CC BY
14Philological Studies 17, 2, (2019) 44-62
Изворен научен труд
УДК: 81'373+347.62(37) doi: 10.17072/1857-6060-2019-17-2-44-62
КАКО ADULTERIUM СТАНУВА ПРЕЛУБА ВО РИМСКОТО ПРАВО
Даниела Тошева
Мегународен Слав)'ански Универзитет ,,Г. Р. Державин " Св. Николе, Битола, Македонщ'а
Клучни зборови: римско право, прелуба, развод, едностран развод, Законот на Jулиj за казнуваае на прелубите, Законот на дванаесет таблици, Кодексот на Jустиниjан, Кодексот на Теодосщ, Грчки папируси.
Резиме: Предмет на истражува&е во ово] труд е прелубата во римското право, ко]а се сметала како правна причина (iusta causa) за едностран развод на бракот во сите периоди од разворт на римската правна исторща. Императорот Август, набрзо по своето доагаае на власт го об]авил lex Iulia de adulteriis coercendis (18 г. пр. н.е.) со што разводот станал задолжителен во случа] на прелуба. Оттогаш прелубата станала не само морален престап, но и кривично дело (crimen, еуккща), што се казнувало од страна на државата. На то] начин прелубата не била само res privata но и res publica, и продолжила да се смета за ]авна работа дури и во законодавствата на христщанските императори. Како и да е, има фундаментални разлики мегу предхристщанските и христщанските законодавства во однос на прелубата и бракот, кои ке бидат анализирани во текстот што следува. За да ]а об]аснам природата на римското право и римскиот поглед кон прелубата, ]ас ги анализирам зборовите adulterium и repudium и ги поврзувам со еквиваленти во македонскиот ]азик.
THE CONCEPT OF ADULTERY IN ROMAN LAW
Daniela Toseva
G.R. Derzhavin International Slavic University Sveti Nikole, Bitola, Macedonia
Key words: Roman law, adultery, divorce, repudiation, Lex Iulia de adulteriis coercendis, Law of the Twelve Tables, Codex Justinianus, Codex Theodosianus, Greek papyri.
Summary: The subject of this paper is adultery in Roman law, which was considered as lawful cause (iusta causa) for unilateral divorce in all periods of Roman legal history. After his accession, Augustus enacted the lex Iulia de adulteriis coercendis (18 BC) whereby divorce was made obligatory in the case of adultery. Since then, adultery was not only moral offence, but crime (crimen, ejKXn^a), which was penalized by the state. Hence, adultery was not res privata but res publica, and continued to be regarded as such even in the legislations of Christian Emperors. Anyhow, there are fundamental differences between pre-Christian and Christian legislation concerning adultery and marriage, which are to be analyzed in the following text. Finally, I give explanation to the words adulterium and repudium, and correlate them with equivalents in Macedonian language in order to explain the nature of Roman law and Roman view on adultery.
Во Рим, прелубата (adulterium) била правна причина (iusta causa) за развод на бракот уште во времето на монархщата, како што известуваат Дионисщ од Халикарнас1 и Плутарх2. Сепак, бракот не се разрешувал со одлука на жената, туку со одлука на мажот. Кон кра]от на Републиката, пак, едностран развод (repudium), можела да направи
1 à^apxdvouaa 5é и SiKaax^v tov ôSikoû^evov èla^Pave Kai той ^£yé9ouç Tfjç xi^œpiaç KÛpiov. тайта 5è oi auyyeveîÇ цега той àvSpôç èSÎKaÇov: év oiç f|v ф9ора aœ^aTOç Kai, о navTœv éWtxiaTOv à^apirmraBv "E^nai Sô^eiev âv ûnapxeiv, et nç oîvov eûpeOein n^aa yuvt|. àцфôтepa yàp тaйтa 9avdтф ^гщюйу auvexœpnaev о Tœ^ûloç, œç à^apirmraBv yuvaiKeiœv aïaxiara, ф9opàv ^èv ànovoiaç àpx^v vo^iaaç, ц£0т|у 5è фОорш;. Kai ^£XPl поПой 5i£^£ive xpôvou тaйт' àцфôтepa napà 'Pœ^afoiç ànapaiifiTOU тиух<хуо\'та ôpyfç (Dionys. Halicarnasseus De Antiquitates Romanae 2.25 6-7).
„Ако [жената] направела престап, судща и станувал 0H0j што претрпел неправда [од неа], [Koj] одлучувал и за тежината на казната. За овие [престапи жената] ]а казнувале роднините заедно со мажот: обесчестуваше на телото, или ако била начекана да пие вино, што според Хелените се смета за на]мал престап од сите. Ромул им дозволил да ги казнат со смрт обата престапи, биде]ки тоа биле на]срамните престапи за жените: прелубата ]а сметал за почеток на безумноста, а пщанчешето [за почеток] на прелубата. Долго време овие два престапа raj Рим]аните биле казнувани со неумолив гнев".* *Преводите му припагаат на авторот на статщата, освен ако не е наведено поинаку.
2 "Е9г|ке 5è Kai vô^uç nvâç, œv афо5ро5 цёу éaтlv о yuvaiKÎ цр 515ой; апо^апегу avSpa, yuvaÎKa 5è бтЗой; éKpdUfiiv éni фapцaкEÍa текгоу fj KÀ£i5ôv йж>РоИ| Kai цolxeu9eîaav•(Plutarch. Romulus 22 1-4).
„То] востанови и некои закони, мегу кои еден суров, со ко] не и се дозволува на жената да го напушти мажот, но се дозволува [мажот] да ]а исфрли жената поради труеше на деца или поради подметнуваше клучеви, но и поради прелуба".
и жената, но прелубата не се набро]увала во правните причини. За да ja истражам прелубата како правна причина за развод на брак, ги земам предвид правните текстови, кои ги делам на две категории: 1. Правна теорща: Кодексот на JycmuHujaH (Corpus Iuris Civilis), ко] е на]обемен, натаму Кодексот на Теодосиj (Codex Theodosianus) и Законот на дванаесет таблички; 2. Правна практика: правни папируси, кои претставуваат документи за (пред)брачни договори и за разводи, како и цензорски списоци3.
Честопати содржината на законите се разидува со фактичката состо]ба, односно она што обврзува (законот), не се применува секогаш во практиката. Таквото игнорираае на правните обврски на]често не донесува никакви санкции. Сепак, треба да се има предвид дека законите што се наведени како примарни извори се однесуваат на оние жители што имале римско граганство (status civitatis). До 212 г., односно до едиктот на Каракала (Constitutio Antoniniana), бил ограничен бро]от на грагани со status civitatis, а тоа значи дека пронаданите документа што се датираат пред оваа година не се склучени нужно според римскиот закон. Едиктот на Каракала „го означува конечниот премин од традиционално граганство (civitas) во империско граганство, и води кон прошируваае на Римскиот закон во целата имперща" (Mousourakis, 2015: 101).
За да се разбере римскиот концепт за прелуба и за развод, во сите овие извори што се земаат предвид, е нужно да се разгледа и нивната етимологщата во латинскиот, а имено: adulterium и repudium. Исто така е од голема важност да се види дали досегашните преводни решенща, во македонскиот ]азик, се еквиваленти во права смисла.
I. Теорща
1. Законот на Jулиj за казнувап>е на прелубите (Lex Iulia de adulteriis coercendis) претставува на]податлив текст за истражуваае на кривичното дело прелуба во римското право. Издаден е 18 г. пр. н.е., во почетните години од Принципатот на Август, така што претставува некаков мост мегу архаичното и класичното право. Ово] закон, исто така, покажува длабока поврзаност со блискоисточната и медитеранската традицща, во ща односот кон брачното неверство не само што се казнува на сличен начин, но соодветстува и претставата за
3 Ово) вид текстови не припагаат на ракописната традицща, туку се откриени при раскопки во Египет кон красот на XIX век. Тоа е доволен аргумент да се смета за автентична содржината на документите.
жртвата и за престапниците. Истовремено со издавашето на Законот на Jулиj... се институционализира поскуан суд (quaestio perpetua)4, во Koj се разгледувале случаите со прелуба (adulterium) и блуд (stuprum), кои за првпат во римската правна исторща се третираат како кривични дела (crimina)5. Тоа значи дека овие кривични дела биле предмет на казнуваше од страна на Државата; жртвите го изгубиле (но не целосно) правото да се пресметуваат сами со престапниците. За ово] суд се знае дека опсщал надолго од сите други судови во времето на Принципатот.
Станува збор за закон, чщ автентичен текст не е зачуван, но има на]многу наводи во Дигестите на Jустиниjан6, кои се преземени од различни правници, како и во Институциите на Jустиниjан, каде што се спомнува во контекст на ]авните судеша7. Казните, пак, и покра] строгоста, не се исти со оние казни за кривичните дела што влегуваат во категорщата капитално кривично дело (crimen capitale), за кое е предвидена капитална казна (poena capitalisf. Бауман (Bauman, 1996: 32-33) ги дефинира казните за прелуба како супкапитални казни. „На супкапиталните казни им недостасува хомогеноста на капиталната казна; тие не потекнуваат од ист архетип" (Bauman, 1996: 29). Оттука, санкциите за ова кривично дело се разновидни: конфискуваше на имотот, протеруваше, но и губеше на правото за склучуваше правовалиден римски брак (ius connubii). Освен ово] тип казни, Август задржал и алтернатива, односно начин на казнуваше, ко] потекнува од самопомошта, а тоа е правото да се убие (ius occidendi). Правото да се убие жената и не]зиниот лубовник доколку бидат фатени in flagrante delicti во домот на жртвата, било вообичаен начин на справуваше со
4 Секо) постсуан суд бил задолжен за нексуа специфична категорща кривично дело. Постсуаниот суд, ко] решавал за прелубите, се нарекува quaestio perpetua de adulteriis. Формите на судскиот процес во овие кривични судови биле обвинувачки, а не испитувачки. Тоа значи дека процесот не можел да отпочне доколку неко] граганин не поведе постапка против некого, т.е. доколку тужителот не го изложи сво]от случа] пред началникот на судот. Во на)старите времиша постапката можеле да ]а поведат само жртвата и неговите блиски, а во подоцнежната историка, постапката можел да ]а поведе секо] граганин. Ова се однесувало и за постапката против кривичното дело прелуба.
5 „[Во римското право] зборот crimen означува незаконски акт што е насочен против државата, или заедницата како целина, ко] се гони кривично и се казнува од државните органи. <...> Во римското право, разликата мегу деликт и кривично дело произлегува главно од фактот што во однос на деликтот жртвата може да си наплати надоместок и да му нанесе казна на сторителот преку приватна тужба во грагански процес, а не преку судеше од државни органи" (Mousourakis, 2015: 159-160).
6 Just. Dig. 48.5.
7 Just. Inst. 4.18.
8 Poena capitalis не значи само смртна казна, туку се однесува на губеше на слободата.
брачното неверство на Блискиот Исток, во Хититските законици и во Средноасирките законици (Westbrook, 2015: 156), но е забележано и во Законот на Драконт, каде што се зборува за праведни убиства9. Август го ублажил ово] стар закон на следниов начин: таткото со patria potestas10 имал право да ги убие и керката и не]зиниот лубовник ако ги фати in flagrante во сво]от дом или во домот на зетот. Но, правата на сопругот во брак cum manu11 биле поограничени: то] имал право да го убие само лубовникот ако го фати во сво]от дом in flagrante. Има уште еден услов за лубовникот, а тоа е да го разведе бракот набрзо по ово] чин, во спротивно, то] ке биде обвинет за убиство. Интервенцщата во приватниот живот на граганите не се состои во казнувашето на прелубата, туку во третирашето на прелубата како тешко кривично дело, што не го оштетува само семе]ството, туку и државата. Оштетениот маж немал можност да одбира, како во архаичните закони, туку бил обврзан да го разведе бракот и да ]а тужи прелубничката. Единствената можност за избор е дали да го оствари ius occidendi или да ги тужи два]цата прелубници. Покра] тоа, е предвидено секо] римски граганин, без разлика дали е во некакви односи со прелубниците, да може да поднесе тужба за прелуба. Така, со ово] закон за првпат ]авно, пред посто]ан суд, се осудува неморалното однесуваше во бракот. Тоа станува ]авна работа (res publica). Ова не е единствениот закон со ко] интервенира императорот Октавщан Август во приватниот живот на граганите; всушност, то] донесува редица закони со кои се наметнува како голем морализатор, а таквиот тренд го прифакаат и христщанските императори во IV век и натаму.
9 Ово) дел од законот Драконт, каде што се предвидува оправдуваше на одредени убиства, не е зачуван како епиграфски споменик, туку е наведен ка] говорникот Лисща (Lys. 1) и ка) Демостен (Demosth. 23.53). И во Дигестите на Jустиниjан се наведува дека Драконт и Солон дозволувале убиство доколку прелубниците се „фатени на дело" (ev ерую) (Dig. 48.5.24).
10 Dig. 48.5. 33 (32). MACER libro primo de publicis iudiciis:
Nihil interest, adulteram filiam prius pater occiderit an non, dum utrumque occidat: nam si alterum occidit, lege Cornelia reus erit. Quod si altero occiso alter vulneratus fuerit, verbis quidem legis non liberatur:
„Макер, книга прва, за ]авните судеша: Не е важно дали таткото попрво ке ]а убие керка си прелубничка или не, сё додека не ги убие два]цата. Ако го убие [само] едниот од два]цата, ке биде виновен според 'Законот на Корнели^".
11 Брак cum manu е брак во ко] жената не била еманципирана, туку била или под власта на мажот, доколку то] самиот бил еманципиран (sui iuris), или била под власта на таткото на семе]ството во кое припагал не]зиниот сопруг, доколку не]зиниот сопруг не бил еманципиран (alieni iuris).
Во Институциите на 1устинщан, под насловот De publicis iudiciis (Just. Inst. 4.18.) ово] закон се толкува накратко, притоа се даваат информации и за кривичното дело блуд:
„[Според] Законот на 1улщ за прелубниците, со меч (sc. на смрт) се казнуваат не само осквернувачите (temeratores) на тугиот брак, но и оние што се дрзнуваат да вршат неприроден разврат12. Според истиот закон, исто така, се казнува нечесното дело (flagitium) за блуд (stuprum) кога нещ без [употреба на] сила обесчествува (stupraverit) или девица или немажена жена. Истиот закон предвидува казна за тие престапници (peccatoribus); ако се од високите сталежи [се казнуваат со] конфискуваше на половина имот; ако се од пониските сталежи, се казнуваат телесно или со прогон".
Последниот дел од текстот покажува како римските грагани не се еднакви пред законот биде]ки содржината на граганството варира од категорща до категорща грагани. Ово] текст е индикативен и за односот кон прелубата поради терминологщата ко]а се употребува за да се означат мажите. Се однесува на мажите што „влегуваат" како натрапници во туг брак, биде]ки вршат прелуба со мажена жена. Тие се наречени осквернувачи и престапници. Во Дигестите, во цитат од Улпщан, се наведува дека ово] тип однесуваше: прелубнички чин на жената, но и подведувашето (lenocinium) на жената од страна на сво]от маж, се смета за загадуваше (contaminatio) на бракот.13 Но, називот прелубник, или, пак, какво било негативно квалификуваше, не го добива сопругот што врши прелуба со немажена жена. Затоа е нужно да се расчисти врз основа на ко] критериум се обвинува нещ за adulterium и што претставува ово] термин изворно, но и ко] е жртвата во целиот процес.
12 Се користи изразот mascula libido = неприродна сексуална желба и на]често се смета дека се однесува на машко хомосексуално однесуваше.
13 Just. Dig. 48.5.2. 3-4:
Ceterum qui patitur uxorem suam delinquere matrimoniumque suum contemnit quique contaminationi non indignatur, poena adulterum non infligitur.
„Мегу другото, оно] што и допушта на сво]ата жена да погреши, го презира сво]от брак; а во случа] кога неко] не го смета за срамно тоа загадуваше, [тогаш] не се изрекува казна за прелуба".
1.1. За толкуваае на прелубата во римското право се индикативни самите зборови, т.е. нивната етимологща, ко]а упатува на поинакво читаке на проблемот.
Adulterium, ко] во македонскиот ]азик се преведува со зборот прелуба, според римското право е пред се женски криминал. Разликата мегу adulterium и прелуба, на прво место се состои во тоа што латинскиот термин има изведено значеае, а македонскиот збор прелуба го задржува основното значеае. Имено, содржината на двата термини не е идентична. Што значи adulterium оригинално и на кого се однесува?
Папинщан (Dig. 48.5.6.1.) дава етимологща за зборот adulterium кога зборува за разликата мегу ова кривично дело и блудот (stuprum):
Sed proprie adulterium in nupta commititur, propter partum ex altero conceptum composito nomine: stuprum vero in virginem viduamve commititur.
„Соодветно [е да се каже] дека прелуба се врши во брак, а називот (adulterium) е составен поради [можноста од] зачнуваае на породот од друг маж (alter); блуд (stuprum) пак, се врши врз девица или врз вдовица".
Именката adulterium е всушност чинот adulterare што произлегува од adulter и adultera, кои ги преведуваме како прелубник и прелубничка иако однесувааето на adulter, во денешна смисла, воопшто не е прелуба. Во Oxford Latin Dictionary (s.v. adulter) именката adulter ]а има истата етимологща што ]а предлага Папинщан во извадокот, односно кованка од ad+alter (ad praep. со acc. со основно значеае на движете кон и придавката alter = друг, втор, спротивен, различен). Неизвесно е, иако се чини очигледно, дали сите зборови од оваа значенска група потекнуваат од именката adulter или од глаголот adultero. Затоа има две теории, од кои едната е дека глаголот е деноминативен, изведен од именката, а другата е дека именката е направена според глаголот (back formation) (Joksimovic, 2015: 145146). Како и да е, за ово] труд е поважт семантиката на овие кованки. Глаголот adultero, ко] првично значи: загадувам, расипувам, изопачувам, преправам, извртувам, е сложенка од предлогот ad и од основниот глагол altero, ко] значи сменувам, изменувам, променувам, преиначувам, правам полош14. Всушност, вршеаето прелуба воопшто
14 Og raarcraot ce npoH3^e3eHH nom. agentis adulterator, Koj, bo Oxford Latin Dictionary, ce npeBegyBa KaKO one who counterfits or debase, KaKO h nacHBHHOT партнцнп adulteratus og
50
не е во етимологщата на ово] збор. Она на што упатува зборот adulterium е некакво изопачуваше, односно расипуваше на актуелната соскуба. Во римското право, пак, adulterium се однесува на расипуваше на брачната светост, од каде што станува ]асно зошто прелубата се нарекува уште и contaminatio (загадувате). Тие термини не упатуваат нужно на сексуалниот чин со ко] започнува расипувашето на бракот, туку на последицата од ово] чин, а тоа е рагаше туго дете. Сите текстови се експлицитни во тоа ко] врши adulterium - (1) тоа е сопругата, ко]а се нарекува adultera, (2) тоа е мажот со кого мажената жена извршила прелуба - adulter. Ако, сопругот во бракот, изврши прелуба, то] не е наречен adulter, но женскар (muliercuhrius) и тоа нема правни последици за бракот. Значи, ово] чин го прават само жената (ко]а изневерува), но и мажот со кого изневерува, ко] е наречен и осквернувач на тугиот брак, а самата постапка се опишува како загадуваше. (3) Мажот, ко] е жртва на прелубата, може да биде наречен adulter само ако ги направи следниве работи: ако не се разведе од сво]ата жена, ко]а ]а фатил во прелуба или ако профитира од прелубата на сво]ата жена. (4) Исто така, мажот може да биде обвинет за adulterium ако земе за сопруга жена, ко]а е прогласена за прелубница во претходниот брак. Ова покажува дека називот adulter има поинаква конотаци]а од современото сфакаше на оваа по]ава. Сите типови прелубници, условно речено, се казнуваат според законот. Сите го нарушуваат интегритетот на домот.
1.2. Освен матерщалните казни и губешето на некои права, очекуваниот исход по чинот на неверство уште од на]старо време е бркаше на прелубничката од домот на мажот. Рим]аните го употребуваат терминот repudium за да го означат ово] чин, ко] денес се преведува со изразот едностран развод15. Како adulterium така и repudium е кованка: re+pudet+ium (Oxford Latin Dictionary). Префиксот re- има значеше на движете наназад или обратно, повлекувате, одвоjувате, деjство што се повторува. Глаголот pudeo има значеше се срамам или правам нещ да се срами. Од ово] глагол е изведена и именката (nom. agentis) pudor, -oris16 = срам, срамота, но исто така и
adultero со значеше mixed, adulterated, produced by cross-breeding, or mixed descent or origin.
15 Во Законот на дванаесет таблички (IV.3) се спомнува едностран развод, т.е. бркаше на жената од домот на мажот: Illam <...> suas res sibi habere iussit, ex XII Tabulis, claves ademit exegit. („И заповеда да си ги земе своите работи, според законот на дванаесет таблици, и ги зеде клучевите и ]а избрка").
16 Именката има ист корен со глаголот pudeo, 2 = се срамам, правам неко] да се срами.
скромност, чувство на чест, зашто TOj што се срами, Toj е скромен. Овие два значенски збора се поврзани во именката repudium за да означат одбивате на срамот. Такво значеае добива и глаголот repudio: одбивам, не прифакам, отфрлам, испадувам, избркувам (uxorem), го отфрлам срамот од себе. Всушност repudium, чин што можел да го стори само мажот во времето на Републиката, се поврзува со отфрлаае на срамот, ко] има сво]а основа во сексуалната
17
комуникацща.
Овие два термини, adulterium и repudium, нивната етимологща, но и нивната примена во правото, го покажуваат тоа што е очигледно: Бракот е света заедница, чща чистота се загадува кога жената, од ща се очекува да има pudor (чувство на срам) или pudicitia (срамежливост) биде]ки влегува во бракот како девица (virgo), врши прелуба;18 со то] чин жената може да внесе во бракот дете, кое е туго. А целта на бракот е продолжуваае на родот: liberorum procreandorum causa.19 Мажот, од друга страна, не може да внесе туго дете ако има сексуални врски со жени со сомнителен морал, кои не се во брак. Но, доколку мажот има врска со мажена жена, тогаш то] загадува туг брак и тогаш е осквернувач и прелубник. То] одговара правно, но според Законот на Jynuj... не е ]асно дали ова однесуваае има правни последици по бракот на прелубникот, односно дали неговиот брак треба нужно да се разведе по ово] чин. Законот е ]асен во однос на казнувааето на прелубникот (Just. Inst. 4.18). Сличниот тип казнуваае очигледно продолжува и во времето на Jустиниjан, како што може да се види од Новела 117 на Jустиниjан, имено дека на прелубникот треба да му се конфискува (дел од) имотот, а неговата сопруга има право да си го задржи сво]от мираз и сво]от предбрачен подарок.
2. Христщанските императори покажуваат, исто така, морализаторски однос кон институцщата брак, но тие тргнуваат од
17 За тоа зборува и еуфемистичкиот назив на половите органи, кои, raj Грците и Рим]аните, се наречени срамни органи (pudenda, rà aiâoïa).
18 Во Дигести, правникот Модестин (Just. Dig. 23.2.1.) вака го дефинира:
Nuptiae sunt coniunctio maris et feminae et consortium omnis vitae, divini et humani iuris communicatio.
„Бракот е соединуваше на мажот и жената и заедница за цел живот, споделуваше според божественото и човековото право".
19 Оваа формула се наведува и во Дигестите (Just. Dig. 1.1.1.3.), и во три брачни договори напишани на латински ]азик од колекцщата во Мичиген (Mich.Inv. 4703; Inv. 508; P.S.I. 730). Исто така и raj св. Августин се наведува истата формула (Aug. Serm. 51.22; 278.9).
поинакво гледиште, т.е. од заповедот во Новиот завет, Koj се однесува на бракот:
о ow ó 0ео^ cuvéZeu^ev ävBprano^ х^Р^С^тю (Novum Testamentum, Evangelium secundum Marcum, 10, 9, 1). „Она што го сврзал бог, човек нека не го разделува!"
Мерките што ги преземаат христщанските императори за да се зачува таа заедница, се строги. Во законот на Август, пак, мерките се однесуваат на оние што ]а расипуваат светоста на бракот, ко], по чинот на прелуба, веке не треба да постои; според ово] закон се казнува оно] што ке остане во загадената брачна заедница.
Во Кодексот на Теодоси), каде што се цитира законот на императорот Константин од 331 г., мажот се уште има поголема заштита во однос на прелубништвото и не се нарекува прелубник, но жената прелубничка веке се нарекува со грчкиот термин moecha = прелубница, но и неверница - во религиозна смисла (цовд или догх-Ó;)20
Ово] закон е многу строг во однос на разведуваше на бракот, па за таа цел се дадени многу помалку причини, според кои може да се направи едностран развод. Divortium, од друга страна е развод на бракот, за ко] два]цата сопружници се согласуваат и тука нема правни пречки; ово] збор се преведува како обостран развод. Очигледно причините за развод на брак треба да припагаат во категорщата кривични дела, а не да бидат измислени поради расипаните желби на жената:
„Императорот Константин Август до Аблабщ, преторщанскиот префект:
Заклучено е дека жената не смее да му прати бараше за едностран развод (repudium mittere) на сво]от маж поради своите расипани желби од [неко]а] одбрана причина (exquisita causa), како на пример дека е пщаница, коцкар, или женскар. Како и да
20 Етимологщата на терминот ^oixeía = прелуба, според Piwowarczyk (2012: 123-125) доага од глаголот ó^áxffl = уринирам, мокрам, преку nomen agentis ^oixó^. Глаголот ó^áxffl го поврзува со е]акулираше, од каде што ]а гледа и етимолошката поврзаност на цогх0^ со ó^áxffl = уринирам, односно исфрлам течност од себе, што не нужно е урина, па затоа и прелубникот е е]акулатор. Со оваа претпоставка Piwowarczyk директно се спротивставува на Beekes ко] смета дека семантичката поврзаност на прелуба и уринираше не е доволно специфична и затоа оваа етимологща треба да се напушти (Beekes, 2010: 962).
е, ниту мажите смеат да се разведат од своите жени од какви било причини. Жената може да бара едностран развод ако докаже дека мажот ги сторил само овие кривични дела (crimina): ако е или убиец (homicidam), или тру]ач (medicamentarium), или осквернувач на гробници (sepulchrorum dissolutorem); така, штом биде пофалена [за оваа постапка] ке го добие назад сиот сво] мираз. Но, ако се разведе од мажот поради друга причина, [ко]а не спага] во овие три кривични дела, треба да остави во домот на мажот се до шнола за глава, а за таквата не]зина самоувереност да биде прогонета на остров. Ка] мажите, пак, ако пратат бараае за едностран развод, треба да ги докажат овие три кривични дела: дека сакаат да ]а избркаат биде]ки е или прелубничка (moecham), или тру]ачка (medicamentariam), или подводацика (conciliatricem). Ако [мажот] ]а исфрли жената ко]а не ги сторила овие три кривични дела, [то]] треба да и го врати сиот мираз [на исфрлената жена] и да не се ожени со друга жена. Но, ако го стори тоа, на претходната сопруга ке и се даде можност да влезе во неговиот дом и сиот мираз на втората жена да си го земе за себе поради неправдата што и е нанесена" (Cod. Theod. 3.16. 1, 331).
Значи, жената може без никакви последици да се разведе од сво]от маж, само ако докаже дека то] е причинител на едно од трите наброени кривични дела, односно дека то] е:
1) Homicida = убиец;
2) Medicamentarius = тру]ач
3) Sepulchrorum dissolutor = осквернувач на гробови
Мажот може да и даде едностран развод на сво]ата жена ако докаже дека таа е:
1) Moecha = прелубничка
2) Medicamentaria = тру]ачка
3) Conciliatrix = подводацика
Тоа се кривични дела, кои претставуваат правна причина за едностран развод на бракот.
Ово] закон покажува колку се ограничува можноста да се разведат сопружниците, сепак неверството на жената останува во списокот како правна причина за развод. Жената, ко]а ке направи едностран развод без правна причина, таа го губела сво]от мираз и била прогонета на неко] остров. Слични биле санкциите и за мажите.
Во 449 г. Теодосщ II донесува нов закон за едностран развод, со ко] исто така забранува да се разведе бракот без правни причини (Cod.
Just. 5.17.8). Но, причините за развод се поопширни од оние на Kонстaнтин и може да се класифицираат во три групи:
(1) Прелуба: сеща страна може да се разведе еднострано од другата ако е во прашаае прелуба.
(2) Насилство - се однесува на двете страни.
(3) Kриминaлно однесуваае надвор од бракот - се однесува на двете страни, со различни содржини на криминалните де_|ствща.
Прелубата, кое во законот на Tеодосиj II претставува правна причина и за жената да го разведе бракот, е нов момент во римското право. Притоа, мора да се има предвид дека кога Tеодосиj вели: maritum suum adulterum, то] не мисли на мажот како прелубник во рамките на сво_|от брак, туку на мажот како прелубник во рамките на туг брак. Зборот adulterium, во таа смисла, не се оддалечува од сво]ата етимологща. Новината се однесува на правото на жената да се разведе од сво_|от маж ако то] прави прелуба со мажена жена, загадува]ки туг брак, но и правото на жената да се разведе од сво]от маж ако го начека во сворт дом кога то] има сексуален однос со неморални жени (cum impudicis muleribus). Oвa второто не се класифицира како прелуба. Иако ово] чин нема иста тежина за двете страни, сепак го покажува поинаквиот однос кон брачната заедница, во голема мера под влщание на xристиjaнството.
Во истиот ^x и императорот Jyстиниjaн ги спроведува своите новини за брачното право. Во Hовелa 117 то] ги наведува правните причини за едностран развод на бракот. ^га зборува за правните причини за едностран развод што му се достапни на мажот, Jyстиниjaн зборува и за другиот маж, ко] го носи називот fioixôç (прелубник) и за последиците во неговиот брак. Имено, то] е прелубник но за бракот на жената со raja врши прелуба, исто како во Новелата на Tеодосиj од 449 г. За сво_|от брак, пак, то] причинува vßpig - навреда, а не и прелуба. Taraa навреда е наведена како правна причина за едностран развод на жената. Oд оваа Новела е ]асно дека Jyстиниjaн уште повеке ги ограничува причините за едностран развод. Но, Jyстиниjaн оди дотаму, што забранува и обостран развод во Hовелa 134 (Nov. 134, i i), освен ако мажот и жената не решиле да живеат во манастир. Прелубништвото во оваа Новела сè уште е кривично дело (ёукХц^а), кое се вбро]ува заедно со силувааето и со убиството. Сепак, тоа не е капитално дело според казната и бракот не мора да се разведе нужно. И прелубникот и прелубничката се казнуваат; првиот со одземаае на имотот, а втората со телесна казна и пракаае во манастир:
^v Sè ^oixeuBeïcav yDvaîкa тaïç проспкоисои; noivaîç raoßaXXo^evnv èv цovacтnpíœ è^oAleaôai. кai ei ^èv eïcœ Sienas àvalaßeïv am^v ó àvrçp ßow^eH é^oucíav aùrà SíSo^ev toùto noieîv кai auvoitóv arnfi, ^rçSéva ravSuvov èvтeù0ev eùXaßouдévœ ^rçSè Sià ràv èv десш yivo^évœv кaтaßXaптoцévou toù yá^ou. ei Sè ó npoeipn^évoç xpôvoç napéXBfl, rç ó àvrçp npiv àvalaßeïv -rrçv yuvaîka тeXeuт^cel, га^ш^у roupetiecBai amrçv кai тà ^ovaxiróv ox%a Xa^áveiv, кai oirnv èv тф оштф цovacтnpíœ èni öXov тàv xpóvov oirnaç Çœrçç.
„Жената што прави прелуба ке поднесе соодветни казни и ке биде ставена во манастир. Aко мажот сака да ja врати назад по две години, му даваме дозвола да го направи тоа и да живее со неа, без да се пази од некаква опасност поради тоа; ниту на бракот ке му причинува штета нешто што се случувало во мегувреме. Aко наведеното време помине или мажот умре пред да ja врати назад жената, заповедуваме да се замонаши и да го прифати монашкиот начин, и да живее во TOj манастир за цело време на нejзиниот живот".
Новината според овоj текст е тоа што мажот може да ja врати своjaтa жена по истекот на двете години во манастир (а според истата Hoвeлa 134 се забранува и одеае во затвор на жените, кое се заменува со одеае во манастир), без да има последици за бракот. Прелубата, сепак, не е пречка за одржуваае на бракот. е сосем различен став од оку во времето на Aвгyст, но е во согласност со xристиjaнскиот поглед на бракот, raj, Jyстиниjaн се обидува да го спроведе преку ваквите ригорозни закони. Adulterium веке го губи изворното значеае на pacиnyвame на 6pamm и се однесува само на недозволената сексуална врска, што е многу поблиску до грчката етимологща на зборот ^oixeía, како и до македонскиот збор npe&y6a.
Што се однесува до врската мегу прелубникот и прелубничката, таа, според законот, нема никаква иднина. Казната е многу остра ако продолжат да живеат заедно прелубникот и прелубничката, a TOj чин е откриен. Прелубникот се мачи телесно и на ^aj се казнува со смрт, а жената доживотно престоуува во манастир.
Она што предизвикало неодобруваае во однос на содржината на наведената новела е забраната за обостран развод, дури и кога двajцaтa сопружници сториле исто кривично дело, кое претставува правна причина за едностран развод. Неодобрувааето се гледа по фактот што императорот Jyстин II (565-574 г.) кога дошол на власт, веднаш ja
укинал оваа одредба од Hовелa 13421. Доколку мажот и жената сепак се разведат со обострана одлука, тие се казнуваат со доживотен престо] во манастир, освен ако не се пока]ат пред да отидат и така го продолжат бракот. Kaзнa е предвидена и за магистратот, ко] го подржал разводот, а тоа е телесна казна и протеруваае.
II. Практика
3. Мора да се има предвид дека прона]дените документи за развод и припагаат на територщата на Египет, ко] од 30 г. пр. н.е. станува римска провинцща. „Во правен поглед Египет имал поинаква позицща од другите провинции: то] бил третиран како сопственост на царот <...> Август во Египет го претставувал наследникот на Лагидите." (Машкин, 1996: 392). значи дека сенатот немал никакви
ингеренции таму, но и дека до едиктот на ^ракала 212 г. Египет си ги задржал локалните закони за мештаните, додека римското право (ius civile) важело само за Pимjaните. Oд тие причини и документите во почетните векови под римска власт се пишувани дво]азично: на грчки и на латински. Во подоцнежниот период на Pимскaтa Импери]а е реткост да се на]де документ на латински ]азик; грчкиот речиси го заменува латинскиот ]азик. Поради задржувааето на локалните закони, се наидува на разидуваае на законот во провинци]ата со законот што се однесува на римските грагани, кои се сретнуваат во правната теори]а. На пример, инцестот, ко] е строго забранет во римското право, каде што на бракот гледа како на егзогамна и моногамна заедница мегу маж и жена, во Египет до 212 г. не е невообичаена по]ава. го покажуваат предбрачните договори
склучени мегу брат и сестра, кои живеат во иста кука. Предбрачните договори и договорите за развод се бро]ни во корпусот од папируси, но и тука не може да се прави строга паралела со она што се случувало во остатокот од Имперщата, барем не до 212 г. Но, по таа година, законот е ист за сите слободни грагани на Имперщата22.
Брорт на документите за развод на брак, заедно со предбрачните договори, е голем од периодот кога Египет станува римска провинцща до владееаето на ^штангин I (307-337 г.). Мегутоа, во ниеден документ не е наведено експлицитно зошто се случил разводот, освен ако не станува збор за насилно однесуваае на мажот кон жената, кое е
21 J. Nov. 140.
22 Toa може да се забележи, мегу другото, и од употребата на латинско nomen gentilicium во документите.
прщавено како тужба, биде]ки тоа не е правна причина за едностран развод.23 Всушност, во предбрачните договори стой клазула, во ко]а, страните што го договораат бракот, ги наведуваат должностите на сеща страна во случа] на развод.24 Од то] период датираат и цензорските списоци (SB XXIV 15987), од кои ]асно може да се види колку премажувааето и преженувааето биле честа по]ава во ова општество. Сепак, мора да се има предвид дека станува збор за кра]от на вториот и почетокот на третиот век од н.е. кога не се спроведени рестрикциите за развод и кога status civitatis не се однесува на сите слободни грагани.
Но, кога станува збор за обостран развод, не е нужно да се расправаат нештата. Она за што се склучени овие договори за развод се однесува на поделба на имотот и даваае дозвола за иден брак на сопружникот. Можеби е нарочно да се каже дека тие документи не се договори за развод, туку потврди. Разводот веке се случил, а со потврдата, поранешните сопружници даваат из]ави со кои си го осигуруваат имотот и си обезбедуваат дозвола за иден брак. Затоа, сите овие документи содржат два клучни елементи: 1) Из]ава на жената дека миразот и е вратен; 2) Из]ава дека бракот е разрешен и дека поранешниот сопруг/сопруга може да склучи нов брак25. Поради тоа, во ово] тип документи не е нужно да се наведат причините за разводот, биде]ки не се тужби, туку потврди дека обврските се
23 Еден таков пример е P.Oxy. II 281, Koj претставува жалба на оставената жена до надлежниот орган, во врска со не]зиниот маж, Koj не го отплатил миразот и се однесувал насилно со неа.
24 Во следниот договор од Римски Египет (P.OXY. X.1273) од 260 г. н.е. се наведени во посебна клаузула условите за развод. Такви се голем бро] договори:
„Нека живее венчаната дво]ка заедно, беспрекорно чуваши ги правата на бракот, а младоженецот нека обезбедува за жената сё што е потребно според [неговата] можност. Но, ако има, а да] боже да нема, разделуваше на венчаните поради несогласуваше, тогаш мажот треба да и го врати предложениот мираз на дарителката [Аврелща Таесида -маната], ако е жива, ако не е, на жената [Аврелща Тавсирида], во рок од шеесет дена откако ке се поднесе барашето, златните работи според пресметувашето на тежината на секо] предмет, а за облеките, чща вредност е пресметана, оние од страната на невестата ке имаат избор или да ги поседуваат за вредноста што ке ]а имаат во тоа време и да земат цена во сребро, или да ]а прифатат веке пресметаната сума, така што младоженецот ке има одговорност за носеше и уништуваше на сите наведени работи.
Ако за време на разделувашето [на бракот] невестата е трудна, мажот е должен да и даде за трошоците околу породувашето 40 драхми. Во врска со вракашето на веке спомнатиот мираз, оние од страната на невестата ке имаат право на судска постапка (прй^ь;) против младоженецот и за неговиот имот."
25 За предбрачните спогодби, како и за документите со кои се утврдува дека бракот е разрешен, видете повеке: Judith Evans Grubbs, Women an d Law in the Roman Empire: A sourcebook on Marriage, Divorce and Widowhood, Routlegde, London and New York, 2002.
подмирени. Сепак, во неколку случаи е наведена една општа причина за развод, а таа е „зол демон" (Sa^œv). Но, освен дека демонот е причина за разведувааето, не е наведено ништо подетално26.
Во периодот мегу владееаето на Константин I (307-337 г.) и Jyстиниjан (527-565 г.), приближно два века, има многу малку документа за развод. Teорeтски, пишаната форма на развод станува обврзувачка во 439 г. според Hoвeлa 12.1 на Teодосиj II, но документираниот матерщал не соодветствува на правилото. Исто така и предбрачните договори се многу ретки во ово] период. На прв поглед се чини дека фактичката ситуацща соодветствува на правната теорща. Но, недостигот на документа не може да се третира како спроведуваае на законот. Во прилог на ова тврдеае се барааата поднесени до магистратите од страна на жени, кои се напуштени од своите мажи, а кои се однесуваат на неисполнетата обврска за вракаае на миразот. Значи, ништо не може да го одржи бракот ако мажот ja напушти жената. И без да има документ за развод, бракот веке не постои.
Забраната на Jyстиниjaн за обостран развод во Hoвeлa 134, исто така, не може да се трасира во папирусите од Египет, биде_|ки бро_|от на документите е мал за да се извлечат заклучоци дали се применувало или не се применувало правилото.
III. Заклучок
Во римското општество бракот отсекогаш претставувал моногамна и егзогамна заедница, чща општествена функцща е создаваае на потомство (procreandorum causa). Taквaтa брачна заедница не треба да се расипува, а за тоа зборува и терминот adulterium, ко] се користи за да се означи прелуба, но чща етимологща воопшто не е поврзана со прелубата. Имено, adulterium значи pacиnyвame, изonaчyвaк>e; прелубата, пак, како чин ja расипува чистотата на бракот. Од тие причини, прелубнички можат да бидат само жените, кои можат да внесат туго дете во сво_|от брак, но и мажот со кого сторила прелуба таа, биде_|ки то] може да остави свое дете во туг брак. Во на^тарите времиаа во Рим, ово] чин се казнувал со самопомош, како што е вообичаено и за медитеранските зем]и и за Блискиот Исток. Правото да се убщат прелубниците отсекогаш било лично право на сопругот и на таткото, но само ако прелубниците се фатат на дело. Taквото
26 Во P.Grenf. II 76, ко] датира од 305-306 г. н.е., за нрвнат се но]авува демон како причина за разводот мегу мажот и жената. Во документите од нодоцнежниот период демонот е почеста причина.
убиство е сторено според закон и убиецот не се товари со обвинение. Во времето на Август самопомошта како начин на заштитуваше на правата на поединецот во голема мера се маргинализира во сите области од правото, така што и законите за прелуба, кои се донесени, се многу поригорозни и не даваат многу простор за праведно убиство. Август со Lex Iulia de adulteriis coercendis ]а прави прелубата кривично дело, кое се казнува во iudicium publicum, т.е. има судеше со поротници, кое се одржувало во посто]ани судови. Прщава за прелуба можел да поднесе не само оштетениот сопруг или таткото на прелубничката, туку ко] било граганин. На то] начин прелубата станува res publica, a Август се наметнува како голем морализатор.
Христщанските императори, а во на]голема мера Jустиниjан, имаат фундаментално поинаков однос кон бракот од Август. Тие го третираат бракот како заедница, ко]а не треба да се растури. Поради ова и правните причини за растураше на бракот носат санкции, а на прелубата почнува да се гледа како чин за ко] можат да бидат обвинети два]цата сопружници. Но, прелубата не треба, по секо]а цена, да биде причина за развод. Напротив, ваквото однесуваше на жената може да се коригира во манастир и потоа, ако е поготвен мажот да и прости и да ]а прими назад сво]ата сопруга. Фактичка ситуацща, пак, е поинаква: разведувашето, и покра] бро]ните забрани, не престанува. Но, кои се причините, често не може да се дознае, биде]ки документите за развод се всушност потврда дека бракот е разрешен и дека поранешните сопружници не си должат ништо еден на друг. Причините за развод, пак, не можат да бидат откриени.
Литература / References
Машкин, Николай А. (1996). Исторщ'а на Стариот Рим. Скоп|е: Зумпрес. [Masjkin, Nikolaj A. (1996). Istorija na Stariot Rim [History of Ancient Rome]. Skopje: Zumpres]
Софрониевски, Валери). (2001). Латинско-македонски речник. Скоп|е: БИГОСС.
[Sofronievski, Valerij. (2001). Latinsko-makedonski recjnik [Latin-Macedonian
dictionary]. Skopje: BIGOSS. (In Latin and Macedonian.)] Тошева, Даниела. (2018). Законот на дванаесет таблици. Свети Николе: МСУ.
[Tosjeva, Daniela. (2018). Zakonot na dvanaeset tablici [The law of twelve tables].
Sveti Nikole: MSU. (In Macedonian.)] Тошева, Даниела. (2018). Убиството на Ератостен или За праведното убиство во Законот на Драконт. Во ,Мегународен диалог: Исток-Запад "
(Право и политикологщ'а). Списание на научни трудови. Деветта мегународна научна конференци/а Мегународен Слав]ански Универзитет, ,,Г.Р. Державин". Свети Николе: Мегународен центар за слав]анска просвете. 127-131.
[Tosjeva, Daniela. (2018). Ubistvoto na Eratosten ili Za pravednoto ubistvo vo Zakonot na Drakont [Murder of Eratosthenes or For Fair Murder in Dracont's Law]. In ,№egunaroden dijalog: Istok-Zapad" (Pravo i politikologija). [International Dialogue: East-West (Law and Political Science)]. Sveti Nikole: Megunaroden tsentar za slavjanska prosvete. 127-131. (In Macedonian.)]
Bauman, Richard A. (1996). Crime and Punishment in Ancient Rome. London and New York: Routledge.
Beekes, Robert S. P. (2010). Etymological dictionary of Greek. Leiden; Boston: Brill.
Chantraine, Pierre. (1968-1980). Dictionnaire etimologique de la langue grecque. I-IV. Paris: Klincksieck.
Coleman-Norton, P. R. (1952). The Twelve Tables. Princeton: Princeton University, Department of Classics.
Corpus iuris civilis. Volumen primum. Institutiones. (1928). Kruger, Paulus (Ed.). Berolini, MCMXXVIII.
Corpus iuris civilis. Volumen secundum. Codex Iustinianus. (1906). Kruger, Paulus (Ed.). Berolini, MCMVI.
Corpus iuris civilis. Volumen tertium. Novellae Iustiniani, recognovit. (1959). Schoel, Rudolfus (Ed.). Berolini, MCMLIX.
De Vaan, Michiek. (2008). Etymological Dictionary of Latin and the other Italic Languages. Leiden; Boston: Brill.
Dionysius of Halicarnassus. (1885). Dionysii Halicarnasei Antiquitatum Romanarum quae supersunt. Leipzig: In Aedibus B.G. Teubneri.
Glare, P. G. W. (1968). Oxford Latin Dictionary. Oxford: Clarendon Press.
Grubbs, Judith Evans. (2002). Women an d Law in the Roman Empire: A sourcebook on Marriage, Divorce and Widowhood. London and New York: Routlegde.
Joksimovic, Milena Z. (2015). Terminologija preljube u Vulgati i njen drustveni, istorijski i kulturni kontekst [The terminology of adultery in the Vulgate and its social, historical and cultural context]: Doktoral dis. Beograd: Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet.
Liddel, Scott. (1996). A Greek-English Lexicon. London: Clarendon Press.
Piwowarczyk, Dariusz R. (2012). A Note on Greek ¿¡sixa 'to urinate' and ¡oijoq 'adulterer'. In Studia Etymologica Cracoviensia. Stachowski, Marek (Ed.). Krakow: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellonskiego. 123-125.
Plutarch. (1914). Plutarch's Lives, with an English Translation by Bernadotte Perrin. London: Heinemann; New York: The Macmillan Company.
Remains of Old Latin III: Lucilius. The Twelve Tables. (1938). London: Heinemann.
Roman statutes. (1996). Institute of Classical Studies.
Select Papyri in Five Volumes: Non-literary papyri. Public documents. (1956). Harvard: Harvard University Press.
Sherk, Robert K. (1969). Roman documents from the Greek East. Baltimore: Johns Hopkins Press.
Shoell, Rudolf. (1866). Legis Duodecim Tabularum Reliquiae. Edidit, constituit
prolegomena addidit Rudolphus Schoell. Lipsiae: Teubner. Shultz, Fritz. (1936). Priciples of Roman Law. Oxford: Clarendon Press. Theodosiani libri XVI cum constitutionibus sirmonlianis et leges novellae ad
Theodosianumpertinentes.(1905). Berolini: Apvd Weismannos. Westbrook, Reymond. (2015). Ex Oriente Lex: Near Eastern Influences on Ancient Greek and Roman Law. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
