CC BY
3УДК 821.161.3.09-312.2«19/20»
МАСТАЦКАЯ ШТЭРПРЭТАЦЫЯ АСОБЫ ЕУФРАС1НШ ПОЛАЦКАЙ У БЕЛАРУСКАЙ ПРОЗЕ ХХ-ХХ1 СТАГОДДЗЯУ
Н.М. НАЛЁТАВА (Вщебсю, дзяржауны ушвератэш М. П.М. Машэрава) nalyotova.nathalie@mail.ru
Даследаванне мастацкай ттэрпрэтацып гктарычных падзей i асоб, звязаных з беларускай рэчакнасцю, не страчвае сваёй актуальнасц у цяnерашнi час i прыцягвае увагу сучасных лiтаратура-знауцау. Пры адлюстраваннi падзей мiнулага аутары, несумненна, абапiраюцца на дадзеныя гкта-рычнай навую. Аднак немалаважную ролю у таюх выпадках адыгрывае i мастацкая фаль^фкацыя. Сучасныя беларусюя пiсьменнiкi канцэптуальна^старычна iнтэрпрэтуюць асобу Еуфрасiннi Полацкай, але пры гэтым iмкнуцца не аддаляцца ад прататыпа, прадстауленага у «Жыци Еуфрастт Полацкай». Праводзщца даследаванне мастацкага вобраза Еуфрасiннi Полацкай у беларускай гктарычнай прозе ХХ-ХХ1 стст. Сцвярджаецца, што у прааналгзаваных творах пкьменнщы Вольга 1патава i Валянцiна Коутун па-свойму ттэрпрэтуюць гэты вобраз, падаюць больш ц менш праудападобным у параунаннi з гiстарычным прататыпам.
Ключавыя словы: беларуская проза, мастацкая ттэрпрэтацыя, культура, дзеяч культуры, Еуфрастня Полацкая.
Уводзшы. Пстарычныя падзеi заусёды з'яуляюцца адным з самых запатрабаваных аб'ектау у мас-тацтве. Як зауважае даследчыца Вольга Карпауна Шынкарэнка, щкавасць да малага «найбольш узрастае у пераломныя моманты нацыянальна-вызваленчых рухау, сацыяльных рэвалюцый, выспявання i падрыхтоуш карэнных змен, пераасэнсавання псторып i абуджэння свядомасщ» [1, с. 95].
Даследаванне мастацкага адлюстравання вобразау выдатных культурных дзеячау у беларускай прозе ХХ-ХХ1 стст. з'яуляецца, на нашу думку, актуальным i запатрабаваным, бо яно пашырае i паг-лыбляе уяуленш пра ролю i месца айчыннага мiнулага у свядомасцi нашага грамадства, пра шлях1 нацыянальнага самапазнання беларусау, асаблiвасцi iх менталiтэту i шшае. Таксама трэба улiчваць i той факт, што мастацкая лггаратура у пэунай ступенi здольна пауплываць на духоунае i маральнае развiццё грамадства, выступаючы у якасцi эфектыунага сродку фармiравання патрыятычных пачуццяу.
Так1м чынам, даследаванне лiтаратурных творау, як1я асвятляюць падзеi мАнулых часоу, з'яуляецца адным з прыярытэтных напрамкау сучаснага беларускага лiтаратуразнауства.
Думаецца, што ва умовах нацыянальнага «самазабыцця», нiгiлiзму беларусау мастацтва слова па-вiнна служыць галоунай мэце - папулярызыцыi айчыннай псторьп i сцвярджэнню самабытнасцi нашага народа.
Адным з першых беларуск1х пiсьменнiкау у гэтым нашрунку актыуна пачау працаваць Уладзiмiр Караткевiч, як1 у сваiх пстарычных раманах i аповесцях «Каласы пад сярпом тваАм», «Нельга забыць», «Овая легенда», «Цыгансш кароль» i iнш. мэтанак1равана рамантызавау i узвышау падзеi даунiны. У вобразах рэальных пстарычных асоб ён намагауся знайсщ i сцвердзiць этапы маральна-духоунага раз-вiцця беларускага народа.
У сувязi з грамадска-палiтычнымi катаклiзмамi ХХ-ХХ1 стст. мнопя нашы сучаснiкi, як слушна зауважае даследчык лiтаратуры 1.М. Запрудсш, «страцiлi адчуванне мшулага» [2, с. 6]. Справа у тым, што у таюх умовах беларуская шсьменнш пачалi адчуваць асабiстую адказнасць у яго «вяртанш» i адраджэннi, чым i тлумачыцца iх актыуны зварот да пстарычнай тэматыкi. Так, караткевiчаускiя трады-цып працягнулi Вольга 1патава, Леашд Дайнека, Вiтаут Чаропка, Людмша Рублеуская, Кастусь Тарасау, Уладзiмiр Арлоу i iнш.
Як вядома, адной з неабходных умоу пстарычнага твора з'яуляецца прысутнасць i дзеянне у iм рэальных, сапраудных асоб. Дадзены артыкул прысвечаны даследаванню мастацкага вобраза Еуфрасшш Полацкай у беларускай пстарычнай прозе ХХ-ХХ1 стст. Аб'ектам даследавання з'яуляецца аповесць «Прадыслава» Вольгi 1патавай i раман-жыще «Паклжаныя» Валянцiны Коутун.
Асноуная частка. У названых намА вышэй пстарычных творах Вольга 1патава А Валянцiна Коутун паспрабавалi пераасэнсаваць зробленае славутай асветнщай А гумашсткай Х11 ст., адлюстраваць яе пера-давыя для свайго часу погляды на адукацыю А грамадства, а таксама падкрэслщь яе значэнне для развщця нацыянальнай культуры.
Зазначым, што Еуфрасшня Полацкая не только дала магутны Ампульс развщцю асветнщтва А педа-гогЫ на беларуск1х землях, але А заклала фундаментальный падмурш стварэння шстытутау абароны
правоу чалавека, палиычнай дыпламатын - усяго таго, што застаецца канцэптуальна перспектыуным, а значыць, запатрабаваным сучасным грамадствам. Гэта iмя сёння сiмвалiзуе росквiт культуры i мараль-нага абнаулення на усходнеславянскай тэрыторып у эпоху Сярэднявечча. Думаецца, што асэнсаванне дзейнасщ так1х выхадцау з беларусшх зямель, як Францыск Скарына, Сiмяон Полацк1, Сымон Будны, Васшь Цяпiнскi, немагчыма без улiку асобы Еуфрасшш Полацкай - iх зямлячш, папярэднiцы i, бяс-спрэчна, духоунай натхняльнiцы.
Адразу зауважым, што да мастацкага вобраза сярэднявечнай асветнiцы Еуфрасшш Полацкай сучасная беларуская пiсьменнiца Вольга 1патава звярнулася спачатку у вершы «Князёунаю Полацкаю пачаты ...», а пазней у аповесщ «Прадыслава» (1971). Па сутнасщ, названая намi аповесць з'яуляецца рамантычным жыццяшсам полацкай князёуны. Асноунай крынiцай для напiсання «Прадыславы» была, несумненна, «Аповесць жыцця i смерцi святой i блажэннай i найпадобнейшай Еуфрасiннi, iгуменнi манастыра Святога Спаса i Найсвяцейшай Ягонай Мащ, што у горадзе Полацку. Багаслаы, Ойча!», дзе iдэалiзаваны i узвышаны вобраз нашай зямлячк1 раскрыты згодна з эстэтыкай i канонамi агiяграфiчнага щ жыцшнага жанру.
Нагадаем, што героямi жыцш з'яуляюцца падзвiжнiкi хрысщянства, як1я за розныя заслугi перад царквой i верай былi прызнаны святымi. У сувязi з гэтым варта прыгадаць так1х выхадцау з беларусшх зямель, як Еуфрасiння Полацкая i К1рыла Тураусю. Жыццё ташх асоб павiнна было служыць прыкладам для усiх веруючых, таму iх вобразы пазбаулены iндывiдуальнасцi, iдэалiзуюцца, мадэлююцца з вядомага набору выключна станоучых якасцяу, аддаляюцца ад рэальнасцi. Агiяграфiчныя творы адрознiваюцца схематызмам, аднатыпнасцю у будове i манеры апавядання.
Канашчнае жыще складалася з трох частак. У большасцi так1х творау пасля рытарычнага уступу (часцей змяшчалася формула самапрышжэння) распавядаецца пра нараджэнне святога дзвдщ, у час якога нярэдка адбываюцца дзiвосныя праявы i цуды. Аутар мог таксама адзначыць дабрачыннасць баць-коу святога, iх набожнасць i мiласэрнасць.
Звычайна герой жыщя яшчэ у дзяцiнстве выяуляе любоу да кнiг i хрысцiянскай веры. У манас-тырскай келлi святы щ святая праводзiць час у мальвах i посце, чым дабiваецца прызнання i любовi брацii, ^мена (iгуменнi) i мiран. У некаторых выпадках святы цi святая дабiваецца прызнання пасля шматлiкiх выпрабаванняу, дэманавых спакусау i нават ганенняу. Адзначыны Духам Святым, герой жыщя здзяйсняе цуды, размауляе з анёламi. У канцы так1х творау звычайна змяшчалася шматслоуная пахвала святому цi святой. Там можа быць i параунанне героя жыщя са старажытнымi святым^ i просьба малiцца за тых, хто шануе яго памяць, i рытарычныя заклiкi да яго бацькоу.
Жыцii даюць унiкальны матэрыял пра умовы жыцця, светапогляд, асяроддзе, у яшм жывуць iх персанажы, адлюстроуваюць перад чытачом панарамную карцiну найперш духоунага жыцця пэунай эпохi. Цяжка не пагадзiцца з даследчыкам А.А. Мельшкавым, як1 назвау агiяграфiчную лггаратуру эпохi Сярэднявечча «летапiсам духу» [3, с. 14].
Зразумела, выяуленне асобы асветнщы у сваёй эпосе i часе вымагала ад пiсьменнiкау значнага паглыблення у гiсторыка-культурны пласт м^ушчыны, даследавання вядомых пiсьмовых крынiц, яшя б значна дапамаглi пры стварэнш мастацкага вобраза.
Пры стварэннi пстарычнага твора «Прадыслава» Вольгай 1патавай за аснову былi узяты только бiяграфiчныя факты з «АповесцI жыцця I смерцг святой I блажэннай I найпадобнейшай Еуфрастт ... »: звестш пра семЧ сыноу Усяслава Полацкага, свецкае iмя, адукацыя, асветнiцкая i мiратворчая дзейнасць i iнш. Светаадчуванне, унутраны свет i псiхалогiя гераiнi перададзены ж з дапамогай аутарскай фаль-сiфiкацыi [4, с. 9].
Аповесць «Прадыслава», бясспрэчна, вылучаецца арыгiнальнасцю, што выяуляецца у арганiчным спалучэннi пстарычнага факта i творчай фантазii. Зауважым, для шсьменнщы не характэрна празмернае захапленне дакладнывш звесткамi пра мiнулае, яна iмкнецца прытрымлiвацца толькi агульных правiлау пстарычнага жанру. «Шсьменнща прэзентуе iндывiдуальна-суб'ектыуную канцэпцыю унiверсуму асоб беларускай гiсторыi праз паэтызацыю панарамнай даунiны, уласнае разуменне характарау герояу, паказ дзейнасцi асобы ва усёй глыбш узаемадачыненняу з навакольным светам» [5, с. 29], - зауважае дас-ледчыца лггаратуры М.1. Кiрушкiна.
Абапiраючыся на дадзеныя пстарычнай навук1, кожны пiсьменнiк пры стварэнш мастацкага твора вымушаны звяртацца да фальсiфiкацыi. Аднак гэты вымысел патрабуе, каб несапраудныя, дадуманыя падзеi былi матываваныя i не супярэчылi агульнавядомым фактам пстарычных крынiц. 1накш кажучы, пры стварэннi любога пстарычнага твора шсьменшк iмкнецца, з аднаго боку, да аб'ектыунасщ у выкла-дзе падзей, а з другога - да вобразнасцi i пахалапчнай насычанасщ постацей мiнулага. Спалучэнне гэтых дзвюх рыс прыводзiць да стварэння арыгiнальных мастацк1х творау.
Згодна з «Аповесцю жыцця i смерцi святой i блажэннай i найпадобнейшай Еуфрасшш ...», беларуская асветнiца i iгумення вылучалася мудрасцю, знешняй i унутранай прыгажосцю, набожнасцю, пераУзыходзiла уах духоуных сясцёр у посце, маливах, збiрала дабрачынныя думк1 у сва1м сэрцы.
Яна задумвалася аб тым, каб паюнуць пасля сябе след: «Што ж учынш нашыя роды, як1я былi да нас? Жанiлiся i выходзш замуж, княжыш, але не вечна жылц жыццё iх праплыло, i загiнула iхняя слава, быццам прах, горай за павуцiнне. Затое жанчыны, што жыт раней i, узяушы мужчынскую моц, пайшлi следам за сваiм Жанiхом, i целы свае аддалi на пакуты, i паклалi галовы пад меч, а шшыя хоць i не схiлiлi шып свае пад жалеза, але мечам духоуным адсеклi плоцк1я асалоды, аддаушы целы пасту, чуйнаванню i малггоунаму кленчанню, i ляжанню зямельнаму - тых памятаюць на зямлi, iх iмёны напiсаны на нябёсах, дзе яны з анёламi Бога усхваляюць. А слава гэтая - пыл i попел, быццам дым разыходзщца i нiбы пара водная пне!» [3, с. 44].
Вольга 1патава пры стварэннi мастацкага вобраза полацкай князёуны не супярэчыць гэтым звесткам i засяроджвае увагу на яе духоуным свеце i зазначае наступнае: «Яна заусёды была рауна-душная да лiслiва-бойкiх гаворак сватоу ды тых, хто хацеу з ёй звязаць сваё жыццё. Не у сямейным шчасцi уяуляуся лёс. Яе павшна было чакаць наперадзе нешта асаблiвае, вялiкае» [5, с. 32].
Але Еуфрасшня значна мяняецца пасля сустрэчы са смердам Раманам, якога яна шчыра пакахала. Гэта уяуляецца нам малаверагодным i пстарычна недакладным, бо пiсьменнiца пры напiсаннi аповесщ не улiчыла сацыяльных акалiчнасцей (апазщыя «раб - вяльможа»), як1я у апiсаную ёй эпоху Сярэдня-вечча был вызначальнымг Варта тут прыгадаць эпiзод публiчнага суда над халопам, яш асмелiуся ударыць вольнага чалавека.
Пiсьменнiца засяроджвае увагу на язычнщкай веры старэйшага пакалення полацкай княжацкай сям'i - Рагнеды i Усяслава Чарадзея, неаднойчы падкрэ^вае, што яе рэштк1 захавалiся i у душы Еуфрасiннi. Напрыклад, князёуна прымае удзел у паганск1х ^ышчах на свята Купалля, перад смерцю шэпча сваё свецкае iмя - Прадыслава - i адмауляецца цалаваць крыж. Так1м чынам, Вольгай 1патавай выказваецца версiя, што язычнiцтва засталося у душы гераiнi як памяць продкау, якая, несумненна, супярэчыць «Аповесщ жыцця i смерцi святой i блажэннай i найпадобнейшай Еуфрасшш ...», але дэтэр-мiнавана часам ашсаных у аповесцi падзей i мае месца на iснаванне. Агульнавядомы пстарычны факт: у XII ст. на Полаччыне суiснавалi язычнщтва i хрысцiянства.
У рамане-жыци «Паклжаныя» (1998-2007) сучаснай беларускай пiсьменнiцы Валянщны Коутун распавядаецца аб тым, што полацкая князёуна бавша час у язычнщшм асяроддзi (сярод вучняу Данiлы), хаця i выхоувалася у хрысцiянскiх традыцыях чарнарызiцай-нянькай Яулампiяй i iгуменняй. Апы-нуушыся каля паганскага вогнiшча, Прадслава, як зазначае пiсьменнiца, «сцiшана стаяла збоку, адзiнока назiраючы за бясцямным людским шалам i <... > колам жарсщ» [6, с. 22], адчувала сябе няутульна i без-абаронна, упершыню у сваiм жыцщ падумала пра д'ябальск1я спакусы.
Ташм чынам, у рамане-жыци «Паклжаныя» Валянщнай Коутун таксама выказваецца версiя, што Полацкае княства у XII ст. было напалову «пагансшм». Так, не змага перамагчы д'ябальск1х спакусау i прадстаунiкi простага люду, i княжацкага роду. Сярод апошнiх можна назваць менскую князёуну Вольгу, запалоцкага Барыслава i яго пазашлюбнага сына Валодшу, а таксама Звенiславу, стрыечную сястру Прадславы i дачку вялiкага князя Барыса.
У аповесцi «Прадыслава» Вольга 1патава акцэнтуе увагу на падвоенасщ унутранага свету галоунай гераiнi, супрацьстаянш плоцкага i духоунага: «Жанчыны. Еуфрасшню у апошнi час пачала трывожыць тая магутная жаночая сiла, якая пругка несла гнуткае цела i блытала думк1 у час самай адрочанай малiтвы. Здавалася, далёка захавала у сабе тыя хвiлiны, калi краналi яе гарачыя мужчынск1я руш, забы-лася усё, што прынёс з сабой той далёкi чэрвень. А цяпер зноу налiваюцца трапятшя грудзi i плечы пад чорнай схiмнiцкай расай» [5, с. 47].
Мастацш вобраз жа Еуфрасiннi-iгуменнi распрацаваны у аповесцi «Прадыслава» праудападобна. Так, перад намi паустае жанчына з суровым i упэуненым тварам, якая, несумненна, мае высок! аутарытэт сярод мiран i духоуных асоб. Дзякуючы яе намаганням перапiсвалiся кшп, был пабудаваны школы пры манастырах, бо, на думку асветнщы, выратаваць саслабелае Полацкае княства можна только шляхам распаусюджвання адукацыi i ведання славутай псторып сваёй Айчыны: «Хлопчыш... Хай загараюцца вочы !х святой любоую да радзiмы, хай ведаюць яны, што не толыа чужыя землi родзяць разумных i слынных людзей. Пра Рагвалода гаварыла !м, пра княпню Рагнеду, пра Усяслава Мудрага.
Калi будуць людз! полацкая граматай валодаць так, як мячамi, - шхто !х не пераможа.
Першая у кра1 бiблiятэка! Кожная кшга тут - часцiнка яе душы. Купляла, абменьвала на друпя. Ператсвала тут, у манастыры. Вучыла гэтаму i друпх» [5, с. 37].
Духоуны свет i характар Еуфрасшш^ратворцы, яе погляды на лёс Айчыны раскрываюцца праз дыялоп i шматлЫя унутраныя маналогi: «Кольк1 ужо князёу сшнул! са стала, выгналi з зямл! сваёй. Ды усё роуна - нiчога i яны не могуць зрабiць, пакуль не перастануць грызщ адзiн аднаго самi княз!, смуту сеяць. Вось Усяслау здолеу !х у адзiн кулак сабраць. А пасля яго смерщ зноу усё па-старому пайшло. I цяпер штогод слабее Полацк, трацщь свае земл^ Яна сама кольш разоу спрабавала ушчуваць братоу, ды што з таго? Выслухаюць ветлiва, згодзяцца на словах, а потым зноу тое ж самае... А яна только потым эпiцемii розныя накладае на сябе за тое, што умешвалася у справы м!рсшя» [5, с. 46].
Таким чынам, на аснове дакладных фактау, змешчаных у «Аповесщ жыцця А смерщ святой А блажэннай А найпадобнейшай Еуфрасшш ...», Вольгай 1патавай быу створаны арыпнальны, непауторны мастацк1 вобраз Еуфрасшш Полацкай, яш значна адрозшваецца ад пстарычнага прататыпа. Гэта тлу-мачыцца, на нашу думку, Амкненнем шсьменнщы найперш защкавщь чытача, звярнуць увагу на сла-вутую асобу Полаччыны, вядомую за межамА нашай Бацькаушчыны; стварыць займальны твор, у цэнтры якога - супярэчлАвая А «жывая» асоба, а не фанатычная хрысщянка.
У прааналАзаваным намА творы характар асветнщы, гумашстш, мецэнатк1 удала раскрываецца праз дыялоп А унутраныя маналоп. Таюя элементы мастацкага пахалапзму, на наш погляд, дазваляюць «ача-лавечыць» мастацш вобраз, зрабщь яго рэалютычным. Аповесць «Прадыслава» Вольп 1патавай з'яуля-ецца яскравым сведчаннем таго, як у мастацшм творы могуць аргашчна спалучацца пстарычныя рэали А мастацкая фальафжацыя.
Варта зазначыць, што у аповесщ «Прадыслава» дамшантнай з'яуляецца доя незалежнасщ Полацкага княства, сцвярджаецца вольнасць А гонар гэтай зямлт Вольга 1патава не только змагла защкавщь чытача выдатнай постацю з беларускай псторып, але А апаэтызаваць А папулярызаваць нацыя-нальную культуру, паказаць станауленне патрыятычнасщ, гумашстычных А дэмакратычных традыцый у нашых продкау.
Як наш адзначалася вышэй, да выдатнага вобраза беларускай асветнщы-кшжнщы звярнулася Валянщна Коутун у сва1м нетрадыцыйным, мадыфжаваным з жанравага пункту погляду творы - рамане-жыцп «Паклжаныя». Як А Вольга 1патава, Валянщна Коутун пры стварэнни мастацкага вобраза славутай зямлячш выкарыстала вядомую тсьмовую крышцу, якая змяшчае каштоуную шфармацыю пра бела-рускую асветнщу Х11 ст. - «Аповесць жыцця А смерщ святой А блажэннай А найпадобнейшай Еуфрасшш ...».
Так, у згаданым наш вышэй рамане-жыци беларуская асветнща вылучаецца мудрасцю («глыбшёю вочы пазАралЬ» «у мудрым позАрку» [6, с. 25]), знешняй прыгажосцю («убАралася у леты прыгажуня дачка» [6, с. 28], «красуня» [6, с. 28], «яшчэ гожая А у сталым веку» [6, с. 25], «высокая А статная, гожая А, здавалася, маладзейшая нават за юнщ-паслушнщ» [6, с. 187], «парад уама красунямА найпершая» [6, с. 187]), упэуненасцю А пачуццём уласнай годнасщ («поуны пагарды позАрк» [6, с. 25], «упартая кня-зёуна», «ганарлАвща», «горда падняла галаву» [6, с. 21]).
Як вышкае з тэксту твора, смаленсш княжыч Дабраслау, як1 сватауся да полацкай князёуны Пра-дыславы, быу забиы па загадзе запалоцкага Барыслава - пазашлюбнага сына Усяслава Чарадзея. Менавгга гэтыя падзеА стал штуршком для пострыгу Прадславы А яе служэння Хрысту. Як А Вольга 1па-тава, Валянщна Коутун выказвае версш, што пострыг полацкай князёуны нанёс моцны удар па князю Святаславу-Георгш (ён праз магчымы шлюб сваёй дачи меу намер заняць княжацк1 пасад), а таксама разглядауся сваякамА Прадславы як палиычны пралж, як1 выклжае знешнепалпычную небяспеку.
У рамане-жыци «Паклжаныя» Еуфрасшня-Агумення падаецца прыхшьнщай А непахюнай аба-ронцай хрысщянскай веры, яна вучыць жыць згодна з БосшмА запаведзямА, што адпавядае канонам апя-графАчнага жанру, рысы якога А утрымлАвае названы твор. Варта тут хаця б прыгадаць размову Агуменш з грэчаск1м манахам, падчас якой Еуфрасшня крытычна зауважае, што полацшя «князА, суроднш, гразнуць у сквапнасщ А багне уладалюбства» [6, с. 137].
Развап над пытаннем улады не пак1даюць Еуфрасшню Полацкую А падчас паломнщтва у 1ерусалАм, на схше свайго жыцця: «Перагортваючы цяпер згадк1 пра крывавыя бивы за княжыя стальцы, у каторы раз спрабавала яна зразумець тую вялАкую таямшцу, што тощь у сабе д'ябальская спакуса улады А уся-лякая магчымасць быць мацней за шшага чалавека. I мацней настолько, што можна нават забраць у супращушка дар Боск1 - жыццё» [6, с. 127].
Услед за стваральшкам «Аповесщ жыцця А смерщ святой А блажэннай А найпадобнейшай Еуфрасшш ...» Валянщна Коутун адзначае у Еуфрасшш дар лячыць людзей А прарочыць, яшмА яна была надзелена Усявышшм адразу пасля свайго пострыгу: «У адно Амгненне уведала: Антошя пакутуе ад стра-шнай рэзА у жываце, у сястры Еудаки ные пад правай рабшай, у Пшпы ажно упналюя ад вузлаватых саляных наростау худзеньк1я плечы» [6, с. 40]. Яна лячыла людзей ад «сшы апраметнай» малггвамг «З блаславення Апякунк1, уся знерухомеушы, пачала рассякаць плоць юнщы, прашкаючы усярэдзАну, але не так, як гэбоць меч щ нож, а так, як здольна рабщь моца мальвы: праходзша праз здаровыя ткани да смя-ротнай д'ябальскай чарнаты» [6, с. 147].
Як вынАкае з тэксту рамана-жыцАя, да АгуменнА часта звярталАся па дапамогу А у вырашэннА пытанняу свецкага характару. Напрыклад, полацкае веча звяртаецца да яе з просьбай пераканаць кня-жыча Васшьку прыняць шраванне дзяржавай, А яна не адмауляе у дапамозе.
ТакАм чынам, у рамане-жыцАА «ПаклАканыя» наша зямлячка падаецца не толькА як сапраудная служка Хрыста, веру у якога яна захавала да самай смерцА, але А як разважлАвая, мудрая дыпламатка, якую не мата не хваляваць падзеА грамадскага А палпычнага жыцця Полацкага княства, а таксама духоунае А культурнае развАццё суайчыннАкау.
Заключэнне. У абодвух праан^заваных HaMi творах пры стварэннi, бясспрэчна, эмансiпаванага вобраза Еуфрасшш Полацкай выкарыстоуваюцца наступныя мастацшя прынцыпы яе iндывiдуaлiзaцыi: партрэтная i моуная характарыстык1, aпiсaнне адзення, дыялоп i унутраныя мaнaлогi як сродак паха-лaгiчнaгa раскрыцця i шш. У пэунай ступенi ён перагукаецца з вобразам aсветнiцы, пададзеным у «Аповесц жыцця i смерцi святой i блажэннай i найпадобнейшай Еуфрасшш ...», але кожная пiсьменнiцa па-свойму iнтэрпрэтуе яго, падае больш ц менш праудападобным у параунанш з пстарычным прата-тыпам.
Так, большай пстарычнай дaклaднaсцi пры aдлюстрaвaннi мастацкага вобраза Еуфрасшш Полацкай прытрьЕ^ваецца Вaлянцiнa Коутун у «Пaклiкaных», што, на нашу думку, у пэунай ступеш абумоулена нетрадыцыйнай жанравай рaзнaвiднaсцю твора - раман-жыще - з улaсцiвымi яму кана-нiчнымi aгiягрaфiчнымi рысaмi, раней aдзнaчaнымi нaмi.
Прaaнaлiзaвaнaя нaмi лггаратурныя творы выконваюць пазнавальную (папулярызуюць веды пра айчынную псторыю), aксiялaгiчную (спрыяюць фaрмiрaвaнню пэунай iерaрхii каштоунасцей, нормау мaрaлi i жыццёвых aрыенцiрaу), щэалапчную (сцвярджаюць сaмaбытнaсцi беларусау; спрыяюць фар-мiрaвaнню i умацаванню станоучага ц адмоунага стаулення да пэуных асоб, працэсау цi з'яу) i эстэ-тычную функцыi. Яны здольны абудзщь у чытача гонар за нацыянальнае мiнулaе беларусау i велiчныя учынш нашай славутай суaйчыннiцы, дзякуючы чаму яны не страцяць сваёй актуальнасщ. Думаецца, што да мастацкай штэрпрэтацып вобразау нашых славутых землякоу i пaпулярызaцыi айчыннай гiсторыi яшчэ не раз звернуцца пiсьменнiкi.
Л1ТАРАТУРА
1. Шынкарэнка, В.К. Станауленне i развщцё беларускай прозы пра мiнулaе / В.К. Шынкарэнка // Весцi НАН Белaрусi. Серыя гумаштарных навук. - 2003. - № 1. - С. 92-96.
2. Запрудою, 1.М. Партрэт асветнщы, народжаны на мяжы стагоддзяу / 1.М. Зaпрудскi // Штаратура i мастацтва. -2008. - 11 студзеня. - С. 6.
3. Кшга жыцш i хаджэнняу / уклад., прадм. i камент. А.А. Мельнжава. - Мшск : Мастацкая лiтaрaтурa, 1994. -503 с.
4. Дамарад, I.I. «Князёунаю Полацкаю пачаты ...»: аповесць «Прадыслава» Вольгi 1патавай / I.I. Дамарад // Роднае слова. - 2004. - № 8. - С. 8-11.
5. 1патава, В.М. Прадыслава: аповесць: для сярэд. i ст. шк. узросту / В.М. 1патава ; аут. прадм. Л.С. Савж. - Мшск : ТДА "Сталм", 2003. - 80 с.
6. Коутун, В.М. Паклжаныя: раман-жыще / В.М. Коутун. - Мшск : Мастацкая лпаратура, 2007. - 245 с.
Пастушу 04.06.2018
THE ARTISTIC INTERPRETATION OF ST. EUPHROSYNE OF POLOTSK IN THE BELARUSIAN PROSE OF THE XX-XXI CENTURIES
N. NALIOTAVA
The study of artistic interpretation of historical events and personalities associated with the Belarusian reality does not lose its relevance at present and attracts the attention of modern literary critics. When playing back the events of the past authors certainly rely on historical science. However, fiction also plays an important role in such cases. Modern Belarusian writers conceptual-historically interpret the personality of St. Euphrosy-ne of Polotsk but tend to keep to the prototype presented in «Life of St. Euphrosyne of Polotsk». This article is devoted to the study of the artistic image Euphrosyne of Polotsk in Belarusian historical prose of XX-XXI centuries. It is alleged that the writer Olga Ipatova and Valentina Kovtun, in their own way interpret the image, provide a more or less plausible when compared with the historical prototype.
Keywords: Belarusian prose, artistic interpretation, culture, cultural figure, St. Euphrosyne of Polotsk.
