CC BY
84148
ISSN 1683-0377. Трулы БГТУ. 2014. № 5. История, философия, филология
УДК 811.161.3:003.081.4
Г. Ф. Швед, старшы выкладчык (БДТУ) У - Л1ТАРА СУЧАСНАГА БЕЛАРУСКАГА АЛФАВ1ТА
У артыкуле даследуецца ушкальная лгтара беларускага алфавiта - у нескладовае. Вырашаны наступныя задачы: раскрыта паходжанне «у», пpaaнaлiзaвaны змены у пpaвaпiсе, даследавана затрабаванасць гэтай лiтapы. Работа паказвае арыгшальнасць i непауторнасць aдзiнaй лгтары не тольк1 у лiнгвiстыцы, але i у культурным жыцщ беларусау.
«У» - лiтapa, якая ушаноуваецца як сiмвaл, як своеaсaблiвы апазнавальны знак беларусау.
In this article, explore the unique letter of the Belarusian alphabet «у». The following tasks were solved: origin of «у» was disclosen, changes in spelling were analyzed, the relevance of this letter was investigated. Work shows originality and uniqueness, the only letter in linguistics, but also in the cultural life of Belarusians.
«У» - letter, which is felt as a symbol, as a kind of identification sign of the Belarusians.
Уводзшы. Кожны народ мае сваю мову. Родную мову часта называюць душой народа, таму што менав1та мова, асабл1ва у сучасным свеце, з'яуляецца першаснай i найбольш яск-равай прыметай нацьп. У мове i праз мову вы-яуляюцца таюя важныя асабл1васц1 i рысы народа, як нацыянальная пс1халог1я, характар, склад мыслення, маральны стан i духоунасць, самабытнасць i непауторнасць мастацкай творчасщ i iнш. Мова у пэунай ступенi - гэта сiмвaл нацып, сродак аб'яднання, кaнсaлiдaцыi народа. Народ як нацыя iснуе, пакуль юнуе нацыянальная мова. «Не паюдайце ж мовы на-шай беларускай, каб не умёрл^» - тсау Ф. Бaгушэвiч.
Для пaпуляpызaцыi i пашырэння сферы вы-карыстання беларускай мовы у жыццi грамадс-тва даследуецца ушкальная лiтapa беларускага алфавга - у нескладовае.
Асноуная частка. У аснове сучаснага беларускага шсьма ляжыць юрылща-старажытная славянская азбука.
На Русi кipылiцa пачала пашырацца у XXI стст. у сувязi з прыняццем хpысцiянствa i з'яуленнем богаслужэбных кнiг на стараславян-скай мове. З XIII-XIV стст. юрылща выкарыс-тоуваецца i у белapускiм пiсьменстве.
Да XVI ст. юрылаускае пiсьмо у Белapусi было толью pукaпiсным. Эпоха кшгадрукаван-ня ва усходшх славян пачалася з 1517 г. Вядо-мы вучоны-асветшк, усходнеслaвянскi перша-друкар Ф. Скарына, стварыу на аснове юрыл> цы шрыфт i з 1517 па 1519 г. пераклау на бела-рускую мову i надрукавау 23 кшп «Бiблii рус-кай». Так з XVI ст. у беларусюм шсьменстве стaлi ужывацца i рукатсныя, i друкаваныя лiтapы.
Юрылаусюм шсьмом кapыстaлiся у Белару-сi да канца XVII ст. У 1696 г. сейм Рэчы Паспа-лгай прыняу пастанову, паводле якой у справа-водстве Вялiкaгa Княства Л^оускага пaвiннa была выкарыстоувацца толькi польская мова. З гэтага часу тсаць па-беларуску пaчaлi лацшс-кiмi лiтapaмi (лaцiнкaй).
Пiсалi па-беларуску i apa6cKiMi лiтарамi.
У 1708 г. па загадзе Пятра I была праведзе-на рэформа рускай гpафiкi. Рэфармаваная юры-лiца атрымала назву «грамадзянская азбука» («грамадзянка»). Узоры лiтаp грамадзянскага алфавiта стварыу беларус 1лья Капiевiч.
Пасля падзелу Рэчы Паспалiтай у другой па-лове XVIII ст. беларусюя землi увайшлi у склад Расшскай iмпеpыi. 3 гэтага часу i аж да пачатку XX ст. беларусю народ карыстауся дзвюма гра-фiчнымi сiстэмамi: лацiнкай i кipылiцай.
1снаванне дзвюх гpафiчных сютэм стварала пэуныя цяжкасцi, таму, пачынаючы з 1913 г., бо-льшасць белаpускiх выдавецтвау перайшла на грамадзянсю шрыфт. А у 1926 г. на Акадэмiчнай канфеpенцыi па рэформе беларускага праватсу i гpафiкi было вырашана выкарыстоуваць у якасцi гpафiчнага сродку беларускай лiтаpатуpнай мовы толью кipылiцу. Лiтаpны склад юрылщы ад-павядау гукавой сiстэме стараславянскай мовы. 3 1708 г. у юрылщюм алфавще узаконены лга-ры э, я, з 1735 - й, з 1797 - ё. У беларусюм вары-янце юрылщы паступова замацавалюя лiтаpы i, у, выпалi н, ш, ь, у вынiку сфаpмipавауся алфа-вiт, яюм мы карыстаемся у наш час.
Упершыню у сучаснай беларскай мове лга-ра «у» з'явiлася у канцы XIX ст.
Яна была ужыта у 1981 г. Фрашшкам Багу-шэвiчам у кpакаУскiм выданш «Дудка беларус-кая». А перад Багушэвiчам яе выкаpыстоувалi Вiнцэнт Дунiн-Маpцiнкевiч i Ян Чачот. Мы зна-ходзiм гэтую лiтаpу у вершаванай брашуры Яна Чачота, якая была выдадзена у 1846 г., але у гэтым выданнi лiтаpа у выглядала як н з рыскай й. I толькi ужо у Багушэвiча яна набывае свой сучасны выгляд «у».
Гук |у1 уласщвы беларусам на працягу усёй псторьп фаpмipавання, а затым функцыянаван-ня роднай мовы. 1ншая справа, што яго пазна-чэнне лiтаpай было непаслядоуным або зусiм адсутнiчала, як гэта назipалася у старабеларус-юм пiсьменстве. Паводле энцылапедыi «Бела-руская мова» (1994), лгара у была прапанавана
Филология
149
у 1870 г. русюм фiлолагам Пятром Бяссонавым, яю з'яуляуся старшынёй Вiленскай археаграфiч-най камюп (1865-1866). Доуп час па тэхшчных прычынах пiсалася як лiтара у. Больш паслядоу-на у беларусюм пiсьме выкарыстоуваецца з 1890-х гг. У лацшскай форме беларускага тсьма гук [у] абазначауся лiтарай й.
З 1 верасня 2010 г., кат запрацавалi новыя правiлы беларускай арфаграфп i пунктуацыi, гэ-тую лiтару «у» пачалi пiсаць яшчэ часцей. Закон Рэспублiкi Беларусь «Аб правiлах беларускай арфаграфii i пунктуацып» ад 23 лiпеня 2008 г. -гэта не рэформа юнуючага беларускага прават-су. Новая рэдакцыя накiравана на яго карэкщ-роуку, памяншэнне колькасцi выключэнняу, пад-парадкаванне большасцi натсанняу агульным правiлам i заканамернасцям. Яна з'яуляецца ап-тымальнай у сучаснай моунай сiтуацыi у краiне i будзе садзейнiчаць стабшзацып правапiсных нормау беларускай лiтаратурнай мовы, што будзе спрыяць павышэнню прэстыжу беларус-кай мовы у грамадстве як дзяржаунай мовы на-шай краiны i мовы тытульнай нацыi.
Дауно Узнiкала пытанне, чаму нельга пiсаць у (у нескладовае) у словах iншамоУнага паход-жання? Калi ж мы юруемся у правапiсе фане-тычным прынцыпам, то не павiнна быць розш-цы у напiсаннi словазлучэнняу «на уроку» i «ля Унiвермага». Цяпер так i ёсць. У новай рэдак-цыi «Правiл беларускай арфаграфп i пунктуа-цыi» пашыраецца натсанне у (у нескладовае) у словах шшамоунага паходжання, якiя паводле правш 1959 г. былi выключэннямi.
Згодна з новай рэдакцыяй правiл адбываецца чаргаванне [у] з [у] у сярэдзше слова пасля га-лосных i у словах iншамоУнага паходжання, у яюх раней гэта чаргаванне не назiралася, а так-сама у новых запазычаннях, правапiс яюх яшчэ не знайшоу замацавання у нарматыуных слоуш-ках беларускай мовы: раунд, даун, фауна, андэг-раунд, сауна, клоун, шоумен, ноутбук, джоуль, ноумен (наумен), пакгауз, каузалг1я, каулепра, лакаут, раут, трэшкоут, чауш, скаут i шш.
Таюм чынам, правшы праватсу у нескладо-вага у сучаснай беларускай мове становяцца фактычна утверсальнымь
Трэба памятаць, што выбар тсаць у цi у за-лежыць ад паходжання слоу i пазщып у цi у у слове. Варта узгадаць, як раней i зараз.
Змены у праватсе:
так было
ва ушверсгоце для утята клоун сауна
пасля урагану да уролага
так стала
ва унiверсiтэце для ушята клоун сауна
пасля урагану да уролага
здаць ва утыль
гэтая утотя
раунд
даун
фауна
андэграунд
клоумен
ноутбук
джоуль
снаут
здаць ва утыль
гэтая утошя
раунд
даун
фауна
андэграунд
клоумен
ноутбук
джоуль
снаут
Лгара у вылучае беларусау сярод славян. Менавiта па гэтай прычыне 7 верасня 2003 г. у геаграфiчным цэнтры Еуропы - горадзе Полац-ку - на бульвары К. Маркса быу устаноулены помшк лiтары у.
Незвычайны помнiк у старажытным горадзе нагадвае пра унiкальную лiтару, якая сустрака-ецца толькi у беларусюм алфавiце. Скульптура зроблена у выглядзе стэлы, на гранях якой нанесены рэльефныя малюню лiтары «у». Помнiк адначасова служыць сонечным гадзiннiкам. Пры яго адкрыцщ, што адбывалася падчас свят-кавання Дня пiсьменнасцi, распавядалася пра непауторную меладычнасць i мяккасць гука.
Аутары - мастак 1гар Куржалау i архиэктар Наталля Царык. Зроблены помтк з дэмакратыч-ных матэрыялау - алюмшш, прыродныя валуны, бетон. Твор прыцягвае да сябе увагу менавгга арыгiнальнасцю iдэi. Неаднаразова прыгаданы сродкамi масавай iнфармацыi помнiк «у» трывала iснуе у нацыянальнай культурнай прасторы i пра-вакуе айчынных турыстау i мовазнауцау на вiзiт у Полацк. У адбiтых на вертыкальна усталяванай чатырохвугольнай пласцiне мадэрнавых абрысах прачытваецца выява вiноУнiцы манумешашза-цып - лiтары «у». А зшзу змешчаны надпiс: ...АД ЕУФРАСШШ, АД СКАРЫНЫ...
АД ПОЛАЦКА ПАЧАУСЯ СВЕТ.
Заключэнне. Падсумоуваючы усё вышэй сказанае, можна зрабщь выснову, што «у» - то-лькi беларуская, выключная, папулярная, крэа-тыуная, запатрабаваная, як мы даказал^ сапрау-ды уникальная лтара беларускага алфавта.
Л^аратура
1. Капылоу I. Л., Маракулiна Т. М. Арфа-графiчны слоУнiк беларускай мовы для школь-нiкау. Новыя правшы праватсу. Мшск: сучас-ная школа, 2010.
2. Валочка Г. М., Зелянко В. У., Бурак I. Л. Практыкум па арфаграфп i пунктуацып беларускай мовы. 10-11 класы: вучэб.-метад. комплекс. Мiнск: Нац. iн-т адукацып, 2010.
3. Сямешка Л. I., Шкраба I. Р., Бадзевiч З. I. Курс беларускай мовы. Мшск: Ушверсггэцкае, 1996.
Пастуту 13.03.2014
