CC BY
40
Ф I Л А Л А Г I Ч Н Ы Я Н А В У К I
УДК 821. 161.3 - 31
А. I. Белая
Кандыдат педагапчных навук, дацэнт кафедры фшалогп, прафесар, УА БарДУ, г. Баранаычы, Рэспублiка Беларусь
АДМЕТНАСЦЬ МАСТАЦКАИ ПРАСТОРЫ I ХАРАКТАРАУ У РАМАНАХ Г. МАРЧУКА
у забойстве )
Ан^зуецца дылогiя Г. Марчука (раманы "Крик на хутары"; "Признание у забойстве"). Мастацкая прастора разглядаецца як форма выяулення непрасторавых адност тэксту, адзт з прынцыпау расстаноук вобразау-характарау i фактар уплыву на iх канцэпцыю. Выяуляецца узаемасувязь суб 'ектных характарыстык герояу i сацыяльна-палiтычных абстав1н ¡х жыцця на "усходтх крэсах"; анал1зуюцца матывы зямл^уласнасщ i зямл^Радзшы, праблема сувязi i пераемнасц пакаленняу.
Ключавыя словы: мастацт час, прастора, вобраз-характар, мастацкая канцэпцыя асобы, iдэнтычнасць, талерантнасць.
Уводзшы
Працэс канцэптуальнага аналiзу патрабуе тльнай ув да формы i стылю лиаратурных
...
творау. Форма, адзначае Г. Гачау, — «гэта асваенне быцця i чалавека. Праз яе i фрагмент быцця, i усяш чалавек, што нараджаецца на свет, робяцца... пэуным зместам» [1, 36]. Ствараючы уласны мастацш свет, кожны пiсьменнiк разам з тым дадае новыя штрым да канцэпцыi нацыянальнай асобы i рэчаiснасцi. Мастацк1 час i прастора, вобразы персанажау, узаемадзеянне свядомасцi аутара i персанажа — тыя элементы макраструктуры твора, да яшх мы звярнулюя у кантэксце даследавання мастацкай канцэпцып асобы у раманах Г. Марчука «Крык на хутары» i «Прызнанне у забойстве».
.А
Выимк даследавання 1 1х абмеркаванне
«1дэаграма "этнас у сусвеце"» уключае у сябе «характэрныя знакi, амвалы, ключавыя уяуленш, як1я апiсваюць пэуную рэальную прастору» [2, 6]. Кожны этнас мае сваю першасную тэрыторыю, якая вызначаецца непауторнасцю прыродных умоу. «Размай этнасу з'яуляецца спалучэнне ландшафтау, дзе ён упершыню склауся у сютэму» [3, 190]. Лясы, лугi, балоты, крынщы, рэк1, азёры заусёды з'яулялюя каштоУнаснымi элементамi беларускага пейзажу. I куды б нi заквдау лёс чалавека, ён ведау, што у яго ёсць «сваё месца» — радама. Для герояу Г. Марчука гэта палескае мястэчка Нырча, якое знаходзщца «за дзвюма рэкамi i чатырма балотамi» i ваколщы якога абжыты i густа населены.
Адзш шляхетны персанаж рамана «Крык на хутары» даказвае сваiм суразмоУнiкам перавагу Палескага ваяводства перад шшым ваяводствамi «усходнiх крэсау»: «У нервовым Вшенсюм мне хочацца гандляваць... будаваць, адным словам, дзейнiчаць; у ненадзейным Навагрудсюм башся, каб цябе не забт, не пакалечылi забастоушчьт... У Беластоцюм цябе апаноувае жах ад галечы i поунага хаосу. Затое у Палесюм хочацца жыць, адпачываць i пщь сок мацi-прыроды» [4, 24].
Першы погляд на людзей, што насяляюць мастацкую прастору рамана, некамплiментарны. «Здаецца, нiдзе я не бачыу такога пакорлiвага, мауклiвага i тфантыльнага люду, як тут», — зауважае высок! госць пана Шыдлоускага [4, 24]. «Тутэйшы» камушст Якау прызнаецца, што яму цяжка у асяроддзi землякоу — людзей «замкнёных, асцярожных, як павую, скупых на словы», яюя «далей сваёй хаты нiчога не бачылi, тчым, акрамя хлеба, газы, солi не цкавШся» [4, 50]. Але таю погляд не падзяляе аутар. Гэта вышкае з разнастайнасщ створаных !м
© Белая А. I., 2017
xapaктapay. Г. Mapчyкy блiжэй yяyленне пpa «гадешукоу yсxоднix кpэсay» як пpa зaгaдкaвыx i непaзнaвaльныx.
Змiтpо лятун, гaлоУны геpой p^ara «^ык нa xyтapы», — тыповы белapyс з yлaсцiвaй яму ^apa^rac^ свядомaсцi. У твоpы няшмaт эпiзодaУ, як1я вытлyмaчвaюць яго пpозвiшчa. Бaдaй, толькi aдзiн жыццëвы пaвapот aкpыляе Змiтpa: кaлi нa выгодныx yмовax ëн нaбыy пaшy, поле, xyтap i caA, то яго «несла, як на крылах», «хада была вельмi лёгкай» [4, 31-32]. «^ropy пaйшоУ», — cкaжyць aднaвяcкоУцы, aле нaбыццë xyтapa пaкдaдa пaчaтaк мapaльнaмy зaняпaдy Летyнa. Гэтaе пpозвiшчa тaкcaмa можa быць звязaнa з мaтывaм эмiгpaцыi. Дaчкa Удя бaчыць «вяpбоУкy y Bapmaßy i Лмеpыкy» як cpодaк дaбiццa годнaгa, y яе paзyменнi, ж^1цця. Сш лятун y эмiгpaцыi Miкiты бaчыy ypaтaвaнне: «пакуль час спакойны рсталюецца», — xоць i не вельмi xaцеy cлaбaвольнaгa cынa aдпycкaць «к чорту на рогi» [4, 162]. Дyмaеццa, y пpозвiшчы Летyнa aдбiлicя не тaк суб'ектыуныя xapaктapыcтыкi яго acобы, як aб'ектыyнaя aдметнacць гicтapычraгa лëcy белapycay, вbIмymaныx пaкiдaць cвaю «пеpmacнyю» тэpытоpыю y ciтyaцыi пaгpозы жыццю, cвaбодзе цi yлacнacцi. Але тaя ж yraparära^b cвядомacцi зноу вяpтaлa ix га paдзiмy.
Яшчэ M. Ma^rern. пicay, што можнa mкaдaвaць a6 лепmыx чacax, aле нельгa уцячы aд cвaйго чacy; можнa мapыць a6 iнmыx пpaвiцеляx, aде пaдпapaдкaвaццa дaводзiццa icнyючым. Cеpвiтyты, кaмacaдыя, apaндaтapcтвa... Змiтpо лятун тpaпiy нaвaт y caюз acaднiкay, дзе aднойчы муау yдзельнiчaць у aкцыi cyпpaць arab^^ay Белapycкaй гpaмaды, пa cyтнacцi, тaкix жa беззямельнык i бяздомныx сялян, як caм. Ix жоpcткa бш (6iy i Лятун), a потым гнaлi боcыx пa снезе... Haзayтpa Змiтpо дaкapay сябе: кaго бiy, зa што? Але болей paдaвaycя, што «Бог не дар сведак». У цэлым жa Уpaжaнне aд тыx чacоУ зacтaлоcя невяcëлaе: «Вьтнур дарма, што плюнур, тыя гады Лятун, так i не акрэпшы на асаднщкай зямлi» [4, 10-11].
Maray зямлi-yлacнacцi цесга звязaны y paмaне з мaтывaм зямлi-paдзiмы. Тpaдыцыйны для белapycкaй пpозы, ëн кaнкpэтызyеццa y пэyныx чacе i ^acr^bi. npara зямлi aбyмоУлiвaе гамкненш i cyпяpэчнacцi геpояy, mтypxaе то ra неcaмaвiтbIя, то нa caмaaxвяpнbIя учыню, служыць кaменем сгатыжнення i aпpayдaннем. «Hовaя» зямля, дa якой пaчay iмкнyццa Змiтpо, пaвiннa былa дaць яму не только xapч i кaпiтaл, aле i сшу. Лднaк тpaгедыя геpоя y тым, што ëн не iмкнеццa дa «новara небa». Чarо вapты, нaпpыклaд, яго плaн нa выпaдaк вaйны. «Мер намер першым дабегчы да Шумахера i рабаваць ларку i харчэуню» [4, 28]. Геpоi Я. Колaca чaкaлi aд «новaй» зямлi не тольк1 ciлы, a i вол^ Плaнyючы нaбыць xyтap, Лятун pобiць cвaix дзяцей кaтapжнiкaмi, a^ax i caм ëн, як п^у I. Мележ, кaмaндзip кaтapжнaй кaмaнды. Кaлi гачыгае пarapmaццa здapоyе, Зм^о paшyчa aдмayляеццa еxaць у бaльнiцy: кaб xaця дзецi не зpaбiлi Уpонy гacпaдapцы! У вобpaзе Летуга yгaдвaюццa i pыcы мележaycкara Кapчa, i бpылëycкaгa Хaмëнкa. Лд'язджaючы «ra лëды», ëн нaкaзвay дзецям не aб'ядaццa, пеpaбiвaццa, aкpaмя xлебa, шгауем i зaтayкaй... Няпэуныя чутк1 aб вaйне не пaлоxaюць Летyнa. Ён упэунены, што яго xyтap «з кpaю». Тым больш што сш Змiтpо ужо cтapы вaявaць, Юзж мaлaды, Miкiтa кaлекa, a ^гат у тypме пеpaчaкaе. Miж тым, пpaб'е чac, i вобpaз Летyновaгa xyтapa, як xyтapa Бaraцькay у быгаусшм «Знaкy бяды», yзбyйнiццa дa мaштaбay ycëй mмaтпaкyтнaй Белapyci, a y лëcax яго дзяцей aдaб'еццa, у кожным выпaдкy aдметнaе, aдценне cпектpy пaкyтнiцкaгa raдыяraдьнaгa быцця.
3a cвaë няпpоcтaе жыццë Змiтpо Лятун cфapмyлявay не вельмi cкдaдaнyю ф^^фта, дa чarо cпpычынiлicя Уpокi яго бaцькi: «Чалавек мае трох гаспадароу: розум, душу i страрнк Пакуль розум i душа будуць спрачацца, хто з ix галорнейшы, страутк абаix i з'есць» [4, 8]. Ha думку Змiтpa, вось што «пра гэтую жытку» ведaць тpэбa: «Балщь — значыць хворы, грошай няма — бедны, вачэй няма — сляпы» [4, 69]. Ён, у cвaю чapгy, пеpaдaе гавуку МЫце: «...Пашкадуеш аднаго — пацягне шкадаваць i памагаць тшым. Як хвароба. Яны будуць мець, а ты не» [4, 54]. Дa royrara чacy было непaxicным i яшчэ aдно Летyновa repararan^: шшто, aкpaмя yлaды i зямелькi, не коpмiць. Myciць, aд немarчымacцi aтpbIмaць yлaдy 3мiтpо пaчынaе выяудяць aгpэciyнacць: пpынiжaе «галоту з Колак», вымyшaе кaляднiкay cпявaць песню дa кaнцa, кaб «зacлyжылi» y яго гpошaй, «з дзтм азартам» лупцуе y пaводкy безaбapонныx зaйцоУ, выкдiкaючы жax у Iгнaтa; яго не цягне нaвaт дaпaмaгчы былому cябpy i суседу Хapaшyнy пaдтpымaць воз; непaмеpнa жоpcткa xyтapaнец aбыxодзiццa з cеквеcтpaтapaм Бaлaболкaм, жaдaючы yзвыciццa нaд iм; вынaxодлiвa пpынiжaе некaдi пыxдiвaгa Py^ara... А чaмy й не? Ён меу зямлю, чaтbIpы добpыя кapовы, тpы дядушк!, бычта, двое коней, дзве меxaнiчныя кaciлкi i тоpбaчкy злотыx пaд пpыпечкaм. Cтэpэaтыпны вобpaз кyлaкa! Лднaк Лятун не згодзен тaк raзbIвaдцa, бо caм лiчыy кyлaком «асадтка, пана, ятм усё давала рлада, а ён жа зарабляе рсё гарбом» [4, 69]. Жывучы зуам недaлëкa aд Parii, дзе, ëн чуу, ycë y чaлaвекa зaбipaюць, Лятун
задумваецца аб тым, што будзе, калi саветы прыйдуць сюды. Здаровы сэнс не давау паверыць, што усё дабро забяруць без прычыны. Ён вырашае, што будзе абараняць сваю уласнасць, i не адчувае на1унасщ гэтага рашэння... Невыпадковым бачыцца той штрых да аблiчча Летуна, што ён любiу i паважау сабак. Можа, таму, што не бачыу адданасщ i цярплiвасцi у людзях вакол сябе. Але гэта i паказчык чалавечай адзiноты сярод людзей, «цягучай, як мёд, але горкай, як перац» [4, 92]. Асаблiва не любiу Змиро сустракацца з людзьм^ «калi не было чым казыраць» [4, 27]. Зайздрасць — пачуццё, якое часта вызначае намеры герояу. I хоць «гасподзь, ствараючы свет, прадугледзеу i матэрыял», каб яе спатолщь, у жыцщ усё атрымлiваецца не так: «бедны зайздросцщь багатаму, багаты — беднаму, скупы — добраму, добры — скупому, хворы — здароваму, а здаровы — хвораму... » [4, 68]. Усеахопная зайздрасць нават не шукае нейшх лапчных падстау для свайго узшкнення i запанавання над чалавекам, руйнуе саму магчымасць талерантнага супольнага жыцця.
Адзiн з важных складнiкау канцэпцьп асобы — праблема сувязi i пераемнасщ пакаленняу. Г. Марчук уважлiва сочыць за тым, як, стаушы гаспадаром хутара, Лятун з надзеяй, а больш з трывогай прыглядаецца да сыноу — каму з iх можна будзе даверыць справу свайго жыцця? МЫту ён найбольш шкадуе — як калеку. У 1гната бацька часам з радасцю зауважау прадпрымальнiцкую жылку, але больш выразна бачыу, што сын змяшуся, паездзiушы, пабачыушы свету, i паступова страчвау цiкавасць да бацькавай справы. Сам 1гнат аднойчы сказау МЫту: «...Мяне цкавщь адно татства — жыццё <...> Каб зразумець усё i зрабщь неяк жыццё лепшым, я пайду сваiм шляхам» [4, 84]. Адносшы з бацькам у 1гната няпростыя: «Цертм адзт другога» [4, 116]. Змиро ж старауся шравацца спрадвечным прынцыпам: «Як кажуць, ты бi не бi, лай не лай, а рады дай». Аднак часта гэта было яму не па сше, i тады у iM абуджалася яшчэ большая «нянавкць i злосць на увесь белы свет» [4, 147-148]. Супярэчлiвыя пачуцщ Змiтра да зуха Юзша нарэшце прыходзяць да аднаго: «Не... яшчэ не перавялкя Летуны... Мая жылка. Мая надзея. Свайго ужо ткому не аддасць... На яго усё запшу» [4, 56]. Юзж муау шнуць школу i вучыуся пры бацьку гаспадарыць. На Мiкiтавы словы «Навука — лепшая капейка» адказау: «Калек вучацца, здаровыя працуюць». Брат горка падумау: «Сапсавауся хлопец, зуам сапсавауся» [4, 124]. Але прыйдзе «Вялшая Псота» (М. Тычына), вайна, — i пахiсне Мiкiтаву упэуненасць.
«Сиуацыя памежжа» абвастрае праблему нацыянальнай донтычнасщ. На словы 1гната аб радаме Змiтро адказвае: «Ды за мой век пяць радзiм змятлася ...Прыйшоу у хату ...е табе што з'есщ, дзе сnацi — то i уся радзiма» [4, 83]. Гвалт над душой беларуса пачынауся са школы. Настаушк Кандыба дакляравау, што родную мову трэба ведаць, а любщь трэба польскую. Дасканалае веданне абедзвюх моу сам ён выкарыстоувау на нiве «тайнага асведамщельства». Следчы Саучык пераконвае 1гната Летуна у тым, што «тутэйшыя» яшчэ не маюць неабходных сш к1раваць дзяржауным апаратам, таму абавязак палякау — дапамагчы, паклапацiцца аб iх. Пасля арышту 1гната Саучык крывадушна ра1ць Змiтру жыць спакойна, а у размове са старым Шыдлоусшм кажа: «Больш бы нам таюх Летуноу. Можа, па мове ён i беларус, а па духу — ужо наш» [4, 83]. Вобраз упрауляючага Шыдлоусшх Кушка — яскравы прыклад таго, як фшасофска-пахалапчныя праблемы талерантнасцi i вдэнтычнасщ трансфармуюцца у этыка-эстэтычную праблему «сваiх» i «чужых». Аб магчымасщ такой трансфармацыi дае уяуленне ужо адзш только жыццёвы прынцып Кушка: «... Словы "так" i "не" — небяспечныя словы. Катэгарычныя. Люблю шукаць выйсце, нават каб пазбавщца ад смерцi...» [4, 104].
Як тсау К. Кратва, «спецыфiчнымi рысамi светапогляду i характару беларускага селянша мiнулага часу ... з'яуляюцца адсутнасць рэлiгiйнага фанатызму», а Бог для яго — хутчэй «...i не бог, а беларус-селянш у сусветным маштабе, рупл1вы i працавпы... увесь час заняты рознымi гаспадарчымi абавязкамi» [5, 425]. Выразнае уяуленне пра «догмат веры» героя дае наступная яго рэпл1ка: «Ну, святая дзева Марыя, госnадзi, ц ёсць ты, ц няма, а прашу: памажы» [4, 32]. Змиро, як сапраудны беларус, «парожняга вядра баяуся» [4, 27], мабыць, больш, чым бога. I свае погляды абгрунтоувау так: «За мой век ужо змяншася пяць вер... А цвёрдая вера у алу капейт засталася, бо яна вечна будзе, як сонца i неба» [4, 69]. Таму у сва1х дачыненнях з богам ён даволi катэгарычны. На словы Куча1х1 «Е бог» стары Лятун буркнуу: « — Е, ды нам не дае» [4, 15]. Мшце у свой час паршу: раз на тыдзень «пабудзь з богам i вяртайся на хутар, бо бог не кормщь — зямелька кормщь» [4, 69]. Аднак прыходзщь час, калi Лятун страчвае звыклы скептыцызм у адносшах да бога. Прауда, для гэтага трэба было здарыцца непапраунаму — забойству сына. « "Сыно-о-ок! " — iрвалiся з грудзей словы <... > Ля покуця упау на каленi. Малiуся i плакау, плакау i малiуся...» [4, 218].
«Ад кожнага твора кожны атрыв^вае роуна столько, кольш дазваляюць яго здольнасцi i адукацыя», — тсау А. Шапенгауэр [6, 520]. 1мкнучыся наблiзiць раман да чытача, Г. Марчук робiць даволi празрыстай яго сiмволiку, але часам гэта не на карысць твору: так, «прарочыя» сны герояу пазней дэталёва супадуць з рэальнасцю. Аднак ёсць у рамане i амвал, патэнцыял якога узрастае пакрысе. Омвал — гэта рэч, узнагароджаная сэнсам. Такой рэччу з'яуляецца сякера. А тое, што назву «Сякера» мае трэцяя частка рамана, робщь лексему ключавой i прымушае паслядоуна адсочваць звязаныя з ёй матывы. «Во, 1гнат, куш бацьку падарунак, — Мтта падняу новенькую, вымазаную мазутам сякеру. — Радасц старому будзе на увесь век» [4, 113]. 1гнат, яш за усё жыццё шчога не падарыу бацьку, крануу сякеру пальцам... Сiмвал, у адрозненне ад тропа, валодае наглядна-выяуленчай i эурыстычнай функциями Апошняя абумоулiваецца наяунасцю супярэчнасцi, парадокса, што бачыцца у радзе «падарунак — радасць — прылада забойства». Развiццё i развязка дзеяння праецыруюцца у мастацшм творы пры дапамозе нязначных, на першы погляд, дэталяу тэксту, яшя маюць сувязь са зместам дадзенага сiмвала. Так, у адным з этзодау другой частк1 рамана Г. Марчук адзначае: ноччу Змiтру «не давал1 заснуць арлтыя вочы Юз1ка. Здаецца, пападзгся побач сякера — i засячы гатоу» [4, 72].
Пахаваушы сына, Лятун вырашае паквггацца i з уласным жыццём. Аднак, калi прамiнуу першы выбух болю i пакут сумлення, ён вышуквае падставы не рабiць гэтага, iмкнецца абгрунтаваць хоць «кроплю права» на юнаванне. Паказальна, што асноуным жыццесцвярджальным пачуццём выступае помста Шыдлоускаму, а ужо потым — клопат пра Юзжа, як1 сам «не знойдзе золата i будзе гiбець усё жыццё» [4, 219].
Атсваючы пачатак вайны, Г. Марчук спалучае пстарычную i мастацкую прауду. Дакументальныя звестк1 праламляюцца праз успрыманне выдуманых герояу. Гэта лiрызуе апавяданне i надае яму мастацкую i жыццёвую пераканаучасць. Стары карчмар Шымха у рамане К. Чорнага «Пошук1 будучыш» кажа: «кожны...прышэлец iдзе на чужую зямлю не на тое, каб што-небудзь прынесц ёй, а каб сабе з яе уварваць», асаблiва калi гэтая зямля, як i Марчукова Нырча, «у шчылте памiж дзвюма дзяржавамi» [7, 48]. Нырчане бачаць драпежны намер у знаку свастыш: як нi павярнi, ён усё да сябе грабе...
Актыунай дзеючай асобай рамана «Прызнанне у забойстве» з першых дзён вайны выступае Юзж Лятун. Час змусiу прымаць такiя рашэннi, аб як1х хлопец наурад цi меркавау раней. Па волi абставiн ён iдзе у палщыю, але свой асноуны выбар робiць усвядомлена: «Удаулюся, а не буду страляць у людзей». Стараючыся з уласщвай яму вынаходлiвасцю пазбегнуць граху забойства, Юзiк штодзённа рызыкуе уласным жыццём.
З пачаткам вайны спрабуе па-ранейшаму захаваць недатыкальнасць сваёй жыццёвай прасторы Змiтро Лятун, але фiласофiя «Мая хата з краю» заканамерна i жорстка цертць крах у часы вялiкiх узрушэнняу. Пазщыя Летуна «мяне не чапаюць, i я ткога не чапаю» змыкаецца з пазщыяй быкаускага Петрака, але абодвум героям не удаецца паслядоуна правесцi яе у жыццё, бо гэта жыццё пад акупацыяй — i першая умова заужды пад пагрозай парушэння. Змiтро усё ж вымушаны узяць у руш зброю: спачатку падпарадкуючыся вар'яцк1м щэям Удо, потым — поклiчу свайго сумлення, калi абараняе Куча1ху ад Гуль-Рыкоцкага.
Механiзмы уплыву лiтаратуры на чытацкую свядомасць вызначаюцца часам, станам i настроямi грамадства i шш. Пстарычныя, сацыяльныя, культурныя абставiны абумоУлiваюць пэуныя супярэчнасцi ва успрыманнi аднаго i таго ж твора розньеш пакаленнямi чытачоу. Нягледзячы на гэта, кожны шсьменшк спадзяецца на адэкватную iнтэрпрэтацыю сваёй творчасцi i мае на гэта права. У сваю чаргу, даследчык мае права так прачытаць твор, каб нешта у iм па-новаму адкрылася нават для аутара з улiкам асаблiвасцей жыцця твора у чытацкай свядомасцi пазнейшых пакаленняу.
«Другая сусветная вайна — апошнi вялЫ мiф, — пiсау I. Бродсш. — ...Але мiф ужо мадэршсцш. Змест папярэднiх мiфау — барацьба Дабра са Злом. Зло апрыёрнае. Той, хто змагаецца з носьбтам Зла, аутаматычна робiцца носьбiтам Дабра. But second World War was a fight of two Demons». («Але другая сусветная вайна была змаганнем памiж Злом i Злом») [9, 342]. З прызнаннем гэтага мнопя доалапчныя пазiцыi перацярпелi пэуную дэвальвацыю, няма манаполii на ацэнку падзей Вялiкай Айчыннай вайны. Аднак засталася нязменнай сутнасць асноватворных каштоунасцей, нават калi яны азначаны новым эмацыянальна-слоуным радам. Паняцце «iнтэрнацыяналiзм» увасоблена у рамане «Прызнанне у забойстве» праз мiжасабовыя зносшы герояу. У святле агульначалавечых каштоунасцей гэтая з'ява можа быць названа iнакш: агульнае iмкненне усiх народау, якiм пагражау фашызм, да свабоды. I гэта, па вялЫм рахунку, не мяняе яе
сутнасцi. Змагаюцца побач з беларусамi i гшуць руск1я Фёдар Панкратау, Сяргей 1ваноу, украiнец Грыцко 1шчанка. Iдэолагi фашызму (iх у рамане увасабляе Удо Вульферт) былi упэунены, што «трэба травщь рускага, беларуса I укратца, каб яны узненав1дзел1 адзт аднаго» [8, 152]. Аднак з вуснау яго малодшага брата у фшале рамана мы чуем нечаканае: «Прыйдзе час...1 мы, немцы, зразумеем, што, каб уратавацца, трэба немцу I рускаму быць разам» [8, 210]. Час паказау, што гэта сапрауды канструктыуная перспектыва суюнавання чалавечай супольнасщ.
У вдэале адносiны да персанажау павiнны вызначацца не знешнiмi абставшаш, а творчымi прынцыпаш, як1я грунтуюцца на любовi да герояу, веданш умоу iх жыцця, найтанчэйшых душэуных рухау, дасканалым валоданнi словам. Ствараючы вобразы-характары, Г. Марчук актыуна карыстаецца патэнцыялам малых фальклорных жанрау. Гэта прыказш, прымауш, устойлiвыя словазлучэннi i выслоуi, бажба, праклёны i шш. Яны робяць вобраз прадметна адчувальным i асацыятыуна гаваркiм. Трапныя выразы у раманным кантэксце «прытсаны» пэунаму персанажу i прызначаны для выяулення адметнага у яго асобе. «Я кушу бы сяло, ды у тшэт гало», — намагауся жартаваць Лятун» [4, 31]. «Не клгч лгха, пок1 на хутары ц1ха», — так ён перафразавау вядомую прыказку. У раманах можна знайсщ узоры фразеалапзмау i афарызмау, так сказаць, мясцовага паходжання: «Хамуйла, — праклтау сябе 1гнат, — палез з гарэлкай, як той Нотк да лярвы у Шумахера» [4, 13]. Фальклорная традыцыя выразна адчуваецца у апiсаннi жаночай знешнаcцi, пазбауленым дэталiзацыi, уласцiвай прафесiйнай прозе. Аутару важна перадаць уражанне ад хараства, жывое чалавечае захапленне iм. Маня — «не дзеука, а кроу з малаком», «працавтая I гаспадарлгвая», якая заужды «галаву мела», i «не будзе грэх на душу браць» [4, 6]. Аутарскае бачанне прыгажосщ праецыруецца на няпростыя жыццёвыя абставшы, з як1х, насуперак смерцi, гераiня выходзiць маральнай пераможцай. Раманы даволi багатыя на узоры аксюмараннага мыслення, напрыклад: «Нявер 'е, якое уратуе свет, знаходзщца за восемдзесят юламетрау на усход» [4, 29]. Аднак на фоне аутарсшх знаходак зрэдку сустракаюцца тропы, яшя цяжка назваць удалымi. Так, у Гуль-Рыкоцкага, як1 трапiу у лагер, «корань надзе1... не высах пад дулам вттоут» [7, 55]. Нельга сцвярджаць, што Г. Марчуку цалкам удалося пазбегнуць на1унай гераiзацыi партызан, даволi пашыранай у лiтаратуры пра вайну. Часам намеры i учынк герояу задужа выразна дэманструюць аутарскую пазщыю, або заглушаюць голас аутара, або злiваюцца з iм. Большую эстэтычную значнасць мае iмплiкацыя аутарскай пазщш. Так, Якау кажа: «1гнат цудоуны хлопец... Па мне — хоць I з кулакоу» [4, 82]. Аутар калi-нiкалi дазваляе сваiм героям выяуляць недапушчальную непаслядоунасць намерау, нерауназначную супярэчлiвасцi характарау. Калi прайшла чутка, што узяты Гданьск, нырчане кiнулiся на апошнiя грошы скупляць цукар, соль, муку. «Не любгу Лятун нырчан за гэтую дарэмную пангку, ой, як не любгу» [4, 189]. Але, як адзначалася раней, ён i сам планавау на выпадак вайны не больш не менш як рабаваць гандляра Шумахера.
«Шсьменшк з'яуляецца элементам духоунай прасторы свайго часу, сваёй нацьп, гiсторыi вдэй» [10, 172], — адзначае М. Кундэра. Сёння штэрпрэтацыя асобных фактау выклiкае лёгкую iронiю. Калi у Баранавiчах Пiлсудскi хавауся у хаце бацьк1 Кунiка, то чырвонаармейцы, як1я прыбеглi i шукалi яго, «далгкатна пыталI (курау наш — А.Б.): цi не забягау хто-небудзь?» [4, 104]. Грыцко прызнауся Улi, што прасiу пракурора — i той паслухауся! — не высылаць сям'ю Летуноу з Нырчы. Безумоуна, так1я кампрамюныя рашэнш уласцiвы не только Г. Марчуку. Савецшя пiсьменнiкi мусiлi выяуляць асцярожнасць у прыватнасцях дзеля таго, каб ажыццявшся iх вялiкiя творчыя задумы. Справядлiвасць вымагае прызнаць, што у дылогii няшмат элементау, абумоуленых кан'юнктурныеш патрабаваннямi. Пажаданым вобразам у час натсання рамана з'яуляуся вобраз Ленша. Гэта стэрэатып масавай свядомасцi тагачаснага грамадства: мiфалагiзаваны вобраз Ленiна звязвауся з народнымi каранямi. Варта адзначыць канцэптуальную мэтазгоднасць i непафаснасць звароту аутара да леншскага выказвання у эпiзодзе сходк1 у вёсцы Мярлш: «Война убивает и надламывает одних, закаляет и просветляет других, как и всякий кризис в жизни человека или в истории народов» [8, 64]. I гэта выявшася у лёсе этчных герояу Г. Марчука.
Вывады
Нацыянальны пейзаж i нацыянальны характар — эстэтычныя аб'екты, як1я ствараюць аснову беларускага слоунага мастацтва i з'яуляюцца носьбiтамi мастацкай канцэпцыi. Звяртаючыся да iсцiн i каштоунасцей, яшя трывала замацавалiся у сацыяльна-пстарычным вопыце народа, Г. Марчук не проста пацвярджае iх, а ажыуляе, актуалiзуе, надае iм новае экзiстэнцыйнае
напауненне у сувязi з грамадскiмi ускладненнямi. Аутарская пазщыя пазначаецца на выбары i групаваннi персанажау, прынцыпах адлюстравання мастацкай прасторы, асабл1васцях слоунай формы. Вядучую вдэю дылоги вызначае «гера1зм цярпення». Раманы Г. Марчука з'яуляюцца важкiм набыткам беларускай мастацкай прозы, што асаблiва выразна ввдаць пры уключэннi iх у кантэкст часу i традыцый. «Хутар ля пiнскага шляху» стау адметным пунктам на шляху ад палескага мястэчка да Беларускага Космасу.
СП1С АСНОУНЫХ КРЫНЩ
1. Гачев, Г. Д. Содержательность художественных форм. Эпос. Лирика. театр / Г. Д. Гачев. — М. : Изд-во Моск. ун-та ; Изд-во "Флинта", 2008. — 288 с. — (Классика жанра).
2. Воран, I. А. Нацыянальныя асаблшасщ светаадлюстравання ва украшскай i беларускай малой прозе пачатку ХХ стагоддзя : аутарэф. дыс. ... канд. фшал. навук :10.01.03 ; 10.01.01 / I. А. Воран. — Мшск : [б. в.], 2011. — 24 с.
3. Гумилёв, Л. Н. Этногенез и биосфера земли / Л. Н. Гумилёв. — М. : Айрис-пресс, 2011. — 560 с.
4. Марчук, Г. Крык на хутары / Г. Марчук // Крык на хутары. Кветш правшцш: Раманы. — Мшск : Юнацтва. — 1998. — С. 3—219.
5. Крашва, К. Збор творау. У 3 т. / К Крашва. — Мшск: Дзярж. выд-ва БССР ; Мастацкая лп\, 1956. — Т. 2 : Проза. — 583 с.
6. Шопенгауэр, А. Мир как воля и представление / А. Шопенгауэр; пер. с ;д. Е. В. Москвич. — Мшск : Попурри, 1999. — Т. 2. — 829 с.
7. Чорны, К. Збор творау. У 8 т. / К. Чорны. — Мнск : Мастацкая лгт, 19
8. Марчук, Г. Прызнанне у забойстве: Раман / Г. Марчук. — 1_____
9. Бродский, И. Формы времени: Стихотворения, эссе, пьесы. Эридан, 1992. — Т. 2. — 480 с.
эссе / Милан Кундера ; пер.
10. Кундера, М. Искусство романа Азбука, Азбука-Аттикус, 2014. — 192 с.
Elena I.
6 : Раманы. — С. 5—166. астацкая тт., 1985. — 216 с.
Бродский. — Минск :
А. Смирновой. — СПб.
Пастуту у рэдакцыю 16.01.17 E-mail: [email protected]
Elena I. Belaya
THE SPECIFIC FEATURES OF ARTISTIC SPACE AND CHARACTERS IN GEORGE MARCHUK'S NOVELS
The article discusses the features of the artistic space and characters in the novel "Cry on the farm" and its sequel "A Murder Confession" written by G. Marchuk. Describing the characters the author as well projects their subjective characteristics onto the specifics of the objective socio-political situation. In definite time and space setting G. Marchuk accentuates the motifs of land-ownership and land-Motherland, analyzes the problem of communication and continuity of generations.
Keywords: artistic time, space, image, character, artistic conception of personality, identity, tolerance.
