсаць i пiшацца Скарынам з карэнным «о». Не бянтэжыць i адсутнасць належнага «ъ» на канцы слова. Маюцца нават спробы шляхам падлогау [13] навуковападоб-на выдаць Georgii за egregii - «выдатнаму». Зрабiць Скарыну роуным сабе па шсьменнасщ-граматнасщ - патаемная мара абразаванцау. Digitus Dei est hic! Гэта ж перст Божы!
Прыклад восьмы - з KÍpbrnÍ4Han манаграмай
Не менш кур'ёзна, калi кiрылiчную манаграму
(TM^)
на гравюры (у шжшм левым куце) лiчаць «гатычнымi» iнiцыяламi гравёра, а не тым, што ёсць на самой справе. У злучэнш 6укв1ц «Т» з «3» укампанаваны знак градуса V -правы элемент буквщы «М» выглядае як знак задыякальнага i астранам1чнага Авена (-/*) - Т1- Маем справу з зашсам астранамiчных каардынат пры ужывант лiчбавых значэнняу кiрылiчных лiтар: (Т = 300) + (М = 40) + (З = 7) - ix сума складае 347. Усё разам значыць, што на пауночнай паусферы зорнага неба на 347-м градусе ад Авена, прынятага пры вымярэннях за пачатак адлжу (або у адваротным кiрунку: 347°- 360° = - 13°), знаходзщца кардыната a «альфа» сузор'я, вядомага у гiсторыi астраномй пад назвамi Apis, Musca, Vespa - Пчала, Муха, Аса. Гэта natalitius sidera Скарыны - сузор'е, пад яшм нарадзiyся i якое будзе уплываць на яго лёс, пра што помну усё жыццё i у 1517 годзе паводле вераснёвага стылю (або у 1516 годзе па тады не кнаваушым грыгарыянскiм календары i паводле студзень-скага стылю) адлюстравау на партрэце.
Тут жа Георп (Францыск) Скарынй не проста зашыфравау свае iмёны у выглядзе славянскай вязi лiтар, але i адначасо-ва прадублявау у выявах астрашмау: «Пчала» для Георгiя i «Лямпа» (Авен) для Францыска.
Эзатэрызм адпаведных выявау ускладняецца тым, што пазначэнне «Пчала» на сучасных зорных картах пауночнай паусферы адсутшчае i не асацыiруецца з днём св. Георпя 23 красавца (6 мая па новым стылЦ, калi яна уступае у эклiптыку. Як забыта i тое, што у царкоунай гiсторыi лямпа зрабiлася амвалам святога Францыска [14], заснавальнiка ордэна мшарытау. Iдэалогiя паняцця «мiнарыты» на мове Скарыны парытэтнае «людзям простым, паспалiтым». Гэта можа быць тэмай вывучэння тыпалагiчныx з'яу, актуальнасць чаму надае сёлетш факт прыняцця кардыналам Хорхесам Марыё Бергольё, слаунага прастатой, iмя Францыск пасля выбрання Папам Рымскiм.
Веданне значэння лггар дазваляе расчытаць Скарынавы рэбусы аб яго хросным iменi, каардынатах жыцця зямнога у часе i прасторы (Полацк, 1476 - [Падуя], 1551) i наблiзiцца да праур^вага разумення яго хрысщянскага подзвку.
Прыклад дзявяты - з трыма картушамi
Яго мы бярэм з тытульнага лкта Скарынавай Бiблii, дзе паказаны тры картушы: уверсе «чысты» для горняга свету, што нараджае пазнейшае жаданне укампанаваць сюды Й «квадрат», яш толькi аднойчы з'явiуся на партрэце Скарыны . Гэта - знак пазнання трансцэндэнтнага свету. Ушзе пастауле-ны два картушы: адзш з выявамi вобразау дольняга свету -Сонца i Зямлi, якая наплывае на яго, чым дэманструецца прынцып гелiяцэнтрызму (верхагляд успрымае на месцы Зямлi Месяц); другi з гнасеалапчным сiмвалам пазнання 1манентнага свету, анталапчных зямных сутнасцяу, як1я пазначаюцца «трохкутшкам» Ж з ушсанай у яго лиарай «Т». Вiдавочна, што Скарына дваяка паказвае дольш свет
Мал. 5. Тытул Скарынавай Bi бл ii з л1тарай
ушсанайутрохкутшк
i яго пазнанне: i вобразна, i знакава.
Кампазщыя картуша з сiмвалiчна-вобразнымi Сонцам i Зямлёй - вщавоч-ныя. Кампазщыя ж знака Ж патрабуе тэарэтычнага аналiзу. Яна састауляецца i складаецца з трохкут-нiка, якi з егiпецкiх часоу паслугоувау для пазначэння зямных сутнасцяу, i з лiтары «Т», пачатковай у слове «teo, тео» - Бог. Знак трохкутшка сiмвалiзуе principia essendi -«стыхй», «элементы свету», «речи видомые, сотворенные от Него»: ^v7- зямля Эмпедок-ла, V - вада Фалеса, & - па-ветра Анаксагора, - агонь Гераклита. З ix цяжкiя сутна-сщ пазначалiся троxкутнiкам вяршыняй унiз, легшя - вяр-шыняй уверх, а цяжэйшыя у парах накрэслiвалiся дадаткова унутранай рыскай [15]. Упiсанае «Т» абазначала principium divinum - боскую сутнасць, пазнанне якой адбываецца у Храме, каб чалавек мог падрыхтавацца да пераходу з зямной скши у нябесную, сапраудную. Сэнс кампазщьп знака у тым, што у дольнiм свеце, якi чалавек можа пазнаваць i без бiблейнага кантэнту, прысутшчае Боская прырода, таксама падлеглая пазнанню.
Горш ж свет с1мвал1зуецца знакам «квадрат» - Щ. Форма горняга свету атрымала у спадчыну адзiн з самых старажыт-ных i распаусюджаных сiмвалау. З эпоxi мiфалагiчнай грамадскай свядомасщ квадрат (у прасторавай перспектыве -трапецыя) i - у больш шырокай форме - чатырохкутшк маюць сувязь са шматлiкiмi значэннямi i сярод ix - з щэяй мудрасцi. Тут уласна квадрат сiмвалiзуе рай, увесь сусвет, Храм як ix мадэль. Нябесны Iерусалiм (Уз'яуленне ад 1аана 3, 12), райсш свяшчэнны горад, уяуляу сабой чатырохкутшк, яш клауся
архиэктарам1 у аснову плана пабудовы адпаведных храмау (напрыклад, св. Пятра у Рыме, Полацкага Саф1йскага сабора, Васшя Блажэннага у Маскве, яш называецца «Новым Iерусалiмам»). Другi элемент -амвал мяча, з яшм ля варот Эдэма быу пастаулены xерувiм пасля выгнання адтуль Адама i Евы: «...i паставiу на Усходзе ля саду Едэмскага Херувiма i палымняны меч абарачальны, каб ахоуваць шлях да дрэва жыцця» (Быццё 3, 24). Варта за-натаваць, што меч у Скарына-вым знаку паказаны лязом ушз, што робщь яго сiмвалам мiратворнага крыжа, у той час як меч, яш паказаны лязом уверх, сiмвалiзуе вайну. Трэщ
Мал. 6. Прабабалiчны антытытул Скарынавай Бiблii/ з пазначэннем, што яна «доконлыл»
элемент (дзве кангруэнтныя рыскi) сiмвалiзуе двух херувiмау ля каучэга запавету: «...1 зрабi з золата двух херув1мау... на абодвух канцах века. i будуць херувiмы з распрасцёртымi уверх крыламь..» (Выхад 25, 16-22). Херувiмы (iх амвалы) нясуць функцыю аховы сакральнасцi Боскай кщны, «жыцця жывых» ад «мёртвых», непасвечаных, прафанау, грэшшкау. Бо вяртанне з зямной юдолi у царства нябеснае уяуляе сабою дзеянне, супрацьлеглае выгнанню з рая, якое ёсць не тольш сiмвал абуджанай свядомасщ суб'екта, але i пакарання за яе спробу атрымаць гатовую кцшу без веры у Хрыста. Скарына перадае думку: Святы Дух указвае на немагчымасць наблiзiц-ца да Бога у абсягах i сродкамi Старога запавету. Неабходна вера у новага першасвятара Хрыста.
Пакольк1 «трохкутшк» Ж с1мвал1зуе пазнанне матэры-яльнага, iманентнага, «створанага свету», знаёмага чалавеку i пазнаванага з дзяцiнства, то ён i паказаны на тытуле у пачатку кн1г1 (перад засваеннем зместу Б1блп). Натуральна чакаць, што знак «квадрат» Й, гэты гнасеалапчны амвал здзейсненага пазнання транцэндэнтнага «нястворанага свету», з'явiцца на «чыстым» картушы толькi у канцы кшг Бiблii (Апакалiпсiсу), якая будзе прачытана, спасцiгнута, «докоылнл». Нам уяуляецца, што там на антытытуле чытач па-бачыць: «Б1ВЛИЯ РУСКА доконана докторомъ Францискомъ Скориною из славнаго града Полоцька, Богу ко чти и людемъ посполитымъ к доброму научению ». Яны тольк1 пасля азнаямлення з уам зместам «сихъ малыхъ», як гарчычнае зерне, кшг Бiблii змогуць атрымаць спауна Скарынау дар.
Да такiх высновау нас прыводзщь зноу-такi supraлiтарнае усведамленне функцып «Т» у знаку «трохкутнiк». Ташм чынам, кожны з прыкладау сведчыць пра патрэбу iнавацыйна-ме-тадалагiчнага шляху да кщны i вызвалення з-пад гшнозу кнiжнiкау-адмыслоуцау з iх задамi навук. Асаблiва тых абразаванцау з комплексам змiзарнеласцi, што спрычыняюцца да працэсау асветы моладзi i адукацып народа, для якiх што вечавы звон, што лагерная рэйка - рэчы аднапарадкавыя.
Шсьменнасць як адэкватнае веданне лiтар i знакау iх сумоуя дае магчымасць авалодаць культурай такой усечала-вечай каштоунасщ, як пiсьменства, якое праудзiва раскрывае людзям сэнс i усе багацщ Слова.
' + »
Лiтаратура
1. Цыт. па: Кизеветтер А.А. Протопоп Аввакум. - Ростов-н/Д, 1904. C. 13.
2. Скорина Г. Сказание Послания к римляномъ // Апостолъ. - Вильня: Докторъ Францискъ, 1525. - Л.Д (адварот).
3. Лысенко П.Ф. Открытие Берестья. - Мн., 1989. C. 103.
Рыбаков Б.А. Раскопки в Любече в 1957 г. // КСИИМК, вып. 79. - М., 1960. С. 32.
Кирпичников А.Н. Древнерусское оружие, вып 2. Копья, сулицы, боевые топоры, булавы, кистени IX -XIII вв. // САИ, 1966, вып. Е 1-36. С. 138 - 139.
6. Чудинов В.А. Загадки славянской письменности. Можно ли угадать звучание знаков? - Internet resource: http://www.trlnltas.ru/rus/doc/0211/005a/02110043.htm .
7. Лысенко П.Ф. Открытие Берестья. - Мн., 1989. C. 42.
8. Калечыц I. Азбучныя надгасы XII - XIV ст. на тэрыторы! Беларуа // Веды. 2010. № 40 (2300) ад 4 кастрычнка 2010. С. 8.
9. Еклесиастесъ царя Саломона. - Прага: Докторъ Францискъ, 1518. - Л. еТ.
0. Скорина Г. [Пасляслоуе] ... въ книги перъвыи Царьствъ. - Прага: Докторъ Францискъ, 1518. - Л. сМа адварот).
1. Владим1ров П.В. Докторъ Францискъ Скорина: Его переводы, печатныя издан!я и языкъ. - СПб., MDCCCLXXXVIII. С. 79.
2. Скорина Г. [Пасляслоуе] ... въ книги Исуса Навина. - Прага: Докторъ Францискъ, 1518. - Л.ми.
3. Галенчанка Г. Канец застарэлага м!фа: новы дакумент пра Скарыну // Полацк: каран! нашага радавода. - Полацк, 1996.
4. Энциклопедия знаков и символов - М., 1996. С. 173.
5. Громов М.Н. Античное учение о четырех стихиях в Древней Руси // Вестник МГУ. Сер. 7. Философия. 981. № 2. - С. 66 - 73.
