CC BY
2УДК 821.161.3
БЕЛАРУС НА ЧУЖЫНЕ: ВОБРАЗЫ ПАЛОННАГА, 1НТЭРНАВАНАГА, ВЫВЕЗЕНАГА НА ПРЫМУСОВУЮ ПРАЦУ У БЕЛАРУСКАЙ Л1ТАРАТУРЫ ХХ СТАГОДДЗЯ
канд. фтал. навук, дац. З.1. ТРАЦЦЯК (Полацк дзяржауны ушвератэш) гоуа. ПуакфратЫег. ги
Артикул прысвечаны шматаспектнаму асэнсаванню вопыту палонных, ттэрнаваных i вывезеных на прымусовую працу у айчыннай прозе ХХ ст. У якасцi матэрыяла даследавання абраны асобныя празаiчныя творы А. Адамовiча, В. Быкава, Ц. Гартнага, М. Гарэцкага, Л. Дайнею, Я. Коласа, М. Маша-ры, Б. Сачаню. Адзначаецца, што пкьменнт розных пакаленняу звярталкя да дадзенай тэмы, каб заглыбщца у iмагалагiчныя праблемы (успрыняцце «чужога»: ладу мыслення, норм паводзiн i мiж-асабовых зноан, побыту), высветлщь змены, што адбываюцца у душы персанажа пад уплывам экстрэ-мальных падзей. Асобная увага звернута на вобраз здрадтка - асобы, што не вытрымала фЫчных катаванняу i псiхалагiчнага ущску.
Ключавыя словы: беларуская лiтаратура, ваенная проза, вобразы палонных, iнтэрнаваных, вывезеных на прымусовую працу.
Уводзшы. Развщцё беларускай ваеннай прозы ХХ ст. немагчыма уявщь без засваення тэмы «свой сярод чужых». Паводле псторыка i ваеннага антраполага А. Сяняускай, «"чужое" успрымаецца па-рознаму, у залежнасщ ад шматлЫх фактарау. Перш за усё, розная сама падрыхтаванасць успрыняцця шшага, дыяпазон якой шырош: ад штарэсу i щкаунасщ да абыякавасщ i далей - да актыунага непрымання, адмовы успрымаць. Як правша, адносшы да чужога насцярожаныя, а часцей - i нега-тыуныя» [1, с. 9]. Адмысловую старонку нацыянальнай ваеннай прозы складае па-мастацку пераасэнсаваны вопыт палонных, штэрнаваных i людзей, як1х вывезлi на прымусовую працу. Усе дзейныя асобы апынулюя у «чужым» асяродку i былi вымушаны будаваць свае адносшы да нагля-дальшкау, мясцовага насельнщтва i, шырэй, новага маргiнальнага статусу, шшага гpамадска-палiтычнага ладу i астэмы мiжасабовых зносiн, асаблiва калi узшкала неабходнасць кантактаваць з пераможцамi, перакананьеш у сваiх надзвычайных правах i высокай мiсii.
Створаныя у розны час кшп беларускiх празаiкау дазваляюць прасачыць трансфармацыi у гра-мадсшм стауленнi да згаданых сацыяльных груп: ад спачування i ухвалення мужнасщ i трываласцi (у гады Першай сусветнай вайны) да татальнай падазронасщ i афiцыйнага непрымання у СССР (у час Вяль кай Айчыннай вайны i адразу пасля яе заканчэння). Адначасова мастак1 слова розных пакаленняу адзна-чалi непадробную щкаунасць суайчыннiкау да герояу, чый вопыт звязаны з вымушаным знаходжаннем на тэрыторыi дзяржавы-агрэсара. Асобным пытаннем пауставалi адносiны чужынцау да людзей, яшя не па сваёй волi апынулюя на iх зямлi i пачалi iснаваць паводле алагiчных i здзектвых законау вайны. Матэрыялам даследавання сталi наступныя лiтаратурна-мастацкiя творы: абразок «Палонны» М. Гарэцкага, апавяданне «Балаховец» Я. Коласа, раманы «Сокi цалшы» Ц. Гартнага, «1шоу дваццаты год» М. Машары, «Карнiкi» А. Адамовiча, «Чужое неба» Б. Сачаню, «Футбол на замЫраваным полЪ» Л. Дайнекi, аповесщ «Аблава», «Альпiйская балада», «Жураулшы крык» i «Пакахай мяне, салдащк» В. Быкава.
Асноуная частка. На наш погляд, перажытае палонным^ iнтэрнаванымi i вывезеныеШ на прымусовую працу паустае як своеасаблiвы (даведзены да мяжы фiзiчных i псiхiчных магчымасцей) адбiтак аналагiчнага досведу суайчыннiкау, яшя засталюя на радзiме, занятай ворагам: цi то частцы Расiйскай 1м-перыi, цi то красны Саветау. Пiсьменнiкi (часам ненаумысна) падкрэслiвалi, што абедзьве групы пер-санажау пакутавал^ бо штодзённа 1снавал1 у спуацын, кал1 «не на той мове гаворыш, не па тых звычаях жывеш, яшчэ шчога не зраб1у, а ужо непапрауна вшаваты - 1 акупанту, 1 вызвалщелю, 1 любому, хто мае алу ды зброю, i мусш пнуць ! гарэць у адскiм полым1 ...» [2, с. 73]. Два рознасшраваных вектары чалавечага iснавання раптам уяулялюя падобнымi, бо асоба сутыкалася з мштарызмам, дэспатызмам ц1 таталiтарызмам, чыя спецыфiка (незалежна ад геаграфiчнай лакалiзацыi) вызначалася антыгуманнасцю.
М. Гарэцк адным з першых у новай беларускай лггаратуры звярнууся да вопыту палонных. Аднайменны «с161рск1 абразок», напiсаны у 1926 годзе, акрэслiу той шэраг пытанняу, як1я асэнсоУвалiся беларускай прозай напрацягу стагоддзя. Паводле М. Мушынскага, «у цэнтры пiсьменнiцкай увагi, як ! у творах, дзе гаворка шла пра беларусау-перасяленцау, нязменна аказвауся чалавек цiкавага лёсу, адметнага характару» [3, с. 389]. Омптаматычна, што апавядальшк так i не згадау 1мя персанажа, як1 у сва^м нядаунiм м1нулым, 1мкнучыся з палону на Радзiму, двойчы спрабавау збегчы. Псторыя палоннага, нягледзячы на захады зрабiць яе адметнай, усё ж задужа лаканiчная, бо расказана ! занатавана М. Гарэцшм у час, кал! высока статус асобы быу скасаваны татальнай вайной i рэвалюцыяй. Таму яна выглядала больш-менш тыповай для той эпох1, калi персанальнае, унiкальнае i спецыфiчнае патанала у плыш надзвычайных буйнамасштабных катаклiзмау.
Былы салдат, потым палонны, а зараз бежанец, успрымау нягоды, што напаткалi яго падчас навалы-кантынуума, як наканаванне. Перажыушы фiзiчнае катаванне i маральныя пакуты, ён знешне спакойна трывау новыя жыццёвыя калiзii. Паводле М. Гарэцкага, набыты вопыт дазваляу сгачна пера-носiць выпрабаваннi, па-фiласофску ставщца да iншых. Герой зразумеу матывы беластоцкага паляка, якi выдау уцекачоу афiцыйным уладам. Так1я паводзiны матывавалюя прагматычным жаданнем зарабiць 25 марак за кожнага экс-палоннага.
Асаблiвай нянавющ да кайзерауцау няма i у аповедзе пра пакаранне: «Нас злавш. Падвесiлi на дзве г[адзшы]. Самлеу. 2 тыдт суровага арышту: давалi хлеба i полую цераз два дт. Шк1лет. У шпiталь ...» [4, с. 337]. Прастора штталя стала для палоннага лёсавызначальным месцам, дзе ён застауся сумленна працаваць, пазнаёмiуся з параненым афiцэрам, як некалi трымау кандытарскую у Пецярбургу i таму лiчыу палоннага «земляком», i з сястрой мiласэрнасцi графшяй-немкай, што закахалася у яго. Апа-вядальнiк даверлiва паставiуся да рамантычнай гiсторыi, бо былы салдат згадвау яе без кроплi гонару щ жадання выхвалiцца (якое к1далася у вочы, калi персанаж разважау пра свае «лшгвютычныя» здольнасцi).
Айчынныя мастак1 слова падымалi дастаткова далжатныя пытанш, што датычышся асобных рыс нацыянальнага характару, як1я вызначалi адносшы чужынцау да палонных. Так, Я. Колас у апавяданш «Балаховец» распавёу пра асобныя назiраннi, зробленыя за мяжой: «англiчане i французы, дык тыя, падлы, заядлыя у рабоце ... I калi ужо англiчанiн стау на работу, дык робiць, гад, увесь час i у бок не зiрне. А наш брат стукнуу два разы ды i аглядаецца або цыгарку круцiць ... Французау i англiчан немец лепей кармiу i давау гадзiну адпачыць па абедзе, а нам адпачыць не давалi i кармiлi буракам . Паважалi iх болей, вот i усё» [5, с. 381]. Галоуны герой апавядання, паводле аутарскай задумы, выглядау як нон-канфармют, што дазваляу сабе у тым лiку i вольныя выказванш на балючыя тэмы (прыгнёт на уах узроунях адвучыу чалавека атрымлiваць асалоду ад працы). Персанажа, якi сам захапляуся цяслярствам, абурала, што нехта дазваляу сабе не выконваць абавязш (нават знаходзячыся пад прымусам), тым самым няславячы усiх прадстаУнiкоУ свайго народу. У дадзеным выпадку размова шла не стольш пра адмысловыя адносiны да свайго этнасу щ палонных, кольк1 пра асабiстыя ак^лапчныя арыентацыi, што Узрасталi на глебе агульнанацыянальных уяуленняу пра сумленнасць.
1ншая канцэпцыя чалавека у палоне пададзена у чацвёртай квадры рамана «Сош цалiны» (1922) Ц. Гартнага: аутар вылучыу псторыю этнiчнага немца Рудольфа Шульца - «чужога» i у Расiйскай iмперыi, i у Нямеччыне. У Германiю персанаж патрапiу выпадкова: паводле абсурднай логiкi вайны, яго выменялi на рускага палоннага. «Жалезны ланцуг суровае, пагалоунае ваеншчыны» [6, с. 398] адразу прыкавау новапрыбылага да кайзераускай армii. Бязмежная улада войска не змагла зламiць волю персанажа, яш апынууся у Курляндыi i усвядомiу, што «перад iм - знаёмыя твары прамтаушых у Пецярбургу салдат. Няужо iх браць у цэль i засцшаць мёртвымi целамi патоптаныя паплавы?.. У абед -ён палонны» [6, с. 399]. Кола замкнулася: персанаж паспытау долю i вольнага чалавека, на правы якога «забьшся» улады, i салдата-забойцы па прымусе, i палоннага, як1 загiнуу ад руш былога суайчыннiка. Эпiзод iлюстравау татальную абсурднасць сусветнай вайны, якая пераблытала усе з'явы рэчаiснасцi, наб-лiзiушы чалавецтва да небяспечнай кропкi.
Персанажы, як1я зведалi горыч палону у часы Першай сусветнай вайны, узнiкалi i на старонках кнiг, прысвечаных нацыянальнай гiсторыi мiнулага стагоддзя, што з'явшся пасля 1950 года. Так, В. Быкау у аповесцi «Аблава» (1989) распрацавау бiяграфiю Хведара Роубы («сапраудную адысею чала-вечых пакут» [7, с. 198]). Як i пiсьменнiкi-папярэднiкi (Ц. Гартны, М. Гарэцш, Я. Колас, М. Машара), аутар разважау пра працу палонных: «... рабщь прымушалi штодня без выхадных i святау. I яны рабш, як чэрцi, як валы, - усе гаспадарчыя работы у пол^ на гумне i дома» [8, с. 422]. Жыццёвы вопыт пад-казвау рэпрэсаванаму Хведару, што у Нямеччыне яму было за што рабщь: яго кармш па-людску, бауэр больш-менш прыязна ставiуся да працаушкоу-шшаземцау. У той жа час, паводле В. Быкава, не абыходзiлася i без знаёмства з асобнымi рысамi нямецкага характару: гiпертрафаванай дысцыплшаванасщ i прагi справядлiвасцi. На гэтым грунце узнiкалi напаукур'ёзныя выпади. Аднойчы Хведар пакарау за свавольства унука бауэра, справакаваушы гаспадара на адмысловую рэакцыю: «... Фэдэр пойдзе на працу у адной кашулi, без порткау» [8, с. 423]. Пiсьменнiк з пахалапчнай дакладнасцю узнавiу усе пакуты, яшя вытрымау за той дзень яго герой. У рэшце рэшт Хведар пачау успрымаць тую злыбяду як жарт, праяву асаблiвай щкаунасщ немца да чалавека паднявольнага, прад-стаунiка той расы, якую пазней фашысты абвясцiлi нiжэйшай.
М. Машара у рамане «1шоу дваццаты год» (1973) асэнсавау досвед беларуса-чырвонаармейца, яш падчас савецка-польскай вайны брау удзел у паходзе на Варшаву. У вышку пралшау камандавання баец спазнау не только узнёслы настрой пераможцы, але i вытрымау нястачы, звязаныя з адступленнем, якое па волi лёсу скончылася ва Усходняй Прусп, куды савецк1я вайскоуцы патрапiлi выпадкова, бо у панщы ратавалiся ад ворага. Шсьменшк падкрэслiвау, што тэарэтычна статус iнтэрнаванага адрознiвауся ад статусу палоннага, але у 1920 г. у Нямеччыне гэтыя ролi нiвiлявалiся.
1нтэрнаваны прайшоу некальк1 стадый знаёмства з нямецкай рэчаiснасцю. Першай рэакцыяй было захапленне: «чужы» сутыкауся з радыкальна iншымi побытавыеШ дэталям^ як1я лаканiчна
характарызавалюя так: «усюды была адметная чысцшя, парадак i акуратнасць» [9, с. 167]. З цягам часу пазiтыуных эмоцый паменела, бо палонны сутыкауся з самымi розныш праявамi мясцовага жыцця, як1я нават выклiкалi жаданне выказацца у з'едлiвай форме прыпеуш: «Сабак запрэгла тут культура, / Яна замучыла кароу ... / Ах ты, нямецкая культура, / Я не вазьму цябе дамоу» [9, с. 220]. Акрамя таго, зна-ходжанне у спецыяльным лагеры мела на увазе кантакты з размаiтымi асобамi: ад прадстаушкоу «Саюза руск1х людзей у Германи» (у кантэксце твора успрымалася выключна як контррэвалюцыйная арга-тзацыя, варожая чырвонаармейцам) да «Саюза хрысщянскай моладзi Амерык1»; ад нямецк1х рабочых i сялян да святароу i бауэрау. Трэба мець на увазе, аднак, што аутар, у згодзе з кантэкстам свайго часу, старанна абуджау класавую свядомасць чытача, таму у большасцi выпадкау выкрывау «заганы» кожнага iншаземца цi эмiгранта.
Калi М. Гарэцк1 у абразку «Палонны» стрымана падавау рамантычныя пачуццi персанажау, то М. Машара увасобiу палкую натуру i чырвонаармейца Мiхася, i дачк1 фермера Марты. Аутар рамана «1шоу дваццаты год», мабыць, лчыу пачуццi трывалым грунтам для «перавыхавання» дачк1 багатага бауэра у каму-тстычным рэчышчы. I усё ж нават ввдавочныя прапагандысцкш мэты твора не змагт прымусщь аутара схлусщь i зрабiць гера1ню-немку свядомым барацьбггом за дыктатуру пралетарыяту па уам свеце.
Наступны этап у мастацшм асэнсаваннi вобразау палонных i прымусова вывезеных на працу звя-заны з тэмай Вялiкай Айчыннай вайны. Спатрэбiуся час, каб беларуская савецкая проза пачала рас-пра-цоуваць дадзеную тэму. Некальк1 дзесяцiгоддзяу прататыпы персанажау з рэальнага жыцця афiцыйна успрымалюя выключна як «ворагi народа», здраднЫ савецкаму ладу жыцця. Таму заглыбщца у псь халогiю так1х дзейных асоб асаблiва не выпадала, бо прыйшлося б пайсцi насуперак пануючай iдэалогii.
Разважаючы пра досвед палонных, шсьменнш другой паловы ХХ ст. перш за усё выказвалюя наконт сутнасцi фашызму: «сумачк1 з чалавечай скуры, грабянцы з чалавечых касцей, валасы для канатау, попел для палёу ... Няужо калiсьцi быу Хрыстос? Няужо чалавецтва стварыла таварыства Чырвонага Крыжа i Чырвонага паумесяца? Няужо дзiвакi-медыкi лячыт у трашчных лясах малпау i сланоу?» [10, с. 97]. З адмысловай жорсткасцю, пагардай да гумашзму i суцэльным жаданнем знiшчыць асобу сутыкнулюя савецшя палонныя, як1я траплялi у канцэнтрацыйныя лагеры. Пiсьменнiкi вылучалi два тыпы паводзiн у экстрэмальнай сiтуацыi: сгачнае трыванне i захаванне чалавечага аблiчча, пры-стасавальнiцтва з перспектывай ператварэння у здраднiка (не столько пэунай крайне i сiстэме яе доалагем, кольк1 ак^лапчным дамiнантам, засвоеным у дзяцшстве).
Асобна у дадзеным выпадку варта адзначыць раман А. Ацамовiча «Карнiкi» (1980) з яго сютэмай вобразау палонных-здраднiкау. Аутар падкрэслiвау, што не кожны з годнасцю прымау адкрыццё, што «гэта гоняць палонных, гэта працуюць палонныя! Забiлi палоннага, шэрым шынэльным камяком ляжыць ён на ускрайку дарогi ... Па-нялюдску худыя, нейк1я паржавелыя - гэта мы! С жаночыгш вялiзнымi вачыма - гэта мы!» [11, с. 126-127]. Больш прыцягальнай здавалася доя только аднойчы забыцца на свае погляды, каб выратаваць фiзiчную абалонку ад пакут. Паводле пiсьменнiка, шмат хто з яго персанажау цешыуся iлюзiяй, што пасля гэтага асоба можа вярнуцца да першапачатковага аблiчча. Потым пер-санажы шукалi розныя сродк1, каб абялiць сябе: «Я здрадзiу сваёй Радзiме, я прадажшк, я нягоднiк, але я быу салдатам у стане ворага, а не вылюдак i кат!» [11, с. 146]. Метавши апошнiя азначэнш харак-тарызавалi ролi, як1я былыя палонныя атрымалi ад сва1х новых гаспадароу.
Л. Дайнека у рамане «Футбол на замшраваным полi» (1983) таксама заглы^уся у псiхалогiю персанажа-палоннага, як1 фармальна не здрадзiу, але пайшоу на кампрамiс з сумленнем: не распавёу iншым нявольнiкам пра вар'яцш план правесцi футбольны матч на замшраваным полi. Першакрынщай яго учынку, паводле пiсьменнiка, был думш кшталту: «Як усё-так1 хочацца выжыць! Як хочацца вярнуцца з гэтага пекла дадому, убачыць мащ, сясцёр, з'ездзiць па дровы, пахадзщь з касой па лузе, удыхнуць на поуныя грудзi свежага ляснога паветра. Каму трэба, каб я запнуу? Што дасць мая смерць?» [10, с. 96]. Здавалася б, натуральныя разважаннi хавалi за сабой постаць слабога чалавека, як1 спрабавау вытлумачыць сабе, чаму ён не папярэдзiу сяброу, а знайшоу магчымасць выратаваць выключна сябе.
Апынуушыся за кратам^ персанажы-палонныя так цi шакш кантактавал1 i з немцамi, i з суайчыннiкамi. Асобна пiсьменнiкi спынялюя на постацях дойна загартаваных фашыстау i служкау-салдатау, як1я падпарадкоувалюя iм. «Сапраудныя арыйцы» i iх паслугачы звычайна пауставалi у самым негатыуным аблiччы, як персанажы, пазбауленыя сумлення i чалавечнасцi. 1х жаданне выглядаць i паводзiць сябе як звышлюдзi гублялася за «бабскай дробязнасцю, сквапнасцю да ежы i да пасылак, усялякага барахла» [11, с. 131]. Згадаем эпiзод з рамана Л. Дайнеш «Футбол на замшраваным полi», прысвечаны нямецкаму святу, пабачану вачыма палоннага: «Калона школьнiкаУ прайшла каля нас так блiзка, што да любога з iх я мог дакрануцца рукою. Маленькая немцы нават не зiрнулi на нас, шбы мы былi дрэвамi гэтага лесу. Яны глядзелi на свайго аднарукага настаунiка, маршыравалi i не^ партрэты Бiсмарка, Гiндэнбурга, Гiтлера i паганскага бога Вотана ... Усё гэта рабшася моучш, дужа сур'ёзна, у нейшм рэлiгiйным экстазе. ... Я глядзеу на усё гэта прадстауленне i нiяк не мог уцямщь, для каго паказ-ваецца спектакль з партрэтамi на дубах - для нас щ для самiх немцау? Калi для нас, то не трэба старацца. Германскай культурай i цывшзацыяй усе мы былi ужо сытыя па горла. ... Усё-таш гэта, напэуна,
рабшася для сашх немцау. I дарослыя, i дзецi, яны так хявдл! верыць у сваю звышчалавечнасць, у сваю пстарычнасць. Магутны дубовы лес павшен быу напомнiць 1м аб гераiчных продках, аб закаваных у сталь рыцарах, як1я па 6урл1вым Балтыйсшм моры плыл на усход, высаджвалiся на незнаёмых багатых берагах, с^рял! слабыя паганскiя народы ...» [10, с. 111]. Пафасная атмасфера мерапрыемства знiкла з прычыны банальнага i звязанага з «нiзавым» моманту: адзiн з хлопчыкау, не вытрымаушы эма-цыянальнага прэсшгу, намачыу штошш. Найгоршым было тое, што такую паразу зауважылi не только самi немцы, але i палонныя.
У той жа час беларусшя савецшя пiсьменнiкi падкрэслiвалi, што 1х героьваеннапалонныя пра-водз1л1 мяжу, якая аддзялша звычайнага немца, далёкага ад вялшай палiтыкi, ад нацыста. У творах празашау^шасщдзесятшкау» i 1х 6л1жэйшых наступшкау паказвалася, як думк1 людзей у кан-цэнтрацыйным лагеры круц1л1ся вакол прычын, што вымус1л1 шараговых жыхароу Германп пад-парадкавацца новай акаялапчнай астэме, якую яны у глыбш душы не прымалi.
В. Быкау яшчэ на самым пачатку творчай кар'еры лаканiчна сфармулявау унiверсальную «формулу» быцця палоннага: у аповесцi «Трэцяя ракета» (1961) адзначалася, што «у палоне чалавек адразу губляе усё, што паначапляла жыццё: ку61к1, шпалы, ордэны, дыпломы, бiлеты. Застаецца адно только пры 1м - яго душа» [12, с. 319]. Зыходзячы з гэтай па-фшасофску глыбокай пасылш, мастак слова i надалей распрацоувау дадзеную тэму. Дарэчы, працытаванае выслоуе, на наш погляд, падсумоувае развал беларусшх пiсьменнiкау розных пакаленняу.
Захаванне чалавечых якасцей, паводле В. Быкава, залежала ад здольнасцi вытрымаць моцныя па-чуцц1. Адным з выпрабаванняу у палоне для 1вана Цярэшк з аповесцi «Альпiйская балада» (1963) стала каханне. Па-першае, персанаж, разумеючы сваё жудаснае становiшча, не 1мкнууся абцяжарваць сябе кло-патам пра iншага, адказнасцю за нечы лёс: «За гады вайны ён зуам ужо адвык ад такога простага чала-вечага iмкнення, яшм ёсць iмкненне да шчасця. Дзе ужо там было жадаць шчасця, кял1 апошнiя маг-чымасцi выдаткоувалюя на тое, каб як-небудзь выжыць, не даць зн1шчыць сябе, а для гэтага быу тольш адзш спосаб - забiць» [13, с. 524]. БыкаусЩя персанажы не тольш ф1з1чш зшшчял! ворага, але i забiвалi (прыглушал^ самыя натуральныя праявы сваёй душы, якая павiнна была пазбавщца сентыментальнага i рамантычнага. Па-другое, размовы з прадстаунiцай iншага народа - тальянкай джул1яй - вымусш 1вана паразважаць пра х16ы у савецшм грамадска-палпычным ладзе, падысщ да нейкай таямшчай мяжы, за якой знаходзшася здагадка пра тыпалагiчную блiзкасць таталiтарных рэжымау.
Напрыканцы ХХ ст. В. Быкау зноу звярнууся да тэмы прымусовага знаходжання у Нямеччыне (аповесць «Пакахай мяне, салдацiк», 1996). Але замест тыповых для савецкай лiтаратуры персанажау-пакутнiкау, з яшх здзеквалася мясцовае насельнiцтва, аутар намалявау вобраз беларускай дзяучыны Франi, што патрапша у сям'ю доктара Шарфа - штэлектуала, як1 не выракся маральна-этычных вдэалау. Дзякуючы такому сюжэтнаму ходу, пiсьменнiк меу магчымасць расказаць пра станоучы вопыт гераiнi, якая шмат чаму навучылася у сям'1 чужынцау. Значна i тое, што у вусны Франi укладзены шэраг думак, як1я правакавалi на роздум не только Змiтрака Барэйку, але i сучаснiкау самога В. Быкава: «Нацызм i камунiзм ёсць два канцы адной палю» [14, с. 481]; «Чалавечнасць ... Тое, што вдзе ад Бога, а не ад д'ябла. Ц1 ад малпы, як дарвiнiсты шсал^ Усё ж у нас дужа мала боскага. Ц1 яшчэ не набылi, щ бальшавiкi ада-бралi» [14, с. 494]. Ташм чынам, Франя фармулюе тыя высновы, да як1х падышоу у аповесцi «Альпiйская балада» 1ван Цярэшка.
1ншы досвед вывезеных на прымусовую працу прадстаулены у кшзе Б. Сачаню «Чужое неба» (1975). Аутар падау працэс своеасаблiвага духоунага сталення галоунага героя, як1, згадваючы мiнулае i слухаючы галасы шшых апавядальнiкау, наноу спасцiгау перажытае у Германи. Адной з першых знач-ных высноу, зробленых далёка ад радамы, была наступная выснова: «а хоць непрыязь да немцау, да усяго чужога у мяне была ранейшая, усё ж часцей i часцей апаноУвалi мяне вось яюя думк1: "Немцы -яны таксама розныя, мус1ць. Сярод 1х ёсць гады, фашысты, але ёсць i таюя, як i мы, людзГ'» [15, с. 226]. Згодна з гэтай лопкай людз1, як1я прымусова працавалi у маёнтку, спачувалi маладзенькай дачцы гас-падара, якая не вытрымала душэуных пакут пасля заучаснай смерцi мужа-авiятара i здзейснiла сама-губства. Чалавечая трагедыя адсунула думш пра тое, што загiнуу фашысцш афiцэр, як1, верагодна, не аднойчы нёс смерць на савецюя паселшчы.
Персанажы Б. Сачаню мелi адметны досвед, бо яны кантактавалi не тольш з этшчныеш немцамi, але i руск1м1 эмiгрантамi, як1я шюнул1 радзiму пасля кастрычшка 1917 г. У пэунай ступенi гэтыя дзей-ныя асобы таксама адносiлiся да «чужых», бо 1х светапогляд адрозшвауся ад ладу мыслення людзей, выхаваных у краiне Саветау. Паказальна, што галоуны герой кн1г1 сутыкнууся з праявамi моунага ущску. Рафiнаваная Эльвiра Эрнэстауна не жадала пагадзiцца з юнаваннем беларускага народа i яго мовы, лiчыла i тое, i другое прыдумкай зласлiвых бальшавiкоУ, яюя пазбавiлi яе радзiмы i гонару за русш народ. Яе муж, слухаючы, як беларусш хлопчык напамяць чытае паэму «Тарас на Парнасе», прыйшоу да зус1м 1ншых высноу: «Гэта паэма! Гэта мова! Гэта цэлая стытя! Хай развiваецца, хай кожны творыць на той мове, якая яму 6л1зю, якую ён ведае. Навошта ж забараняць, замяняць адной мовай, хай сабе i вялiкай, прыгожай, усе астатнiя мовы?» [15, с. 251]. Таюя думш выглядаюць не тольк1 як спроба вытлумачыць уласную жыццёвую пазщыю i абвергнуць жончыны прадузятыя меркаваннi, але i як адмысловая кры-
тыка той доалоги, якая iмкнецца выкаранщь плюралiзм у яго розных праявах (згадаем KHiry «КарнЫ» А. Адамовiча, на старонках якой мова пераможанага народа паустае як трафей: яго можна знiшчыць, паэксперыментаваць з iм, пак1нуць у занядбаным стане).
Заключэнне. Разгледжаныя вышэй празаiчныя творы А. Адамовiча, В. Быкава, Ц. Гартнага, М. Гарэцкага, Л. Дайнеш, Я. Коласа, М. Машары, Б. Сачанк1 - толькi невялЫ корпус тэкстау, як1я дазва-ляюць прасачыць эвалюцыю вобразау палоннага, штэрнаванага i вывезенага на прымусовую працу у бе-ларускай лiтаратyры ХХ ст. Названыя аповесцi i раманы iлюстрyюць асноуныя тэматычныя дамiнанты, што вылyчалi кнiгi на фоне шшых «ваенных» творау: спасцiжэнне нявольнiкам сутнасщ «чужога» не-пасрэдна у шшай краiне, выкрыццё стэрэатыпнага мыслення «пераможцау», высвятленне аксiялагiчных установак чалавека у анамальных абставiнах (погляды на статус асобы, сэнс iснавання, сяброуства, кахання), фармуляванне адносiн да здраднiцтва (радлме, iншым дзейным асобам цi сва1м iдэалам), знаёмства з героямi-эмiгрантамi i прадстаушкамГ iншых народау - носьбгташ адрознага светапогляду.
Л1ТАРАТУРА
1. Сенявская, Е. Противники России в войнах ХХ века: Эволюция «образа врага» в сознании армии и общества / Е. Сенявская. - М. : «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2006. - 288 с.
2. Сшькова, Л. Беларуская мастацкая традыцыя у творах non-fiction С. Алексiевiч / Л. Сшькова // Першая сусветная вайна у народнай памящ i мастацюм адлюстраваннi : мат. МГжнар. навук. канф., Мшск, 7-8 кастрычнжа 2014 г. / прадм. i уклад. С. Гарашна ; навук. рэд. А. Лакотка ; Цэнтр даследаванняу беларускай культуры, мовы i лiтаратyры НАН Беларусг - М1нск : Права i эканомгка, 2014. - С. 71-76.
3. Мушынсю, М. Падзвiжнiк з Малой Багацькаую. Жыццёвы i творчы шлях Максiма Гарэцкага / М. Мушынсю. -М1нск : Беларуская навука, 2008. - 510 с.
4. Гарэцю, М. Палонны / М. Гарэцю // Збор творау : у 4 т. - Мшск : Мастацкая лгтаратура, 1984. - Т. 1 : Апавяданш 1913-1930. - С. 336-337.
5. Колас, Я. Балаховец / Я. Колас // Збор творау : у 14 т. - Мшск : Мастацкая лггаратура, 1973. - Т. 5 : Апавяданш паслякастрычшцкага перыяду i «Казю жыцця». - С. 359-390.
6. Гартны, Ц. Сою цалГны / Ц. Гартны // Збор творау : у 4 т. - Мнск : Мастацкая лггаратура, 1989. - Т. 3 : Раман. - С. 5-506.
7. Ламека, Н. МГфалагема адысеi у Джэймса Джойса («Улю») i Васiля Бьжава («Аблава») / Н. Ламека // Да 80-годдзя народнага пiсьменнiка Беларyсi Васгля Быкава : зб. навук. артыкулау. - Мшск, 2005. - С. 198-203.
8. Быкау, В. Аблава / В. Быкау // Поуны збор творау: у 14 т. - Мшск : Саюз беларусюх тсьменшкау ; М. : ТАА «Выдавецтва "Время"», 2005. - Т. 2 : Аповесцг - С. 375-453.
9. Машара, М. 1шоу дваццаты год / М. Машара. - Мшск : Мастацкая лгтаратура, 1973. - 335 с.
10. Дайнека, Л. Футбол на замтраванным полГ / Л. Дайнека. - Мшск : Мастацкая лгтаратура, 1983. - 303 с.
11. Адамович, А. Каратели (Радость ножа, или Жизнеописание гипербореев) / А. АдамовГч // Собрание сочинений : в 4 т. - Минск : Мастацкая лгтаратура, 1983. - Т. 4 : Каратели (Радость ножа, или Жизнеописание гипербореев). Публицистика и критика 70-х - начала 80-х годов. - С. 5-232.
12. Быкау, В. Трэцяя ракета / В. Быкау // Поуны збор творау : у 14 т. - Т. 4. Аповесщ. - Мшск : Саюз беларусюх тсьменшкау ; М. : ТАА «Выдавецтва "Время"», 2006. - С. 269-404.
13. Быкау, В. Альпгйская балада / В. Быкау // Поуны збор творау : у 14 т. - В. Быкау // Поуны збор творау : у 14 т. -Мшск : Саюз беларусюх шсьменнжау ; М. : ТАА «Выдавецтва "Время"», 2005. - Т. 4 : Аповесщ. - С. 449-584.
14. Быкау, В. Пакахай мяне, салдащк / В. Быкау // Поуны збор творау : у 14 т. - МГнск : Саюз беларусюх шсьменнжау ; М. : ТАА «Выдавецтва "Время"», 2005. - Т. 2 : Аповесщ. - С. 454-521.
15. Сачанка, Б. Чужое неба. Вузлы памящ / Б. Сачанка // Выбранае: аповесщ, раман у навелах, апавяданш - Мшск : Мастацкая лгтаратура, 2010. - С. 195-301.
Пастушу 20.06.2018
BELARUSIANS IN A FOREIGN LAND: IMAGES OF PRISONERS OF WAR, INTERNEES, PEOPLE SENTENCED TO HARD LABOUR IN THE TWENTIETH-CENTURY BELARUSIAN LITERATURE
Z. TRATSIAK
The article is devoted to the multifaceted study of life experience typical for the prisoners of war, internees, people sentenced to hard labour as depicted in the national literature of the twentieth century. The research is based on the prose works by A. Adamovich, V. Bykau, C. Hartny, M. Harecky, L. Dajnieka, Ya. Kolas, M. Mashara, B. Sachanka. It is pointed out that the writers of different generations turned to the subjects connected with some imagalogic problems (perception of the 'foreign' way of thinking, standards of behavior and interpersonal relationships, everyday life). The authors tried to point out those changes which take place in a character's soul under the influence of some extreme events. Special attention is drawn to the image of betrayer (a person who failed to cope with physical torture and psychological pressure).
Keywords: Belarusian literature, War prose, images of prisoners of war, internees, people sentenced to hard labour.
