CC BY
8оригинален научен труд UDK: 141.72 (497)
ИДЕНТИТЕТОТ KAJ БАЛКАНСКИТЕ ЖЕНИ (АВТОРКИ) ВО
XIX ВЕК
Славчо Ковилоски
Институт за македонска литература, Универзитет „ Св. Кирил и Методу ", Скопле, Република Македони/а
Key words: female identity, literature, newspapers and magazines, women's associations, Balkans, Macedonia, Serbia, Bulgaria, Greece, Turkey, Slovenia, Croatia, Albania
Summary: In this article we analyse women's identities on the Balkans in the XIX century. Self-discovery was a process the educated women experienced first, so that they could emphasise their identity. They wanted to play a role in public life, and they sought and defended the right to it through women's associations, through a large number of articles in newspapers and magazines, through poetry, prose and plays, i.e. through literature in general.
Клучни зборови: женски идентитет, литература, весници и списаища, женски друштва, Балкан, Македоища, Србща, Бугарща, Грцща, Турцща, Словеища, Хрватска, Албаища
Резиме: Во оваа статща ги анализираме женските идентитети на Балканот во XIX век. Себепознанието бил процес што на]прво го поминале образованите жени, за да можат да го истакнат сворт идентитет. Тие сакале да играат улога во општествениот живот, а правото на такво нешто го барале и го бранеле преку женските здружеища, преку големиот бро] статии и написи во весниците и списанщата, преку поезщата, прозата и драмските текстови, односно преку книжевноста воопшто.
Унапредува&ето на животниот стандард, индустриската револуцща, декларациите за слободата и правата на лугето, техничките прона]доцн, напредокот на медицината, на природните и општествените науки, довеле до разбивашг на монополот на мажите во поголем бро] општествени области. Соцщалните промени, што се случиле во XVIII и XIX век, придонеле за жуава на т.н. женско прашаае. За улогата на жената во тогашното општество на]често се
дискутирало во поголемите и развиените индустриски зем]и како Велика Британща, САД и Канада, како и во технолошки помалку развиените зем]и, но богати со традицща, како на пример, Рyсиjа. Пуавата на женското движете, во втората половина на XIX век, придонело yште повеке да се засили женското авторство како и баратата за правото на жените да гласаат, за правата во бракот, правата на сопственост и наследство, барата за зачyвyвате на интегритетот на сопственото тело итн.
Балканското раскинувате со патрщархално воспоставениот кyдтyрен идентитет и борбата за промена на женската позицща во тогашните општества, можат да се забележат yште во XVII и XVIII век, со деjствyваmето на грчката интелектyалка Александра Маврокордатy и поетесата Лубица Бошковик од ду6ровник. Сепак, станyва збор за изолирани случаи во кои жените успеале да се наметнат во доминантно машките средини. Дури во XIX век ке произлезат генерациите кои ке се вградат во културната исторща на балканските зем]и.
Со индустриската револуцща, жените од западноевропските зем]и, првенствено од Англща, можеле да излезат од своите домови (условно кажано) и да работат во некои од големите индустриски комплекси. Иако, подоцна, било забрането да се искористува нивниот труд, првиот чекор кон самостсуност бил направен. Тие станале самосвесни дека можат да придонесуваат во домот со сопствени средства, макар што биле платени значително помалку од нивните машки колеги.
Истовремено, на Балканот не можело ни да стане збор за некаква индустриска култура. Во поголемите балкански градски центри можело да се случи да има понева мануфактурна работилница, но општоземено, османлиската држава се наогала на многу пониско рамниште во однос на државното и соцщалното уредувате наспроти западноевропските зем]и. Феудалниот систем на Османлиите не дозволувал пробив на индустрщата и на западноевропскиот капитализам. Ако се земат предвид и спецификите на верската припадност и религиите, тогаш разликите стануваат уште поголеми. Балканските жени на почетокот на XIX век биле под силен притисок на модалитетите на однесувате и на облекувате на исламот. Со европското навлегувате на османлискиот пазар, настапило отворате и на османлиското општество во однос на Западот. Затоа, „во клучните аспекти, резултатот од навлегуватето бил, генерално, позитивен, биде]ки соцщалните институции и механизми на контрола
и изолацща на жените и нивното исклучува&е од главните домени на општествената активност, главно биле напуштени" (Ахмед, 2004: 163).
Во такви цивилизациски рамки се одвивало и граде&ето на стереотипите и идентитетите на Балканот. Како што забележува Марща Тодорова, просветителството кое довело до преиспитува&е на сликата за Турците, целосно важи и за останатите балкански народи. Во очите на Французите, на Германците и особено на Англичаните, машкиот дел од балканското население бил опишан како „див" или „полудив", потоа „диви како животни", но и со „хибридна природа" (Тодорова, 2001: 115-116). Жените биле поштедени во то] однос; иако и на нив им се доделуваат на]различни карактеристики, сепак тие ни приближно не се толку сурови како описите на мажите.
Хиерархщата на идентитетите е мошне присутна: на пример, еден Грк, или Гркинка, можеле да се идентификуваат со религщата (православни христщани), локално, според градот во кортто живееле (на пр. Лариса), областа (на пр. Тесалща), национално (Грци), а дури потоа во пошироки рамки како Балканци или Европе]ци. Идентификацщата на бугарското население, првенствено се однесувала на припадноста на религщата (православни христщани) и на народноста (Бугари). Ка] Србите, пак, предност се давало на националната и државната идентификацща. Интересно е идентитетското решение што, за потребите на администрацщата на даноците во османлиската држава, го направил Фаик Окте, одговорен за финансиите во провинцщата Истанбул. Припадниците на разните општествени групи то] ги категоризирал во: муслимани, немуслимани, странци и Донме (Donme) - за припадниците на конвертираните Евреи во ислам (Baer, 2010: 227). За ваквата поделеност на идентитетите, Jасмина Мо]сиева-Гушева ке забележи дека придонесува кон нивна конфликтна спротивставеност и кон тензии, „биде]ки залагааата на едниот, на]често се наогаат во директна спротивност со потребите на другиот" (Мо]сиева-Гушева, 2010: 46).
Улогата на жените од пониските слоеви, првенствено била поврзана со телесните функции. Што се однесува на нивниот идентитет, тие се идентификувале според (со) своите мажи. Така, на пример, Петровица била сопругата на Петар, Митревица била сопругата на Митре, или пак, може да се каже дека сопругата на Стсуан била Стсуаница итн. Можат да се на]дат идентификувааа на жените и со целосното име на мажот. Колку и да „не им било право", ваквиот образец на именуваае се задржал долго време, во северните делови на Балканот, под унгарска власт (на пример: „Госпога Артур Мелер") (Biographical Dictionary, 2006: 11). Од друга страна,
прашааето за женскиот идентитет ка] Османлиите било доведено до потполно незавидна положба. Тамy немало презимиаа со кои жените можеле да се идентификуваат, а имиаата на жените-робинки им биле менувани од страна на пашите, кои им давале нови, по сопствен избор. Во врска со половата разлика, важно е да се знае дека во турскиот ]азик не се разликува категорща род. Во многу подобра позицща за истакнуваае на сопствениот идентитет биле жените од повисоките кругови, на]често поврзани со аристократщата или со чорбациството. Благодарение на матерщалните можности и на врските на нивните мажи, тие можеле, ако не директно, во ]авниот живот да се вклучат индиректно. Вакви примери наогаме во разво]от на салониерството.
Салониеpcтвото на Балканот било од француски тип. Салонcките дружеаа, всушност, биле собири на кои доагале припадници од обата пола и на кои се дискутирало за разни прашааа и теми, се читале литературни творби, се музицирало и сл. Салонот на Александра Маврокордату е доказ дека по првата искра може да се распали оган. По не]зиниот пример, салони отвориле и не]зините прщателки, припаднички на аристократщата. Самата Маврокордату станала мошне влщателна, па во не]зиниот салон се одвивале и политички дискусии. Таа станала центар на една движечка сила ко]а го будела слободарскиот дух ка] присутните. Затоа, на информацщата дека не]зиниот син се борел на австриската страна против Османлиите, во битката ка] Виена, во 1683-тата година, тие ]а затвориле, со обвинение дека работи за ослободуваае на Грцща. Кратко време по затворааето (веке била 79-годишна), Маврокордату починала. Друг пример поврзан со салониерството се седенките што ги организирала сопругата на српскиот кнез Александар Карагоргевик, Персида Карагоргевик. И тука, салонот е тесно поврзан со аристократщата, односно со владе]ачката династща. И Анка Обреновик, блиска роднина на српскиот кнез Миха]ло Обреновик, мегу првите жени во Србща ]а отфрлила народната носща и ]а прифатила виенската мода. Потоа, ]а преуредила не]зината кука во Белград во виенски стил и организирала литаратурни седенки и балови.
Како прва балканска зем]а што остварила државност, благодарение на востанщата во 1804-тата и 1813-тата година, Србща можела да посвети внимание на други прашааа, освен на дотогаш главното - борбата за ослободуваае од османлиската власт. Токму во неа, на]многу дошла до израз идентификацщата со слободните европски зем]и. Блискоста на Срби]а со големите западноевропски држави, непреченото одржуваае трговски и културни врски со нив, како и навлегувааето на романтизмот, во зем]ата предизвикале
културна револуцща. Сепак, таа ги зафатила само богатите слоеви на српското општество, чии припадници ги прифатиле ритуалите и церемониите што доагале од соседната, Австро-Унгарща, особено од не]зината престолнина, Виена. Под влщание на романтичарскиот занес, српските жени честопати ]а истакнувале припадноста кон сво]от народ. Во таа смисла, мошне карактеристични се насловите на нивните женски списанща од тоа време: „Женски свет, лист на добротворните здруженща на Србинките" (1886) „Србинка - илустриран календар за нашите жени" (90-тите години на XIX век) и „Србинка" (1895).
Особено е интересно списанието „Женски свет, лист на добротворните здруженща на Србинките", наменет на сите жени, но првенствено, на членките на Добротворните здруженща на Србинките. Во него се барало еманципацща и рамноправна положба на жените во општеството, а биле обработувани теми за воспитувааето на дево]чиаата, книжевни прилози, за одржуваае на домакинството, статии за просветата на жените итн. Некои од статиите, кои се однесуваат на жените и на женското прашаае, се: „Белешки за жените" (1886); „Жените во трговщата" (1886); „Искрена реч на машката и женската младина" (1887) ; „Ко] е господар на домот? (педагошко прашаае на родителите)" (1887); „Достоинството и напливот на Србинките" (1890) и др. Ке ги споменеме и статиите: „Познача]ни книжевнички ка] странските народи" (1895), об]авена во списанието „Србинка" (излегувало во Велика Кикинда) и „Збор-два за воспитувааето на нашите Србинки" (1896), об]авена во списанието „Србинка - илустриран календар" (излегувало во Белград и Сараево).
Во женското авторство ке се истакнат: Евстахща Арсик (17761843), Драгиаа Милица Сто]адиновик-Српкиаа (1828-1878), Драга Димитрщевик Де]ановик (1840-1871), Драга Гавриловик (1854-1917), Даница Марковик (1879-1932), Jелена Димитрщевик (1862-1945) и др. Од големиот бро] авторки од ово] период, ке издвоиме неколку, чщ интерес биле женското прашаае и самоидентификацщата. На пример, Jелена Димитри]авик, во книгата „Писма од Ниш за харемите" (1897), го опишала „турскиот женски свет". Драга Димитри]евик Де]ановик, пак, посто]ано ]а истакнувала неопходноста од образование на дево]чиаата, па поради тоа, им се обракала на српските ма]ки за решавааето на то] проблем. Посто]ано ги критикувала српските жени поради пасивноста во општеството. Во таа насока, значащи се не]зините текстови од 1871 година: „Два-три збора за Србинките", „Еманципацща на Србинките" и „На српските ма]ки". Драга пишувала родолубива и лубовна поези]а.
Една од на]познатите српски авторки е Милица Сто]адиновик. За да го истакне сво]от народносен, но и женски идентитет, кон своето презиме додала и второ (специфично и самоидентификувачко) презиме: Српки&а (Србинка). Своевремено била славена како голема поетеса. Издала три збирки „Песни" (1850, 1855 и 1858), во кои доминираат патриотски и морални содржини. Jован Скерлик за неа забележал дека: „во не]зините стихови има многу патриотизам, многу морал и поуки, многу лубов за книжевноста, но нема поезща" (СкерлиЙ, 1953: 199). Не]зиниот дневник „Во Фрушка Гора", пишуван во 1854 година, бил об]авен во три дела (1861, 1862 и 1866). Станува збор за интимна исповед на една идеалистка ко]а се судрила со суровиот живот. Во една пригода, во дневникот, запишала дека младите луге од Србща ]а окарактеризирале како жена без чувства и дека наместо срце имала камен во градите. Стсуадиновик запишала еден дел од прекорите кои се однесувале на неа. За неа велеле дека: „таа женска не е способна да луби, кога таа уште млада и угледна девона никогаш не пее за лубовта, туку се за српството, па за српството" (Србкине, 1866: 15).
Грчките жени традиционално биле поврзани со куката и домот. Тука тие ]а уживале сво]ата слобода и биле рамноправни господари на домакинството, заедно со своите мажи. Мегутоа, нивната слобода била ограничена само до „портата", биде]ки за излез од дома, особено во малите селски средини, морале да прашаат за дозвола од сопрузите. Зачуваните традиционални сфакааа за Византща како православна грчка држава, нашле одраз во грчкото секо]дневие. Освен на домот, Гркинките посветувале големо внимание и на религиозниот живот. Всушност, тие била носечката сила ко]а го крепела православието во Грцща. Независно дали биле од село или од град, грчките жени биле обединети околу религщата. Во односите со нивните машки партнери немало отворен судир дури ни кога традицщата не дозволувала влез во црквите за време на менструалните циклуси или четириесет дена по породувааето. Овие забрани не доагале од офицщалните црковни власти, па придржувааето до ваквите традиции може да се смета како психолошки момент, кога патрщархалното општество уште повеке го продлабочува дуализмот маж-жена.
Грчкото женско писмо во XIX век се уште ги влече спомените од антиката. Сафо, Праксила, Миро и други хеленски и хеленистички авторки го разбудиле жарот на романтичарска Европа. Врз посто]ниот христщански идентитет на Грците, американските и западноевропските историчари, антиквари, книжевници (првенствено
Германците), го наметнале или го доизградиле сво]от национален идентитет. Тоа е време на поврзувате на современото грчко население со античкото. Голем бро] монографии и статии биле напишани об]аснува]ки ги, според тогашните сфаката, настаните и личностите од стариот век. Се жуавиле и низа енциклопедиски изданща, во кои биле обработени хеленските автори, старини и митологщата, именувани како грчки. Некои од тие изданща се: „Училиштен речник на грчки и римски старини извадени од поголем речник" од Вил]ам Смит (1854); „Речник на грчки и римски биографии и митологща" во три тома, од повеке автори (1867); „Речник на грчки и римски старини" од повеке автори (1890) и др. Спомнатата енциклопедща од 1867 година, и посветила цели пет страници на Сафо (707-711), притоа нагласува]ки го не]зиното влщание врз „модерните дела" (A Dictionary, 1867: 711).
Некои од на]истакнатите жени во XIX век се: Сузана Нераши (прва половина и средина на XIX век), првата современа грчка композиторка ко]а издала некои свои дела во Италща, 1839 година; Сотериа Алиберти (1847-1929), новинарка, уредничка на списанща, феминистка ко]а ]а основала првата Грчка женска асоцщацща; Калирои Парен (1859-1940) новинарка, писателка и една од основачите на феминистичкото движете во Грцща; Пинелопи Делта (1874-1941), авторка и др. За истакнувате е тоа што овие жени, кои станале самосвесни за можностите што ги давал нивниот пол и кои се залагале за подобрувате на нивната положбата, потекнувале од високите социоекономски класи. Тие биле образовани во познатите атински училишта и надвор од грчките граници, во дщаспората. Со мажите од иста класа ги делеле истиот патриотски жар и основните претпоставки за националниот идентитет. „Повикува]ки се на аргументите за национализмот, нивната цел за жените била да се исцрта нивниот статус, од статус 'правен5 на де]ство во ]авниот домен преку ко] ке бидат интегрирани во националното тело. Со други зборови, тие создадоа дискурс што внатрешно беше диференциран во смисла на националност, пол и класа" (Avdela, Psarra, 2005: 70). Своите ставови, Алиберти ги искажувала како уредничка на литературното списание „Плеиадес", додека, пак, Парен, во „Женски журнал". Во првите години на XX век, Парен издала неколку книги кои се однесувале на борбата на грчките жени за себереализирате и за еманципацща.
Жената околу ко]а се обединиле на]големиот дел од грчките жени, во то] период, била Калирои Парен. Со растетето на антиосманското расположение, Парен ]а создала Унщата на грчката
жена, во 1896 година. Следната, 1897 година, започнала Грчко-турската во]на, а Унщата станала на]знача]ната женска организацща во Грцща. За време на воените де]ства (траеле само триесетина дена), на неа и пристапиле 300 членки (претходно, за една цела година имала околу 1.000 членки). Организацщата развила широк спектар на активности, собирали матерщални средства, гриже]ки се за бегалците од Крит, нуде]ки им работа на нив и на сиромашните семе]ства на во]ниците, шие]ки облека за во]ниците, обучува]ки ги првите грчки медицински сестри, помага]ки во болниците и сл. Слични активности развил и Женскиот централен комитет на Сотериа Алиберти, „Ergani Athena".
Богата послужила за за]акнувате на женското движете. Парен истакнувала дека грчкиот народ и општеството биле создадени од две различни подгрупи: мажи и жени, зависни едни од други. Слоганите на грчкото општество дека Грцщ а „е избрана" зем] а, дека е „чувар на христщанството" и „лулка на цивилизацщата", им овозможиле на грчките жени да застанат рамо до рамо со нивните мажи застапува]ки ги на]високите патриотски идеали со сво]ата женственост. Тие истакувале дека се борат да бидат „подобри грчки ма]ки на грчките мажи" и да ги израснат своите деца како „чисти Грци", според старите антички традиции (Avdela, Psarra, 2005: 73-74).
Во таа насока де]ствувала и познатата грчка писателка Пинелопи Делта. Израсната со идеите за славата на „стара Грцща", Делта напишала неколку патриотски и националистички детски романи, директно под влщание на грчкото минато. Така, во книгите: „За Татковината" (1909), „Во времето на Бугароубиецот" (1911) и „Во тащите на блатото" (1937), ги дооформила стереотипите за грчките идентитет и исторща. Во книгата „Во тащите на блатото", ]а опишала борбата на грчките андарти со четите на Македонската револуционерна организацща, во околината на Еницевардарското Блато (Езеро) (Merry, 2004: 67).1 Како што забележал Теодор Зервас: „Делта била екстремeн патриот и поддржувала многу од грчките националистички агенди" (Zervas, 2013: 213). Делта била на]познатиот и на]продаван автор на книги за деца.
Состсубата на жените во Бугарща навидум е слична на онаа во Србща и Грцща, со таа разлика што Бугарща последна од овие зем]и се здобила со независност. Самата географска положба на зем]ата, на почетокот на векот, не дозволувала во неа да се развщат поголеми
1 Историски е познато дека во то] период главен во]вода на македонските чети бил Апостол Петков (Терзиев), наречен Еницевардарско сонце.
интелектуални сили. Бугарща се наогала во непосредна близина на престолнината на Османлиите - Истанбул и била позатворена со границите за разлика од Србща (ко]а се граничела со Австро-Унгарща) и од Грцща (юз]а благодаре^и на морето воспоставила успешни трговски врски со европските држави). Токму поради тоа, побавно било и навлегуватето на надворешните влщанща. Дури со почетокот на преродбата, бугарските жени биле „извадени" од домовите. Првата и на]важна задача што си ]а поставиле била отворатето на т.н. „девически", односно женски училишта. Благодаре^и на сè поголемиот бро] вакви женски училишта, Бугарките се здобиле со можност да се стекнат со образование, што, по кратко време, придонело за по]ава на критична маса. Сега, тие не се задоволувале само со барата за отворате училишта туку, преку дискусща, започнале да го бараат своето место и во ]авниот живот.
Биле формирани поголем бро] женски здруженща. Според анонимниот дописник на весникот „Македонща" од 18б9 година, тие се „едни од на]убавите и на]скапоцените плодови од ова ново време" (Македония, 18б9: 1). Здруженщата имале значаща улога во подигнуватето на свеста на Бугарките во нивните залагата за подобрувате на нивната соцщална и општествена положба. Тие залагата на]прво биле обелоденувани во неколку списанща за жени: „Современ показател", „Женски свет", „Развитие", „Мода и домакинство" и „Бугарка", како и во првото бугарско списание за жени, „Ружица" (основано во Цариград, 1871 година, од П. Р. Слава^ов; целта на списанието била да дискутира за прашата поврзани со образованието и со воспитуватето на Бугарките). Од нив, списанието „Женски свет" на]многу се ангажирало околу женското прашате. Неговите уреднички и соработнички се прогласиле за „партизанки" во врска со прашатето за рамноправноста на жените. Дури, тие имале и обид прашатето да го постават на практично решавате. Имено, на некои градски избори, „г-га Ноева, редакторка на списанието, побара да гласа и откако не и беше дозволено, таа го подигна прашатето дали според текстот во основниот закон, Уставот, на Бугарката и е забрането да гласа, исто како другите грагани. За толкуватето на членот, таа прибегна и кон адвокатска помош" (Женски гласъ, 1899: 1). Притоа, не е наведено како завршила оваа правна расправа. Со оглед дека и понатаму на жените не им било дозволено да гласаат, се чини ]асен исходот од неа.
Мегу на]познатите авторки и активистки за правата на жените се: Елена Мутева (1825-1854), поетеса, преведувачка и фолклористка; Станка Николица-Спасо-Еленина (1835-1920), превела неколку дела од
Доситд Обрадовик, мегу кои и „Две приказни за славните жени и за Аза Човекомразецот" (со тоа, таа го поставила прашатето за еманципацща на жената); Анна Карима (1871-1949), прозаист, драматург, просветен деец, борец за правата на жените. Преводи об]авувале: Елисавета Караминкова, Зо]ка Г. Чалоглу, Елени Ст. Чолаков, Марща Чомакова и др. (Енциклопедия на българската възрожденска литература, 1997: 788).
Мошне значаща за женското движете во Бугарща е Анна Карима юз]а, во 1897-та година, го основала женското друштво „Сознание", преку кое испракала петиции до Народното собрание, со барате да им се дозволи на жените универзитетско образование. Во 1901 година, учествувала во создаватето на Бугарскиот женски со]уз, а во 1908 година, на просветно-феминистичката организацща „Рамноправност". Во 1916-тата година, во Софща, го основала првото женско трговско училиште, истовремено развивали хуманитарна де]ност за време на Балканските и Првата светска во]на.
Според Красимира Даскалова, идеите за рамноправност се про]авуваат во публицистиката и во уметничката литература. Во некои од делата, ]асно е истакната иде]ата за еманципацща на жените и за новата слободна Европе]ка. Покра] надворешните промени (потстрижени коси, цигара во уста и слободни „машки" манири), познача]ни се внатрешните промени, очекувата и стремежи: „таа веке не е молчалива наблудувачка на одреденото од природата, од родителите, сопругот и од општественото постоете, туку активна, лубопитна и дури бунтовна личност, со изградено сознание за сопственото значете" (Даскалова, 1993: 81).
Истовремено со христщанските жени на Балканот и ка] муслиманките се ]авило спонтано движете за еманципацща. Ослободуватето на жените од религиозните стеги и од стереотипите на]многу се манифестирало преку книжевноста. Турската книжевност познавала жени-поети од минатите векови, но токму во XIX век се случуваат вистинските промени. Во XVIII век на]позната била Фитнат Ханим (Хатун),2 односно Зубе]де, керка на врховен религиски авторитет (Шеик-ул-Ислам) и сопруга на кадщата на провинцщата Румелща. Таа пишувала и му читала поеми на тогашниот Голем везир на османлиската држава. Не]зини стихови биле преведени на западноевропските ]азици. Истовремено, на полето на книжевноста, во XIX век, се по]авиле многубро]ни авторки, претставници на турското женско писмо. Ке наведеме некои од нив: Ле]ла Саз, или Ле]ла
2 Ханим или хатун: дама или госпога.
Ханимефенди (1850-1936), композиторка, поетеса и прозаистка, ко]а оставила мемоари кои служат како примарен извор за турскиот харем од кра]от на XIX век; Зафер Ханим (средина и втора половина на XIX век), авторка на неколку дела, мегу кои новелата „Лубов на Татковината" (1877); Фатма Алще (1862-1936), прозаистка, колумнистка, хуманитарка и борец за правата на жените, а многумина ]а сметаат за прв женски прозаист во турската литература и во исламот, макар што, пред неа, Зафер Ханим об]авила една новела; Емине Семще (1864-1944), една од првите жени, образовани на Запад, педагог, борец за правата на жените и авторка на низа текстови за политиката и за образованието, об]авувани во весниците „Мутаала" и „Весник за жени"; Халиде Едип (1884-1964), романсиерка и водач на движетето за права на жените и др.
Фатма Алще силно продрела во ]авниот живот, во 90-тите години на XIX век, благодаре]ки на не]зините колумни, книги и хуманитарна работа (Biographical Dictionary, 2006: 21-24). Во периодот од 1895 до 1908 година, пишувала за женските права, во весникот „Сво]а женска газета". Значащи се не]зините есеи: „Познати муслиманки", „Полигамща", „Жените во Отоманската имперща: конкубини, полигамща, мода" итн. Во 1896 година, ]а об]авила книгата „Исламски жени", во ко]а, на западниот свет му ]а об]аснувала ситуацщата на муслиманките. Слично како и Гркинката Парен, за време на краткотра]ната Грчко-турска во]на, во 1897 година, Фатма Алще се активирала во хуманитарни акции во Отоманската женска асоцщацща за помош на семе]ствата на турските во]ници. Тоа било едно од првите женски здруженща во зем]ата. Не]зините активности ги продолжила Халиде Едип. Таа, во своите дела, го критикувала нискиот општествен статус ко] Турчинките го имале во сво]ата зем]а, а не]зините ликови од новелите се силни и независни жени.
И албанската литература има неколку жени-писателки и ]авни де^и: Шаке Чоба (1875-1954), Елена Гика (Дора д'Истриа) (1828?-1888?), Севасти Кир^ази (1870-1949), Парашкеви Кир^ази (1880-1970), како и Урани Румбо (1895-1936) и малку подоцна, Мусине Кокалари (1917-1983). Елена Гика е позната како романска писателка и феминистка со албанско потекло, ко]а ]а поддржувала албанската кауза во Западна Европа. Во неколку свои дела пишувала за еманципаци]ата на жените на Левантот, залага]ки се за еднаков третман на мажите и жените: „Жените на Ориентот" (1859), „За Жените од Жена" (1869) и др. Сестрите Севасти и Парашкеви Кир^ази ]а формирале првата женска организацща „Утринска sвезда", во 1909 година. Севасти била „пионер" во борбата за искоренувате на
неписменоста raj Албанките. Заслуги за женското движете има и Урани Румбо ко]а, заедно со неколку свои истомисленички, во 1920-тата година, ]а формирале Женската унща, промовира^и ги баратата за права на жените, како и Мусине Кокалари, авторка на книгата „Како што ми кажа мо]ата стара ма]ка" (Wilson, 1991: 646). Интересен е податокот дека на]големиот процент на Албанки-писатели од XIX и првата половина на XX век, според религиозната припадност се христщанки, што укажува на силната конзервативно-патрщархална традицща ко]а владеела raj муслиманското албанско население.
Всушност, разновидноста на религиозната, но и на племенската припадност raj Албанците, придонела женското прашате да земе наjpазлични облици. На пример, во северните делови на Албанща, населени со Геги, силно било вкоренето владеетето на обичаjното право според стариот „Канон на Лек Дукагини". Мажените жени биле сметани за споственост на мажите и биле задолжени за децата и за домот. Од друга страна, пак, во jyжните делови од Албанща, каде што живееле Тоски, состсубата на жените била многу полиберална.
Уште еден интересен обичаj, поврзан со родовите, но и со идентитетските разлики, бил обичаjот „заколнати девици" („бурнеши" на албански, познати и како: „маж-жена", „баса", „томбелща", „тобелща"), што се практикувал во северните делови на Албанща. Станува збор за жена ^а земала завет за невиност, се облекувала како маж и така живеела. Овоj обичаj бил поврзан со строгите патрщархални барата, cемеjcтвото да биде управувано од маж. Доколку немало машко дете кое требало да jа преземе обврската на глава на куката (стопан), тогаш немажените девоjки можеле да земат завет за невиност и да започнат да jа играат улогата на мажи. Во TOj cлyчаj, тие ги имале сите права што ги имале мажите: имале право на сопственост, можеле да се движат слободно, да носат оpyжjе, да се облекуваат како мажи, доколку сакале, можеле да земат машки имита, да одбегнат договорени бракови, смееле да бидат во машко друштво, при што останатите мажи се однесувале рамноправно со нив и сл. Ваквата жуава се базирала врз „Канонот на Лек Дукагини", во щ се истакнувало дека основата на фамилиите мора да биде по машка линща (патрилинеарни). Таквиот образец на традиционално обичаjно право довел до тоа жените да бидат сметани за сопственост на фамилщата. Затоа, може да се каже дека во вакви случаи идентитетот на жената трпел и исчезнувал. ^j се изедначувал со идентитетот на фамилщата.
Од малку подалечните словенски балкански народи, накратко ке се задржиме и на состсубата raj словенечките и хрватските авторки. Двете зем]и, Словенща и Хрватска, се наогале под власта на Австро-Унгарща, со сосема поинакви државно уредувате и религща, во однос на Османлиската Имперща, чие влщание се протегало во централните и ]ужните делови на Балканот. И покра] забележителните културни разлики помегу словенските ]уг и север, сепак, едни од заедничките особини на интелектуалките биле баратето и можностите да пишуваат на ма]чиниот словенски ]азик. На пример, таа можност, во Словенща, ]а истакнувала Jосипина Томан (1833-1854), родена Урбанчич, ко]а се потпишувала и со псевдонимот Jосипина Турноградска. Таа била една од првите словенечки писателки, поетеси и композиторки. Авторка е на поголем бро] дела, мегу кои: Борис (1852), Цариградскиот патриарх (1851), Марула (1859) и др. Своевремено, весниците и списанщата, каде што ги публикувала своите дела, им предочувале на читателите дека станувало збор за „незаборавна" (Turnogradska-Tomanova, 1858: 414) и „позната писателка" (Turnogradska, 1899: 608). Името на Турноградска се спомнува и во аналите на македонската литература. Имено, башиноселецот Константин Петкович неа ]а познавал лично и, на бугарски ]азик, во проза, ]а превел не]зината историска повест Борис.
Павлина Па]к (1854-1901) била позната авторка ко]а пишувала поезща, новели, есеи и биографии. Првата поетска збирка ]а об]авила во 1873 година, под насловот Прва лубов. Од другите не]зини дела ке ги наведеме: Одломки од женскиот дневник (1876), Песни (1878), Арабела (1885), Собрани списи, 1-2 (1893-1894) и др. (Сладтак, 1972: 570). Учителката и писателката Елвира Долинар (1870-1961) била првата словенечка феминистка, ко]а напишала над 40 статии за женските права, об]авени во списанието Словенка. Првата статща „Женската еманципацща" ]а об]авила во 1897-та година, а на]познат напис и бил „Слободната лубов и бракот", од 1900-тата година, образложува]ки ]а можноста за развод, по барате и на мажот и на жената. Охрабрува]ки ги жените да пишуваат, Долинар истакнувала дека било неопходно да го поминат „зацртаниот пат" за да добщат „вистинска еднаквост" со мажите (Wayne, 2011: 333). Здофка Кведар (1878-1926) се занимавала со писателска, преведувачка и журналистичка де]ност и била една од првите словенечки феминистки. Творела на словенечки и на хрватски ]азик. Не]зиното авторство го регистрираме во првите години на XX век, а едно од на]знача]ните дела што го напишала било Мистеры/ жене, од 1900-тата година (Сладтак, 1972: 566). Значаща активност развила и првата словенечка
феминистичка организацща Сплошно словенско женско друштво, основано во 1901 година, со седиште во Лублана. Како една од на]важните цели на друштвото билa заложбaтa за образование на жените. Мегу на]активните во Друштвото биле активистките и публицистки: Jосипина Видмар (18б0-1922) и Минка Говекар (18741950). Позната авторка од ова време била и Фатур Леа (18б5-1943).
Хрватската книжевност познава поголем бро] жени-авторки, кои создавале пред XIX век. Тие на]често се поврзани со големите благороднички семе]ства, или пак, со Дубровничката Република. Благодаре^и им на можностите, поради богатството и трговските врски со италщанските републики: Венецща, Ценова, Анкона и други, книжевноста продрела во дворовите на дубровничките благородници. Така, со фамилщата Зрински е поврзана грофицата Ана Катерина Зринска (1б25-1б73), ко]а преведувала и пишувала книжевни текстови. Длабок печат во книжевноста на Дубровничката Република оставиле: Цвщета Зузорик (1552-1б48), Нада Буник (?), Лукрецща Богашиновик Будмани (1710-1784) и уште неколку поетеси. Според тоа, за нив може да се зборува како за зачетнички на женското писмо во Хрватска.
Некои од овие авторки, покра] книжевното, имаат и историско значете. На пример, Цвщета Зузорик организирала културни средби на кои се собирале уметници и писатели, кои дискутирале за уметноста и науката. Голем интерес ка] тогашните читатели предизвикале и песните на Лукрецща Богашиновик, па „не]зиното поетско дело останало зачувано сè до денес во дури четириесет и шест преписи" (Stojan, 2008: 3б3).
Во XIX век, како и во останатите зем]и и во Хрватска, се чувствувал романтичарскиот дух. Големо внимание се посветувало на употребата на ма]чиниот ]азик и на евидентирате и зачувувате на традицщата. Во то] процес на воведувате на „народниот дух во семе]ствата, требало да се осво]ат жените", биде]ки се сметало дека тие требало да бидат главната пречка против германизацщата на Хрват(к)ите: „оние, кои веке беа наполу погерманети, почнаа да учат и да говорат хрватски, ]а прифатща народната носща, почнаа да читаат хрватски списанща и книги, да пеат хрватски песни ]авно и дома, да пишуваат хрватски, а некои уште се обидоа и да ]а збогатуваат хрватската книжевност" (Jezié, 1944: 210). Во ова време, некои од жените успеале и во сликарството. На]добар пример за тоа е Слава Рашка], ко]а создала голем бро] акварели, на кра]от на XIX и почетокот на XX век.
Мегу на]познатите хрватски авторки од ово] временски период, ке ги издвоиме: Драгола Jарневикева (1812-1875), Jагода
Трухелка (1864-1934) и Марща Jурик Загорка (1873-1957). На почетокот на XX век творела и Ивана Брлик-Мажураник (1874-1938).
Иако учела на германски и била одгледана на „германски начин", благодарение на хрватскиот книжевник Иван Трнески, Драгола Jарневик била придобиена за „илиризмот". Преку не]зиниот животен пат можеме многу добро да го согледаме животот на хрватските интелектуалки: „Животот на Драгола Jарневикева бил мачен живот на стара мома, поминат во подучувате и шиете, полн со разочарувата, напори и гладувата; само ноке, помегу работата, можела да се занимава со книжевност. Покра] тоа, секогаш се борела и со ]азикот, па не]зините прилози биле страв и трепет за уредниците, биде]ки морале да ги поправаат како училишни задачи" (Jezic, 1944: 236). Сепак, во тоа време, била една од на]учените хрватски жени, кои, мегудругото, се вклучиле во илирското движете, односно во хрватското преродбенско движете како и во борбата за права на жените (Biographical Dictionary, 2006: 185-188). Авторка е на делата: Домородни повести (1843), Два пира (1864), на не]зиниот Дневник, пишуван од 1832 до 1874 година итн.
Марща Jурик Загорка (1873-1957) била една од првите женски новинарки во Хрватска. Ги основала и ги издавала првите хрватски списанща за жени Женски лист иХрватка. Позната била по борбата за правата на жените, односно против општествената дискриминацща и странските влщанща (унгаризацща и германизацща). Благодаре]ки на поддршката на бискупот Jосип Jураj Штросмаер, нам познат како мецена на Константин Миладинов при издаватето на Зборникот на народни песни, таа успеала да се вклучи во литературниот живот во Хрватска. Првите дела ги напишала во 90-тите години од XIX век: поголем бро] статии и романот Робjе (1899). И таа ги почувствувала патрщархалните стеги: кога татко и дал предлог, Марща да го продолжи образованието на неко] универзитет во Шва]царща, ма]ка и одговорила дека нема да дозволи Марща „да се влече околу некои институции за високо образование, каде што ке биде изложена на мажи" (Biographical Dictionary, 2006: 195). Мегудругото, не]зините родители ]а омажиле за неко] човек што претходно и не го познавала. Откако Штросмаер ]а предложил за референт за унгарско-хрватска политика на списанието „Обзор", таа добила одделна соба, за нико] да не ]а гледа, биде]ки била жена. Исто така, морала да пишува анонимно. Дискриминаторскиот однос уште повеке ]а поттикнал да работи за обезбедувате права за жените.
Македонската жена, во ово] период, го живеела секо]дневието на балканската жена. Првенствено, таа била врзана со фамилщата, со
заедницата во ко]а живеела. Обврските на мажите околу домакинството се однесувале на сточарството, зем^делството, на пазарот и трговщата, печалбарството, па оттаму, сите нивни активности се одвивале надвор од sидовите на домот. За разлика од нив, на Македонките им припагало водетето на домашните работи. Никола Киров Ма]ски, во своите „Спомени", за сво]ата ма]ка запишал дека функциониратето на целото семе]ство било „плод на не]зиниот труд и на не]зините грижи" (Никола Киров Ма]ски, 1994: 9). Оваа негова забелешка, во голема мера може да се употреби речиси за секо]а македонска жена и ма]ка. Покра] тоа што била „чуварка" и „заштитничка" на домот, таа истовремено била чуварка и заштитничка на фолклорот, односно на народното творештво. Благодарение на народните пе]ачки Дафина од Просеник, Зица Цепенкова, Гурга Котева, Цвета Мазнеова и другите, запишувачите на народни умотворби зачувале голем матерщал од македонското фолклорно наследство. Без разлика на тоа каде живееле, на село или во град, нивната главна обврска била да го чуваат и да го зачуваат востановениот патрщархален ред.
Поголеми промени во ово] однос се случиле со силните просветителски процеси коишто, од западноевропските зем]и, продреле и на тлото на Македонща. Благодаре^и на сознанието дека жените не треба да бидат исклучени од дневно-политичките и од културните настани и тенденции, биле отворени поголем бро] женски училишта во поголемите македонски градови: Велес, Прилеп, Солун, Охрид, Скоще итн. Во нив се образовале низа генерации македонски дево]ки: Славка Динкова, Царевна Миладинова-Алексиева, Евгенща Jанчyлева и други. Тие отвориле и мноштво женски здруженща кои, за разлика од соседните зем]и, под превезот на просветната де]ност, извршувале револуционерни активности (Весковик-Вангели, 1990: 3353). Тука ]а наогаме и на^олемата разлика во де]ствуватето на македонските жени во однос на останатите од Балканот. Главниот приоритет на жените во Македонща им било добиватето на правото на школувате, а потоа и ослободуватето на зем]ата од вековното ропство. Наспроти нив, имаме жени кои живееле во сопствени држави, во кои не требало секо]дневно да се грижат за сво]ата безбедност. Оттаму, тие можеле да му се посветат на полето на културата и уметноста. Македонските жени ]а немале таа привилегща, своите творечки капацитети да ги реализираат на културно-уметнички план. Како што напомнавме, тие учествувале во револуционерните борби за ослободувате на Македонща, па оттаму, сите останати активности биле потиснати во заднина.
Жените на Балканот, во XIX век, се соочиле со силни традиционално-патрщархални општества. Во нив, мажите ]а институционализирале физичката, соцщалната и економската мок врз жените. Женските движета, кои се по]авиле во то] период, се залагале за еманципацща на жените во секо]дневието и за добивате права кои се од нивен интерес. Своите барата тие ги темелеле врз „ставот дека позицщата на жените може да се менува во постоечките рамки на општеството, додека теориите на женското ослободувате вклучуваат трансформирате на самите соцщални рамки" (Ивановска, 2007: 31). Биде^и жените од пониските класи немале можности да го искажат сво]от идентитет (финансии, рурални средини, образование), иако некои од нив биле свесни за него, жените од аристократщата и од богатото граганство се нашле во позицща да се борат за него. Идентификуватето на жените со нивните мажи значело негирате на нивната индивидуалност. Според општоприфатените културни и соцщални традиции од тоа време, тие имале одредени права и слободи, само доколку тие се спроведувале во нивните домови. Нивната „безгласност" можела да биде надмината единствено преку едукацщата. Оттаму, не треба да tó чуди фактот што едно од првите барата на балканските жени, и можеби нартавното, било правото на образование. Колку повеке го надминувале ово] проблем толку повеке тие го пречекорувале прагот што водел кон ]авниот живот.
Кон кра]от на XIX и почетокот на XX век, на]големиот дел од образованите жени станале самосвесни за сво]ата индивидуалност. Себепознанието бил процес преку ко] сите жени требало да поминат, за да можат да го истакнат сво]от идентитет. Тие сакаат да играат улога во општествениот живот, а правото на такво нешто го бараат и го бранат преку женските здруженща, преку големиот бро] статии и написи во весниците и во списанщата, преку поезщата, прозата и драмските текстови, односно преку книжевноста воопшто. Тоа е време на национално будете и на формирате држави, па оттаму тргнува и нивната идентитетска самосвест. Постсуано ]а истакнувале сво]ата народност, зема^и ]а неговата женска форма (Србинка, Бугарка итн.), потоа религщата (православна христщанка, муслиманка), личноста со име и презиме (како ма]ка, сестра, внука), а потоа следувале останатите ознаки со кои се идентификувале (учителка, поетеса, музичарка, хуманитарка итн.). Во ово] период, женскиот идентитет исклучиво се поврзувал со ма]чинството. Дуализмот маж-жена останувал и опстанувал и понатаму, но cè повеке, само како полова и телесна разлика, а не како психолошка и ментална препрека.
Литература:
A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, vol. III. (1867). Edited by William Smith. Little, Brown and Company, Boston.
Avdela, Efi; Psarra, Angelika. (2005). „Engendering 'Greekness': Women's
Emancipation and Irredentist Politics in Nineteenth-Century Greece".
Mediterranean Historical Review, Vol. 20, No. 1.
Ахмед, Л^ла. (2004). Жената иродот во исламот. Слово, Скоще.
Baer, Marc. (2010). The Donme: Jewish Converts, Muslim Revolutionaries, and
Secular Turks. Stanford, Stanford University Press.
Biographical Dictionary of Women's Movements and Feminisms in Central, Eastern and South Eastern Europe, l9h and 20h centuries. (2006). Edited by Francisca de Haan, Krasimira Daskalova, Anna Loutfi. Budapest, Central European University Press.
Весковик-Вангели, Вера. (1990). Жената во ослободителните борби на Македонща (1893-1945). Култура, Скоще.
Wilson, Katharina M. (1991). An Encyclopedia of Continental Women Writers, Volume one: А-К.
Guertin Tuttle, Florence. (1915). The awakening of woman, suggestions from the psychic side of feminism. The Abingdon Press, New York, Cincinnati. Даскалова, Красимира. „Жените и българската книжнина (1878-1944)". (1993). Годишник на Софийския Университет „Св. Климент Охридски". Център по Културознание, София, том 86.
Енциклопедия на българската възрожденска литература. (1997). Отговорен редактор Иван Радев. АБ, Велико Търново.
Женскыте дружества у насъ. (1869). Македония, Цариградъ, брой 30. Zervas, Theodore G. (2013). „Informal lerning In Late-Nineteenth and Earley Twentieth-Century Greece". American Educational History Journal, Volume 40, No. 1-2.
Ивановска, Марща. (2007). Водич во феминистичката и родовата терминологи]а. Акцща Здруженска, Скоще. Jezic, Slavko. (1944). Hrvatska knjizevnost. Zagreb.
Киров Ма]ски, Никола. (1994). Страници од мо/от живот. Култура, Скоще. LeGates, Marlene, (2011). In Their Time: A History of Feminism in Western Society. Routledge, New York.
Мо]сиева-Гушева, Jасмина. (2010). Во потрага по себеси. Институт за македонска литература, Скоще.
Merry, Bruce. (2004). Encyclopedia of Modern Greek Literature. Greenwood Press, Westport, CT and London.
„Неколко встъпителни думи". (1899). Женски гласъ (органъ посв0тенъ на интересите на жената). София, брой 1.
Ryan, Barbara. (1992). Feminism and the Women's Movement: Dynamics of Change in Social Movement ideology and activism. Rutlidge, New York. СкерлиЬ, 1ован. (1953). Исторщ'а нове српске ктижевности, потпуно и илустровано треке издате. Рад, Београд.
Сладтак, Антон. (1972). Исторщ'а словеначке ктижевности, Поводом 1000-
годиштице Брижинских споменика. Београд.
Србкине, М. С. (1866). У Фрушкой Гори, 1854. Нови Сад.
Stojan, Slavica. (2008). „Lukrecija Bogasinovic, Djela (priredila Lahorka Plejic
Poje)". Anali Zavoda zapovijesne znanosti Hrvatske akademije znanosti i umjetnosti
u Dubrovniku. No.46.
Тодорова, Марща. (2001). Замислува/ки го Балканот. Магор, Скоще. Turnogradska-Tomanova, Josipina. (1858). „Donova". Kmetijske in rokodelska novice.
Turnogradska, Josipina. (1899). „Na Presernovem grobu; 8. avgusta 1851". Dom in svet. Ljubljana.
Wayne, Tiffany K. (Editor). 2011). Feminist Writings from Ancient Times to the Modern World: A Global Sourcebook and History, Volume I. Greenwood.
