CC BY
20
Ф1ЛАЛОГ1Я
УДК 821.161.3«19»09—3
А. М. Аучарэнка
БЕЛАРУСКАЯ ПРАСТОРА I ЯЕ ГЕРМЕТЫЧНАЕ ВЫМЯРЭННЕ У ДЭТЭКТЫВЕ
Aб'екты масавай лiтaрaтyры зayсёды угрунтаваныя на стэрэaтыпiзaцыi - кампазщыйнай, вобразнай, падзейнай. I гэта акатчнасць цешыць чытaцкyю аудыторыю, але aбyрaе крытыку, якая пaтрaбyе ад лиаратуры непayторнaсцi i высокага мастацкага Узроуню. Падаецца, што неадпаведнасць дадзенага непераадольная. Aле так тольк1 на першы погляд, бо нават дауно сфармаваным уяуленням можна даць новае жыццё, знaйсцi y ix новае прачытанне i, больш таго, надаць дойнай скiрaвaнaсцi. I aдзiн з эфектыуных сродкау гэтага - увядзенне формулы y межы нацыянальнай прасторы. Aдзнaчaны прыём мае сваю выразную рэaлiзaцыю y жанры дэтэктыва (Тэaфiлiя Сабоцкая (калектыуны псеyдaнiм Мiрaслaвa Aдaмчыкa, Aдaмa Глобуса i Мaксiмa Клiмковiчa) «Сапежынсш прывщ», Мiрaслay Aдaмчык «Забойства на Каляды»).
Aдной з найпершых ментальных рысау праяулення уласна беларускай прасторы y «Сапежынсшм прывiдзе» з'яуляецца пастаяннае падкрэ^ванне нейкай адмысловай зaбaбоннaсцi мясцовых людзей. Гэты люд - не уласна вясковы, але i урбашзаваным яго назваць цяжка, хоць дзеянне y творы адбываецца y «мястэчку» (гарадск1м пасёлку, кажучы сучаснай мовай) з прыдуманай, але пстарычна абгрунтаванай назвай - Сапежын. I каб яшчэ больш адзначыць вось гэтую забабоннасць, аутары пазначаюць, што месца дзеяння y творы - на берагах раю Дзвшы, дакладней - «на мяжы з Лaтвiяй».
Гэты апошш момант падаецца вартым увап яшчэ i з той прычыны, што надае нейкай дадатковай таямшчасщ да усяго, што адбываецца y творы. Дадае тaямнiчaсцi да вось гэтай забабоннасщ, а таксама надае больш арха1чнага адцення. На мяжы з Лaтвiяй - значыць, больш старажытна, чым самыя старажытныя щкавостш хоць якой аддаленай глухой вёсш, бо такое месца дзеяння - выразная перыферыя, мaргiнэс ад агульна пашыранага. A, як вядома, найбольшыя арха1змы, рэлiкты свядомaсцi i паводзшау спачатку адсоуваюцца менaвiтa на перыферыю, на мaргiнэс - перш чым знiкнyць y нябыце канчаткова, расчынщца сярод навамоднейшага тлуму (тлуму - таму што аутары «Сапежынскага прывщу» вiдaвочнa маюць пэуны сантымент да выяуленых y свaiм творы рэштак арха1чнай свядомaсцi, а гэта заканамерна цягне за сабой больш щ менш усвядомленае каштоунаснае прынiжэнне таго, што выступае альтэрнатывай да тых рэштак).
У творы бадай усе, хто прысутшчае на яго авансцэне, маюць тую щ шшую рысу зaбaбоннaсцi. Нават, што уяуляецца дaволi дыягнастычным y рэчышчы разгляду менавгга «беларускай прасторы» твору, сам следчы Змiцер Хут, як1 «марыць высачыць хоць бы адну пачвару, прывща, здань» [1, 275] («высачыць» - аутаматычна значыць «верыць» y ix, кал1 нават «з дзяцiнствa заусёды трымае напагатове фотаапарат» [1, 275]). Гэты момант аргашчна уключае постаць следчага y кантэкст «беларускай прасторы» i паварочвае сюжэт y шрунак, адрозны ад звыклага y адпаведных аналагах y сусветнай лiтaрaтyры: следчы не выкрывае нейк1х прымхау (што акурат i дaзволiлa б яму знайсщ ключ да тaямнiчыx падзей, развязаць як1я, карыстаючыся «звыклай», «тутэйшай», прымхл1вай логiкaй, не уяулялася б магчымым) i нават не стараецца паспяхова прaнiкнyць y xiтрaспляценнi мыслення з yкрaпiнaмi так1х прымхау - следчы ёсць шбы «цела ад цела» таго люду, сярод якога ён раскрывае злачынства. Збольшага, варта удакладнщь, што той не проста раскрывае злачынства, а жыве сярод гэтага люду, бо y кантэксце твору ён не узвышаецца над iмi i ix «смешнымi» забабонамг Момант зaбaбоннaсцi самога следчага, наадварот, увесь час вяртае яго на адзш узровень з тымi, сярод каго ён, паводле сваёй працы, мусщь мець зносiны.
Нават той момант, што следчы Змщер Хут шбыта пiшa кнiжaчкy, y якой маюць быць адлюстраваныя аповеды старых людзей з розных беларусшх мясцшау пра тамтэйшых прывiдay i пачварау (такая легенда з вуснау Хута гучыць y аповедзе тaксiстy, яш вязе следчага y Сапежын), не ставщь яго y стaновiшчa «збiрaльнiкa iнфaрмaцыi» (сам Хут) перад «крынiцaмi iнфaрмaцыi» (просты люд), бо, як было зазначана раней, гэта сапрауды ёсць ягонай щкавасцю. Хутава пазщыя такога сабе умоунага «клaсiфiкaтaрa зданяу» только дапамагае успрыманню яго як «свайго», только такога, як1 дзесьщ мог прасунуцца крыху глыбей y раскрыцщ сэнсу тутэйшых тaямнiцay найперш для самога сябе.
Гэты момaнт, тpэбa скaзaць, у пэуным сэнсе скaсоУвaе xоць яш-небудзь «end» («happy» цi не вельм^ гэтaй дэтэктыyнaй гiстоpыi, бо yлyчaнaсць следчaгa y тую сaмyю «дзiyнyю» ментaльнyю пpaстоpy неяк сaмaxоць пpaцiвiццa зaвяpшэнню aповедy y твоpы. Нaвaт кaлi paзвязкa Ужо пpaчытaнaя, твоp зaгaдкaвa шчыше жыць свaiм жыццём, бо лiнiя aповедy не можa пеpapвaццa з paскpыццём тaго, у што следчы aкaзвaеццa yвязaным не только з ^ымы^! слyжбовaй спpaвы. Гэтaк лiнiя aповедy нiбы пpaдyгледжвaе вектapы пpaцягy y будучын, якяя aднaк yлaснa y твоpы нaвaт зyсiм нiяк не aкpэсленaя. Метав™ гэткi цiкaвы эфект дaсягaеццa пpaз пaстaяннaе (a не чaсовaе, як звыкля пpы paзглядзе злaчынствay aбо xоць якix iншыx зaгaдaк) уключэнне гaлоУнaгa геpоя (следчaгa) дэтэктыyнaгa твоpa y ментaльнyю пpaстоpy сaмогa твоpa. I гaлоУным сpодкaм тут пaдaеццa «apxaiзaцыя» гэтaй ментaльнaй пpaстоpы, якяя (apxaiзaцыя), пaдaеццa, yплывaе тaк пpaз зaкpaнaнне дaволi глыбокix (na суттасщ - ipaцыянaльныx, нелaгiчныx, aле aбгpyнтaвaныx) плaстоУ свядомaсцi чытaчa.
Зaбaбоннaсць мясцовaгa сaпежынскaгa люду яскpaвa пpaяyляеццa y стayленнi дa гiстapычнaй постaцi тaямнiчaгa доктapa Бapкyлaбa фон Гapтa, npLicymara y сaпежынскiм жыцщ яшчэ кольш дзесяцiгоддзяy тaмy пеpaд з'яуленнем новaй сaвецкaй yлaды. Кожнaе дзiyнaе здapэнне y мястэчку iнтэpпpэтyеццa жыxapaмi як учынетае Бapкyлaбaм фон Гapтaм i iнтэpпpэтyюць гэтa y звычaйным для «apxaiчнaй» свядомaсцi pэчышчы: мayляy, БapкyлaбaУ пpывiд «кapaе ycix, xто нясе нa ягоную зямлю гвaлт» [l, 278]. Вiдaвочнa, што y pозyме тyтэйшaгa люду гэтa yспpымaеццa, як «i та мaю зямлю», i гэтaк пpывiд дaвaеннaгa доктapa табывяе aбpысы xaй сaбе дзiyнaгa i непpaдкaзaльнaгa, aле aбapонцы гэтaй зямлi i aдпaведнa яе нaсельнiкay.
Хоць, як вышкяе з aсaбiстaгa дзённiкa Змiтpa Хyтa, бaцькa Бapкyлaбa фон Гapтa aтpымay свaё шляxецтвa i щювя вaлодaць гэтaй зямлёй тасля свaйго aктыyнaгa удзелу y зaдyшэннi пayстaння Кaстyся КaлiноУскaгa (гфычым у пpaмым сэнсе быу кaтaм i зaцягвay петлi нa шыяx шУсгантаУ) генеpaл-гyбеpнaтapaм Мypayёвым. Гэтaк пapaдaксaльнa «душыцель» тyтэйшaгa люду (пpынaмсi, яго ^одкяу) у свядомaсцi стaновiццa «душыцелем» воpaгaУ тyтэйшaгa люду. Пpысyтнaсць тaкой звыкляй для «apxaiчнaй» свядомaсцi pысы, як мiфaлaгiзaцыя гiстapычныx пaдзей i (у ташым выпaдкy) aсоб, aсaблiвa звяpтaе Увaгy нa зaбaбоннaсць i apxaiчнaсць, як1я сцвяpджaюццa Улaсцiвaсцямi «белapyскaй пpaстоpы». ^ымым, мiфaлaгiзaцыя aдной гiстapычнaй aсобы yключaеццa y кaнтэкст яшчэ apxaiчнейшыx pэлiгiйныx пеpaжывaнняy - кaлi кожгая тaямнiчaя смеpць у мястэчку (нaвaт без aдсылкi дa удзелу Бapкyлaбa фон Гapтa) выклiкaе не многа нi мaлa «яж^хуленне пaгaнскix пaдaнняy» [l, 278] (дaтычыццa гэтa угаплення xлопцa у возеpы aбо выпaдковaй смеpцi та лесaнapыxтоУцы).
Постяць галоутага злячынцы у твоpы «Сяж^шси пpывiд» - Сымота ЛaзapкоУскaгa -пpaяyляе свяю улучятасць у «белapyскyю ^aaropy» нaпоУнiцy. Для следчaгa Змiтpa Хуга Сымон ЛaзapкоУскi вaлодaе нейкaй ядмысловяй пpыцягaльнaсцю xоць бы дзеля тяго, што aпошнi пpaдстayляе сябой «тpaдыцыю» мястэчкя Caœ^m: i дaxi умее кpыць ядмысловя pyпнa i тадзейта, i чapот зpэзaць, габ не CTapax^y. Пpычым, пaдкpэслiвaеццa ябо тольш мaеццa та yвaзе, што гатята ЛaзapкоУскi тавучыуся яд свяйго бяцьш. Сям Хут тяксямя мaе щкяутасць дя пpaявay «тpaдыцыi» (xоць бы у выглядзе збоpy звестяк npa пpывiды i здaнi з вустау носьбiтaУ тутэйшяй «тpaдыцыi»).
Больш зя тое, i таводле ayтapa твоpa (вя Уводзiнax, дзе ядбывяецця зняёмствя з yсiмi дзейным постaцямi твоpy), i пяводле Змiтpa Хуга Сымон ЛaзapкоУскi вялодяе нейкiмi сугестыуныш здольнaсцямi (што, у свяю чapгy, зтачыць, пpыцягaльнымi, зaвapожвaючымi як для ayrapa, тяк i для геpоя-следчaгa): «пpaУдзiвa-вялiкiя» вочы тяго пpы поглядзе m сypaзмоУцy кясуюць у тяго «жaдaнне пыгацта» [l, 276], змушяюць яго «a,n4y^ сябе вiнaвaтым» [l, 286]; нapэшце, у свaiм яповедзе пpa дуду ЛaзapкоУскi пякязвяецця пpыxiльным дя пaводзiннaй ст^ятэгй «швязвяць свaю волю» [l, 287] (гэтяя фpaзa, згодта з тэксгам, aдносiццa нiбы дя yлaсцiвaсцяy сямога музычтага iнстpyментa - дуды, aле paß^ з гэтым пpaсочвaеццa безумоутая щ^мльтс^ дя тaкой лiнii пaводзiн сямога ЛaзapкоУскaгa). Шгатоу Змiцеp Хут сям пpызнaеццa, што OTpamy тад уплыу» [l, 288] Лaзapкоyскaгa.
Пpы ствapэннi вобpaзa «белapyскaй пpaстоpы» ayтap «Сяпежынскягя пpывiдy» ненaвязлiвa пaдкpэслiвaе геpметычнaсць тяго, што ядбывяецця та-зя зяслотай тaямнiчaсцi i зaбaбоннaсцi. Гэтя вiдaць не тольк1 тяму, што усе геpоi aкaзвaюццa неaд'емнa улучяныя у гэтую ментaльнyю ^ta^^py. Пaдaеццa, ayrap гэтaк зясведчыу i свэю свядомую Улyчaнaсць у яе, пaколькi, як вядомя, «aб'ектыyны» paзгляд кyльтypнaй пpaстоpы з яе сяpэдзiны з'яуляецта немягчым^1м, бо кpытэpыi paзглядy ужо сaмaxоць ябумоуленыя i зaдaдзеныя сямой кyльтypнaй пpaстоpaй.
Важны iндыкaтaр такой герметычнасщ y творы - тэма «вачэй». Змiцер Хут y свaiм дзёншку пiшa y сyвязi з Сымонам Лазаркоусшм, што «сам ён да канца нiколi не адкрыецца < ... > я буду чуць гуш, але вось зaзiрнyць усярэдз^ нельга» [1, 288]. Вобраз Лазаркоускага (прыгадайма aсaблiвы акцэнт на яго «вачах») тут падаецца вобразам нечага большага, нават, можна сказаць, цэлай прасторы, куды «зaзiрнyць yсярэдзiнy нельга».
Сымон Лазаркоусш паказаны yлaдaльнiкaм калекцьп рознакаляровых вачэй-пратэзау. З гэтай самай тэмай звязаная псторыя са зтшчэннем сям'i фон Гартау: доктар фон Гарт (сам, дарэчы, са штучным зялёным вокам) меу адмысловыя аптычныя прылады, з дапамогай адной з яшх малодшы фон Гарт брутальна пaзбaвiy вока прыхадня чырвонаармейца (апошш з запрашэння хлопчыка прыклау вока да гумавага раструба прылады, падобнай да мiкрaскопa, з колбай -i «прыбор з yсxлiпaм сербануу паветра, i y празрысты шар засл1знула праз трубку, як разбггае яйка, вока вайскоуца» [1, 280]). Пры грaннi на дудзе y прысyтнaсцi следчага Хута Сымон Лазаркоусш, усшнуушы твар да столi, «закащу вочы так, што y вачнщах застал1ся адно блак1тныя бельмы» [1, 288].
Нарэшце, забойства Сымонам Лазаркоусшм нaстayнiкa Aлегa Будзько адбылося з удзелам падобнага сюжэту: зaбiyшы Будзько нaжнiцaмi y вуха, забойца усцягнуу зaбiтaгa на ложак, выцягнуу нaжнiцы з вуха, развёу i «yсaдзiy ix нябожчыку y вочы» [1, 277]. Будзько, з'яуляючыся з паходжання сапежынцам, меу «чырвоныя» перaкaнaннi i быу прыxiльны да iмперыi як дзяржаунага ладу, таму y вачах Лазаркоускага выглядау здрадшкам, чужым. A чужых y Сапежыне, як вiдaць з выпадку з чырвонаармейцам i малодшым фон Гартам, пазбауляюць вачэй.
Гэтая скразная метафара з вачыма моцна пaдкрэслiвaе герметычнасць «беларускай прасторы», што творыцца на старонках «Сапежынскага прывiдy»: чужыя людзi не маюць зроку, каб пабачыць, што на самай справе дзеецца y гэтай загадкавай i таямшчай мясцовaсцi, поунай iрaцыянaльныx забабонау i прымхау. A тутэйшыя (сапраудныя тутэйшыя, як Сымон Лазаркоуск1) зрок маюць, але не для таго, каб на чужых пaзiрaць, але каб глядзець y сярэдз^ сябе (вачнщы з адным бельмaмi азначаюць, што зрэню утаропленыя унутр, y сярэдзшу). Лазаркоусш - дудар, а паводле ягонага ж уласнага аповеду, каб зрабщь дуду, трэба, зaбiyшы выгадаванае табою ж казляня i злушушы з яго скуру, «загарнуць» злупленую скуру i «зашыць поусцю усярэдзшу» [1, 287]. Усё гэта спараджае думку, што задумай аутара «Сапежынскага прывщу» было выклiкaць y чытача па прaчытaннi твора пачуццё непрачытанасщ, высклiзгвaння нечага найгалоунейшага, што шбы Утaiлaся за фабулай i развязкай твора пра тых, хто «пaзiрaе у сярэдзiнy».
Aпaгеем гэтага становщца матывацыя злачынствау, што адбываюцца у Сапежыне i раскрыць як1я паклжаны следчы Змiцер Хут. Вядома, гэта не прыгоды прывiдy Баркулаба фон Гарта, але на справе разгадка злачынствау аказваецца не менш дзiyнaй i малазразумелай для свядомасщ чытача. Матывацыя забойцы Сымона Лазаркоускага не укладваецца у звычайную свядомасць абывацеля, якому цяжка зразумець, што злачынствы учынены дзеля адраджэння паганства. Пактканне да гэтага адчуу Лазаркоуск1, i метавши ён здзяйсняу свае рытуальныя забойствы.
Iстотнa, што у постащ Лазаркоускага няма нiчогa ад блазнаватых дзiвaцтвay або псixiчныx aдxiленняy, няма усяго таго, што нiбы дысперсшна «расцягвае» асобу дзiyнaгa злачынцы за межы зв^гчайна «сабранай» псixiкi шараговага чытача, надаючы злачынцу у вачах чытача хоць якой апрауданасщ свaiм учынкам (кaлi пaспaлiты чалавек чагосьщ не разумее, лягчэй за усё гэтае незразумелае папросту yсaдзiць y межы паняцця «псixiчнaе aдxiленне», i вось тады з'яуляецца iлюзiя патлумачанасщ, проста праз наяунасць тл^мачальнага ярлыка). Наадварот, Сымон Лазаркоуск! надзв^гчай цэльны, спакойны i рaзвaжлiвы, упэунены, не выбухны. Ён нiбы падаецца узорам для людзей (чаго вартая xiбa яго характарыстыка не тольк1 як настаушка па прафесй, але як «настаушк ад цеменi да самых дзюбачак наваксаваных да бляску чаравтау» [1, 276]), Змiцер Хут сапрауды !м захапляецца, хоць бы дзеля яго традыцыйных уменняу i здольнасцяу, захапляецца тым, што Лазаркоуск1 yвaсобiy сваю шч^1рую любоу да роднай зямл! не только у словы, але галоунае - ва учынках.
I вось на гэтым фоне «дзiвaцтвa» Лазаркоускага (галоуным чынам уласна здзяйсненне злачынствау i ix матываванне) ужо перастае успрымацца як «дзiвaцтвa» - гэта нешта, што сапрауды цяжка зразумець. Выказаць гэтую думку у слове, з дапамогай цэлага твора - гэта годная i цяжкая задача, якую, можна меркаваць, аутар «Сапеж^1нскага прыв!ду» надзв^1чай дасцшна i чуйна адолеу.
Твоp Мipaслaвa Адaмчыкa «Зябойствя ня Кяляды» ядняе з «Сяпеж^хнск^м пpывiдaм» пячуццё тое ж ipaцыянaльнaгa (яно, можня пaдyмaць, сaпpaУды aкaзвaеццa неяк неaд'емнa звязяняй з выяуленнем «белapyскaй пpaстоpы»). ПpaУдa, у «Сяпеж^хнск^м пpывiдзе» яня больш вывеpaнaя, дaклaдней пpaлiчaнaя i yвaсобленaя. У твоpы «Зябойствя ня Кяляды» яня пpысyтнiчaе тяксямя, aле xiбa у выглядзе нямёкяу, нaкpэсленaя xyтчэй штpыxоУкaй. Афiцыйны следчы Бягдян Сокял ня сямым пячятку paсследaвaння злячынствя, здзейсненяга у пpывaтным мяёнтку Кaстpaвiцкix ня Кяляды, злячынствя дзелiццa свaiмi ypaжaннямi з aмaтapaм-следчым Бpyнa Чыкям: «Я не знaxоджy мaтывay. I яшчэ дзiyнaе ядчувянне смеpцi... » [2, l5]. Апошняе («ядчувянне смеpцi»), пяводле Сокяля, зыкодзщь яд пaдaзpaвaныx у злячынстве вшенс^ студэнгау, што зaxопленыя aдpaджэннем мiфaлaгiчнa-pэлiгiйнaгa пaгaнскaгa комплексу. Стан Сокяля в^1яуляецця пpaз гpaнiчнa imyiцыйныя pысы (ён эдчувяе «смеpць» тяк, «як жывёлiнa эдчувяе небяспеку», яму xочaццa ««утчэй уцячы aдсюль» [2, l5]), aпaфеозaм чяго стaновiццa яго скapгa Чыку: « ...яле кяб ня мяне тяк цiснyлa, тяк пapaлiзaвaлa волю... Нештя невеpaгоднaе» [2, l5].
Тpэбa скязяць, што тякое aпiсaнне Сокялявягя стяну не знaxодзiць дялей у тэксце свяйго нaгляднaгa пpaцягy. Гэтя ня яве нiбы нiчым не скaнчaеццa - здaнi, тяк бы мовщь, не з'яуляюцця, нi з чым тымбяковым следчы Сокял не сутыкяецця. Тяжу мyсiм меpкaвaць, што гэты момянт быу тяк выpaзнa пaдкpэслены для ствapэння ягульнягя псixaлaгiчнaгa фону, ня як1м paзгоpтвaюццa пaдзеi у твоpы. Гэты фон звязяны улясга ся злaчынствaмi (тым, якое ня момянт пpaмayлення гэтыx словяу, ужо было здзейсненяе, i тым, якое гашиш здзейснiццa газней), a тяксямя з той aтмaсфеpaй, paзгоpтвaнню якой спaдapожнiчaе яповед пpa здзяйсненне злaчынствay.
Кpымiнaльнaя лiнiя у твоpы дaволi зaблытaнaя, галоуным чыням з пpычыны увядзення у кянву яповеду «немaтывaвaнaгa зябойствя». Тяк, yзгaдaем словы Бpyнa Чыкя у aдкaз га чapговyю пpaмовy следгага Бягдяня Сокяля пpa тое, што «галкям шя^ мaтывay, нixто не меу ятя^ пaдстay, кяб зaбiць... » [2, 3l]. I, не звaжaючы га тое, што гэтяя «немaтывaвaнaсць» дaволi т^япня yпiсaнaя у xaдy пaдзей (xоць чясям ствapaеццa Уpaжaнне, што aж зaнaдтa стapaлiся, кяб т^япня Упiсaць, - гагэтульш чясям пеpaгpyжaны тэкст тлyмaчэннямi мягчимыи i ся^^уд^и веpсiй здзяйснення зляч^хнствя), яе можня вылучыць i як зyсiм ясобны фaктap. СaпpaУды, «пеpшyю axвяpy зaбiвaюць дзеля тaго, кaб пapyшыць лопку следствя i сxaвaць гаступгае злaчынствa» [2, 32], яле пpaз тяш пpыём aднaчaсовa узмяцняецга пячуццё немaтывaвaнaсцi у дaчыненнi дя глыбiнныx пaдстaвay здзяйснення злячынствя.
Мaтывaцыi двyx зябойствяу у твоpы «Зябойствя га Кяляды» дялёшя aд тыx зpaзyмелыx з пaспaлiтaгa гледжяння мaтывay злячынствя, яшя пеpaлiчвaюццa следчым Бaгдaнaм Сокялям: з-зя гpошaй, з-зя жaнчыны, з-зя помсты (з вapыяцыямi). Як aдpaзy высвятляецга з paзмовaУ з пaдaзpaвaнымi о^эш^м - пpыxiльнiкaмi aдpaджэння пягянствя, пpычынa зябойствяу галягае у pэлiгiйным ябсягу, у ябсягу нязгоды мaлaдыx людзей i дзеля сpодкaУ aжыццяyлення ix супольняй мэты, вяpтaння стapaжытнaй pэлiгii у якaсцi гануючяй. Адняк потым, нягледзячы га, здяецця, поуняе paскpыццё i сpодкaУ, i мaтывay зябойствяу, якязвяецця, што сaпpaУднaя мятата^и тяк i зястяляся нявысветлегай, нявыкpытaй.
Кaзiмip Кушяль, як1 мapыy нaпiсaць улясгага ayтapствa «святую кнiгy» пpa белapyскaе пягянствя i гаш^ышь яе вгантга сяpод нapодy, зaбiты нaшчaдкaм apыстaкpaтычнaгa pодy Дaмiнiкaм Плятapaм. Але з-зя чяго? Гэтя зястяецця тaямнiцaй. Зaйздpaсць? Нязгодя? Гэтыя пaчyццi у кянтэксце яповеду пядяюцця нядтя «сaцыялiзaвaнымi», i xоць мяюць выpaзныя aсaбiстыя ^ывязш, яле сувязь aбодвyx гэтыx пячуццяу з ясобяй мялодшяга Плятapa i яго пеpaжывaнняy зястяецця усё ж мaлaвысветленaй. Вyснaмi следчaгa-aмaтapa Бpyнa Чыкя выкязвяецця веpсiя «злячынствя з-зя щэЬ>, a менaвiтa з пpычыны «pэлiгiйныx мaтывay», мяуляу, «pyкy зябойцы скipaвay pэлiгiйны псixоз» [2, 5l]. Што пpaУдa, гэтыя словы тяк i зaстaюццa дaпyшчэннямi Чыкя, бо сям Дaмiнiк Плятap, гадяецга, у твоpы нiяк не выяулены звязяным ся згядяняй iнтэpпpэтaц^Iяй. Можня пядумяць, шбы ayтap свядомя пяк^нуу гэтую iнтэpпpэтaцыю у выглядзе пpывaтнaй iнтэлектyaлiзaц^Ii. Вольным ябсягям для думяк ч^хтячя зaстaеццa тое, цi aдпaвядaе в^Iкaзaнaе Бpyнaм Ч^1кям pэчaiснaсцi.
Унут^яны свет i мaтывaцыя сямогя зябойцы Дaмiнiкa Плятapa гэтяк i зястяецця для ч^гтячя дьмяняй плямяй. Абсяг Плятapaвaй мaтывaцыi дя кянця зaстaеццa тяк^м жя геpметызaвaн^Iм, як i сямя зaмкнёнaя пpaстоpa выкpыцця злaчынствay (дзеянне твоpa ядбывяецця у пpывaтным мяёнтку, з якога нixто не выxодзiць).
Ha спpaве, як нi дзiyнa, мяля дaпaмaгaюць для высвятлення мaтывaцыйныx пaдстaвay т^1я многiя д^Iялогi ся стyдэнтaмi-пpыxiльнiкaмi pэкaнстpyкцыйнaгa пягянствя, што вядзе з iмi Бpyнa Чык. Hiбытa пясля тaкix paзмовaУ i сaпpaУдн^Iя ^ымы^!, што pyxaлi Дaмiнiкaм Плятapaм,
павшны б стаць яснейшым^ аднак гэтага не адбываецца. I гэта галоуным чынам вщаць з таго, што у развязцы зуам нiчога у гэтым рэчышчы не гаворыцца у звязку з самiм Плятарам (паводле логiкi, тут павшен быць адмысловы акцэнт, адмысловы «цвт», яш адноауся б менавгга да Плятара).
Як бачым, твор замкнёны на выяуленш беларускай архаЫ i усяго таго, што адпавядае даунейшаму вымярэнню «беларускай прасторы». Гэта, мабыць, непазбежна у сyвязi з атсаннем такой малавядомай i маладаследаванай з'явы, як паганская рэлiгiя.
Затое уласна беларускай нацыянальнай праблематык1 у згаданых дыялогах вельмi шмат. Казiмiр Кушаль: «Раней беларусы нараджал1 сваiх багоу, а цяпер пераутварылюя у рабоу» [2, 28]. Дамiнiк Плятар: «З адраджэннем мiфалогii, калi вернуцца на нашую зямлю яе спрадвечныя Бап, гэта будзе нашым Рэнесансам з вялтай лггары» [2, 17]. Фрыдэрык Стральчэня: «1дэя адраджэння Перуна, як спрадвечнага беларускага Бога, блiзкая нашаму народу i пойдзе у народ ... Нас будуць паважаць i трапятацца» [2, 20]. Мысленне усiх трох (чатырох - разам з забиым спачатку Вiнцэнтам Кастравщшм) адбываецца у рамантычным к1рунку (звычайным, трэба сказаць, для дваццацiгадовых студэнтау). Усiх ix яднае горыч за гаротны стан беларускага народа i прага адрадзiць яго колiшнюю моц i велiч, што у ix уяуленш неад'емна звязана з адраджэннем пагансшх багоу i даунейшай рэлшг
Аднак поруч з рамантычнай моладзевай апантанасцю (якая, як вядома, часта мае уласщвасць мiнаць з цягам часу, з векам) не так выразна паустае iншая лiнiя, менш палымяная, але больш укаранёная. Маладзёны-студэнты агульна разважаюць пра народ i яго долю, пра магчымасцi выратавання яго з дапамогай рэлiгiйнага чыншка, i на гэтым пафасным фоне шбы губляецца тэма сапраудных, жывых i жывучых вось тут людзей. У вынiкy так1х вось рамантычных развагау i ix наступствау атрыв^ваецца, што перарываюцца два старажытныя тутэйшыя роды, нашчадш як1х загiнyлi у тым маёнтку Кастравiцкix. Гэта ахвяра Вшцэнт Кастравiцкi - апошнi прадстаушк княжацкага роду Кастравiцкix (яго дзядзька Адам Кастравiцкi: «Самая моцная, на маю думку, прывязка чалавечай душы - гэта Род. < ... > Гэта не проста забш майго пляменшка, гэта на родзе Кастравщшх паставiлi крыж» [2, 8]), i забойца Дамiнiк Плятар (хоць у тэксце адкрыта i не гаворыцца, што гэты «сын старога графа» таксама апошш з роду Плятарау, але вобраз «старога графа» як амвал чагосьцi, што мiзарнее i адмiрае, тут паказальны для стварэння падобнага уражання).
Вельмi iстотным падаецца вось гэтая прыхаваная супярэчнасць: з аднаго боку, напрыклад, словы Фрыдэрыка Стральчэш пра тое, што «голас крыш нашых продкау павядзе Беларусь да перамоп» [2, 20], а з шшага боку - непавага перад сапрауднымi, рэальнымi больш няма куды продкамi, як1х пазбауляюць магчымасщ працягнуць сябе у сваix нашчадках. Нездарма забойствы адбылiся з-за максiмалiсцкага жадання Казiмiра Кушаля прапанаваць народу (у ягоныя дваццаць гадоу!) сваю вераю усёй старажытнай беларускай мiфалогii у адной кнiжцы «навелак»; ён адкрыта прызнаецца у сваёй «прэтэнцыёзнасцi» i «пачyццi ягамосцi»: «Я замахваюся на святыя рэчы у прамым сэнсе. < ... > Я прэтэндую на аутарства Святога Пiсання» [2, 29].
Гэтак прыхавана у творы «Забойства на Каляды», у канве дэтэктыунага аповеду рубам ставiцца пытанне пра тое, цi маюць права яшчэ зyсiм маладыя людз! спрабаваць вырашаць даволi глабальныя праблемы экзютэнцып цэлага народу, вырашэння ягонай будучыш, рэлiгiйнага вымярэння iснавання нацыi. I дасцшным намёкам тут з'яуляецца занятак самога следчага-аматара Бруна Чык: яго прафеая па экспертнай ацэнцы старажытных парцалянавых i шкляных вырабау шбы мае падкрэслщь крохкасць i далшатнасць тэмау, закранутых у палымяных развагах (i, як бачым, не менш палымяных ажно да пажару дзеянняу) апантанай моладзi.
Лтаратура
1. Адамчык, М. Забойства на Каляды : аповесщ, апавядант / М. Адамчык. - Мшск : Маст. лгт., 1994. - 128 с.
2. Карона Вгтаута Вялжага : раманы, аповесщ, апавяданнi / уклад. : У. М. Оучыкава, А. У. Оучыкавай. - Мшск : Маст. тт., 2004. - 510 с.
Summary
Alena Oucharenka, the authoress of the article «Belarusian space and it hermetic measuring in detective», chose a detective genre as the research object. The main research attention is focused on the work of the most impressive detective authors - Miraslau Adamchik, Adam Globus, Mikhas Klimkovich. The author of the article analyzed not only the genre peculiarities of the works but their inclusion in Belarusian space and also the hermetism of space measuring.
Пастуту у рэдакцыю 02.10.06.
