CC BY
7УДК 821.161.3.09
ВАЙНА ЯК ЭРЗАЦ-ЖЫЦЦЁ У ТВОРАХ М. ГАРЭЦКАГА I А. ГАРОДН1
канд. фтал. навук З.1. ТРАЦЦЯК (Полацк дзяржауны ушверсШэт)
Праводзщца nараунальна-тыnалагiчнае вывучэннэ творау М. Гарэцкага i А. Гародш пра Першую сусветную вайну. Агульнымi для абодвух тсьменткау з 'яуляюцца выкарыстанне прыёму процтастау-лення у яго мадыфiкацыi «свой - чужы /мы - яны», матыу вайны-шляху, што вядзе у ткуды, iнавацый-ны спосаб выкладу матэрыялу, што наблiжаецца да здабыткау мадэртзму. Аповесцi i апавядант, за-снаваныя на негатыуным стауленнi да вайны, адрознiваюцца паводле адност да iдэй сацыял1зму i iнтэр-нацыянал1зму. Максш Гарэцт разглядау падзеi 1914-1918 гадоу у сувязi з самастойнай будучыняй бела-рускага народу. Сусветная катастрофа, лiчыу А. Гародня, павiнна прывесцi да рэвалюцьп i усталявання панавання пралетарыяту. У дадзеным кантэксце iдэi нацыянальнага разняволення адыходзiлi на другi план, хаця аутар спачувау беларускаму насельнщтву, што апынулася на акупаванай немцамi тэрыторып.
Уводзшы. Беларуская лиаратура пра Першую сусветную - гэта тэматычнае поле, якое патрабуе дэталёвага разгляду. Айчынныя навукоуцы паступова фармiруюць корпус мастацюх тэкстау, што маюць каштоунасць для нацыянальнай традыцьи адлюстравання падзей 1914-1918 гадоу. Асаблiвае месца у на-шым тсьменстве займае творчасць М. Гарэцкага. Пюьменшк паслядоуна распрацавау ваенную праблема-тыку у апавяданнях «Лиоусм хутарок» (1915), «Генерал» (1916), «Руси» (1925), «На этапе» (1916), зама-лёуках «Пакiнутыя хаты» (1921) i «Фантазiя» (1921), «Сiбiрскiх абразках» пад назвамi «Уцекачы» (1923) i «Палонны» (1926), аповесцi «Цiхая плынь» (1917-1930) i дакументальна-мастацкiм творы «На iмперыя-лютычнай вайне» (1926), рамане «Вшенсюя камунары» (1931 - 1932), п'есе «Жартаулiвы Пiсарэвiч» (1925).
У айчыннай лiтаратуры iснуе шэраг вершау-водгукау на забойства, разбурэнне i вышшчэнне, ство-раных: З. Бядулям («Ад крыш чырвонай», 1914; «Ты слязамi i крыжамi ... », 1917); А. Гаруном («Право-дзiны», 1914; «На варце», 1915; «У чужыне», 1915; «Чалавечая кроу», 1915; «Трэны», 1916; «Паходная», 1917); Я. Коласам («Вецер», 1914; «Думкi салдата», 1916; «На рэчцы», 1917; «Поле», 1917; «Ворагам», 1917); Я. Купалам («Песш вайны», 1914; «1914-ты», 1914; «Вясна 1915-я», 1915). У 1921 годзе апублшаваны цыкл «На фронце», «Зрання у акопах», «На старой дзялянцы» А. Смаленца. Першай сусветнай прысве-чана паэма Я. Пушчы «Песня вайны» (1927-1928).
Падзеi 1914-1918 гадоу i iх наступствы адлюстраваны у такiх празаiчных творах, як раманы «Сцежкi-дарожкi» (1927) М. Зарэцкага, «Бацькаушчына» (1931) i «Пошукi будучыш» (1943) К. Чорнага; аповесцi «Затока у бурах» (1928) Я. Вщука, «Варта на Рэйне» (1927 - 28) А. Гародт i «Наблiжэнне» (1934) З. Бядулi; апавяданнi «Туды, на Нёман!» (1926) Я. Коласа, «Мой сусед» (1927) К. Кратвы, «На чырво-ных лядах» (1933) М. Лынькова, «Герой нацыi» (1934) Э. Самуйлёнка i iнш. Айчынная проза пра Першую сусветную звярталася да батальнай тэматым, разглядала праблемы iснавання беларуса-бежанца на чужыне, стварыла вобраз ворага («чужога»), часткова пераасэнсавала iдэi «страчанага пакалення».
У раманы «Чужая бацькаушчына» (1977) В. Адамчыка, «Петраград - Брэст» (1981-83) I. Шамякша, «Пабуджаныя» (1984 -1987) Г. Далiдовiча, «Бежанцы» (1990) В. Карамазава, «Раая» (2007) У. Гншамёдава вайна разглядалася з большай пстарычнай адлегласцi. Гэта дазволiла вызначыць ролю i месца Першай сусветнай у кантэксце падзей нацыянальнай псторыи ХХ стагоддзя: рэвалюцыи 1917 года, станаулення беларускай дзяржаунасцi, Польска-савецкай вайны (1919-1921), калектывiзацыi, заучасна скончанай беларусiзацыi, рэпрэсш 30-40-х гадоу, Вялiкай Айчыннай, Чарнобыля i г.д.
Асноуная частка. Адзначаныя намi творы - няпоуны пералш кнiг, што узнiклi у часы Першай сусветнай. Яны расмданы па перыядычных выданнях канца 1910-20-х гадоу, некаторыя знаходзяцца у архiуных фондах. 1снуе асобная група падобных прац: выданыя аднойчы, яны засталiся малавядомымi сучаснаму даследчыку i чытачу. Сталася так, што щэалапчны чыннiк, лиаратуразнаучыя стэрэатыпы доУгi час не дазвалялi аб'ектыуна разгледзець вартасцi i недахопы падобных творау. Яскравым прыкла-дам з'яуляецца аповесць А. Гароднi (Аляксандра Эраставiча Функа, 1899 - 1944) «Варта на Рэйне».
Паводле В. Жыбуля, «щкавыя празаiчныя набыткi А. Гародш захiнула яго нядобрая слава афщыёз-нага крытыка-вульгарызатара, "лггаратурнага пагромшчыка"» [1, с. 16]. Выкрыццё шсьменшкау-нацдэмау, пошукi класавых ворагау, разгляд «шкодных» iншаземных уплывау не спрыяу фармiраванню пазiтыуных адносiн да носьбiта гэтых iдэй. У дадзеным выпадку правамерна згадаць успамiны Я. Скрыгана: «на уам свеце iснуюць законы пра абарону дзяржавы i людзей у ёй. Але щ усе спосабы гэтага клопату могуць быць чэсныя? Добраахвотна гэтым займаюцца цi прымусова? I цi было у Гародш права на выбар? Тауро яго бiяграфii - вядома ж, буржуазнай - не давала яму гэтага права» [2, с. 250].
Аповесць «Варта на Рэйне» - твор, яю стаiць асобна у шэрагу беларускiх празаiчныx прац, пры-свечаных сусветнай вайне. Па-першае, форма выкладу матэрыялу, абраная А. Гароднем, - не толью моу-нае (у лггаратурных вобразах) увасабленне спецыфш часу (1914-1918 гг.), але i графiчнае адлюстра-ванне яго дысгармашчнасш праз iмпульсiуную рытмiзацыю тэксту. Па-другое, у адрозненне ад большас-щ айчынных шсьменшкау, аутар звярнууся да жыцця немца, якi засвоiу iдэi сацыялiзму. Напрыканцы твора шсьменшк зрабiу месцам дзення беларусюя губерт, ён спачувау мясцоваму насельнiцтву, аднак ад-мауляу яму у праве на нацыянальную самаiдэнтыфiкацыю. Выйсце з трапчнай сiтуацыi, у якой апыну-лася заходняя цывiлiзацыя, бачылася шсьменшку у рэвалюцыi. Распачатая у Петраградзе, яна павтна была распаусюдзiцца па уам свеце. Па ступенi заглыбленасш у iдэi барацьбы пралетарыяту за свае правы аповесць мае тыпалапчныя аналоги з раманам А. Барбюса «Агонь» (Le Feu, 1916).
Вывучэнне кнiгi А. Гароднi, на наш погляд, не магчымае у адрыве ад класiкi беларускай лиарату-ры пра Першую сусветную: творау М. Гарэцкага. Тым больш, што у лiтаратуразнаучай працы «"Маладняк" за пяць гадоу. 1923-1928 гг.» М. Гарэцю ахарактарызавау набыткi А. Гародш наступным чынам: «Апо-весьцяй з падобным зьместам i з такiмi формальна-мастацкiмi асаблiвасьцямi у беларускай лиаратуры яшчэ не было» [3, с. 76]. Канцэпцьи адлюстравання вайны абодвума пiсьменнiкамi судакраналiся, бо пра-заш негатыуна адносiлiся да забойства чалавека, разбурэння асобы. Самае значнае адрозненне ix творау палягала у нацыянальным складнiку. Гарэцю выступiу носьбiтам новага беларускага Адраджэння, а Гародня старанна прапагандавау iдэi сусветнай рэвалюцыi i iнтэрнацыяналiзму.
Нягледзячы на тое, што аутары апавядалi пра быццё краш-супернщ (Нямеччыны i Расiйскай iмпе-рыи), у ix творах зауважаюцца аналоги. Напрыклад, тэматыка прапагандысцкix прамоу на пачатку вайны па абодва баю фронту практычна аднолькавая. Так, у А. Гародш чытаем: «... запнуу аустрыяцкi эрц-герцаг Франц-Фердынанд, шчыры прыxiльнiк i прыяцель Нямеччыны ... Але мы пакажам усяму сьвету, што тэутоны - гэта ня статак безгалосных авец, што мы не дазволiм шкому на таю кшталт жартаваць з намi ...» [4, с. 9]. Гарэцю стварыу тыповую прамову iмперскага патрыёта: «Прокляты наш вораг - Ня-меччына захацела пакрыудзiць адзiнаверную з нам^ рускiмi, невялiчкую Сербiю. Але наш бацюшка-цар гэтага не дапусцiць ... Мы першыя не пачнём, але калi Нямеччына палезе, мы разаб'ём ёй морду у квас. Яна, пархатая, зажырэла, бо ужо сорак год не ваявала. Дык мы ёй пакажам!» [5, с. 305]. Стылютыка урыукау адрознiваецца, бо у першым выпадку слуxачамi былi вытанчаныя нямецкiя арыстакраты, а у друпм - шараговыя салдаты расiйскага войска. Але бравурны i ваяунiчы настрой дам^е над разумнымi разважаннямi.
Асаблiвую цiкавасць для салдатау i цывшьных на кожнай вайне уяуляе вораг. Паводле П. Ф'юзэла, вылучэнне бшарных апазiцый - «устойлiвая, але уяуная, традыцыя сучаснасцi, якая характэрна ... для рэальнасш Першай сусветнай. "Мы" - усе тут, па гэты бок; "вораг" кнуе недзе там. "Мы" - асобы са сваiмi iмёнамi i самасвядомасцю; "ён" - проста калектыуная iстота. Нас бачна; а яго - не. Мы - звычай-ныя; ён - недарэка. Нашы правы - нешта натуральнае; ix - нейкая анамалiя. Ён горшы за нас1» (пераклад наш. - З. Т.) [6, p. 75]. Персанажы А. Гародш (асаблiва тыя, хто жыу у глыбоюм тыле) успрымалi рускix дз^наш, што чакалi, калi немцы «панясуць сьцяг культуры i цывiлiзацыi на усход» [4, с. 14]. Нечым падобным збiралiся займацца i расшсюя патрыёты. Адносiны да «ворага» (у абодвух выпадках) змяня-лiся, калi нямецкiя цi рускiя салдаты асэнсоУвалi свой аднолькава гаротны стан. Макам Гарэцю песь мiстычна ставiуся да маральна-этычнага аблiчча салдата расiйскага щ германскага войска. Персанаж дакументальна-мастацкага твора «На iмперыялiстычнай вайне» Лявон Задума разважау так: «. нямецкiя салдаты усё ламаюць ... "Мы з iмi культурылгсь, а яны з намi свiнячуцца", - хто гэта сказау? Цi, можа, я сам выдумау? Не ведаю. А усе - скаты двунопя. Хай жыве вайна - знiшчэнне скатоу скатам^ Мы не людзi, мы - быдла ...» [5, с. 347]. У дадзенай цытаце займеннiк «мы» аб'ядноувае салдатау двух войскау, яюм процiпастаУляюцца «яны» - улады Раси i Германii, што вымагалi ад людзей губляць годнасць i шдышду альнасць.
Як зауважаюць А. Гародня i М. Гарэцкi, разбураецца стэрэатыпнае мысленне: апазiцыя «свой -чужы / мы - яны» не спрацоувае. Ваенны час насычаны «кроую соцень тысяч (калi ня мшьёнау) людзей ., кроую немцау, расшцау, аустрыякау, беларусау, мад'ярау, яурэяу, украшцау, татарау, палякау, лiцьвiнау, армян, сiбiракоУ, грузiнау ...» [4, с. 58-59]. Безыменная, пакутная, а часам i ганебная смерць урауноувала салдатау, незалежна ад ix нацыянальнай i палиычнай прыналежнасцi.
Максiм Гарэцкi (у апавяданш «Рускi») падкрэслiу, наколькi балючым быу працэс перабудовы свя-домасцi. Да вайны жыццё Рускага (беларуса з Магшёушчыны) праxодзiла пад знакам (як здавалася на-заужды) вызначаных правш. Калi звярнуцца да асноуных матывау творчасцi пiсьменнiка, некаторыя з ix
1 a persisting imaginative habit of modern times, traceable ... to the actualities of the Great War. 'We' are all here on this side; 'the enemy' is over there. 'We' are individuals with names and personal identities; 'he' is a mere collective entity. We are visible; he is invisible. We are normal; he is grotesque. Our appurtenances are natural; his, bizarre. He is not as good as we are.
выдатна yзнayляюццa. Па-першае, гаспадар нaзaпaшвay кaштоУнaсцi, каб выжыць (на вайне кожная рэч патэнцыяльна прыносiлa шкоду). У мiрны час падзел на «свaix» i «чужых» iшоУ па прынцыпе матэры-яльнага дабрабыту («свой» - селянш, прaцayнiк, «чужы» - памешчык, багаты чалавек, чыноУнiк). На вайне «чужы» (вораг) - той, хто y шшай крaiне выконвaУ падобныя сацыяльныя функцыi, рaзумеy жыццё простага чалавека знутры. Хаця aфiцыйнaя прапаганда i iмкнулaся yзгaдaвaць пачуццё нянaвiсцi да ворага-пачвары, уласныя нaзiрaннi пaдводзiлi да парадаксальных высноу: салдат iншaй армп нiчым не горшы, ён таксама пакутавау ад страху. Пад уплывам aфiцыйныx запатрабаванняу персанаж зaсвоiy, што ворага неабходна зaбiць цi узяць у палон. Аднак што рабщь з чалавекам, якi быу падобны да «свайго» i не пагражау жыццю, нi пaпярэднiя веды, ш пaчуццi не пaдкaзвaлi.
Персaнaж-селянiн не быу падрыхтываны да неaбxоднaсцi зрабщь свядомы выбар: яго стрэл быу выпадковым. Пасля забойства аустрыяка y Рускага пачало прaгрэсiрaвaць псixiчнaе захворванне. Яго свядомасць двaiлaся. З аднаго боку, на яе щснула засвоенае з дзяцшства прaвiлa размеркавання людзей на свaix i чужых, з другога - не дaвaлi спакою новыя yрaжaннi, што пaтрaбaвaлi неадкладнага aнaлiзу. Прaзaiк падвёу прaтaгaнiстa да разважанняу пра ганебны учынак, паказау, як спрацавау ахоуны меxaнiзм, што выключыу магчымасць прызнаць неправамернасць i жорсткасць уласнага дзеяння.
Часам «чужым» стaнaвiyся чалавек, што змагауся поруч з персанажам. Галоуны герой аповесщ «Варта на Рэйне» спaсцiгнуy горкую прауду, кaлi яго таварыш быу паранены. Альфрэд Кляйн зауважыу, што ix шляxi рaзышлiся. 1нстынкт самазахавання i боязь грэшнага учынку вымусш яго пaкiнуць сябра пaмiрaць у адзшоце. Mяжa пaмiж iмi пaвялiчылaся, кaлi паранены стау мaлiць, каб яго прыстрэлш i скон-чылi пакуты. Таварыш стау «ворагам», бо ён патрабавау зрaбiць тое, што y даваенны час квaлiфiкaвaлaся як забойства щ грэх. Альфрэд Кляйн адчувау вiну за тое, што не выканау апошняе жаданне чалавека, пaзбaвiy яго мaгчымaсцi сустрэць адносна лёгкую смерць. У экстрэмальнай атуацьи усе xрысцянскiя ка-штоУнaсцi мшулага бляклi перад правам асобы y aпошнi раз вызначыць сваю будучыню.
Цiкaвaй мaдыфiкaцыяй aпaзiцыi «свой - чужы I мы - яны» з'яуляецца процiпaстaУленне салдатау-мараканцау еурапейцам (узнiкaе y творы А. Гародш). Дзiyныя рэлiгiйныя верaвaннi, aблiччa i лад мыслення аднолькава дaлёкiя i для французау (у армп яюх змaгaлiся жыхары пауднёвых кaлонiй), i для немцау. Цывiлiзaвaны чалавек дранцавеу, кaлi бачыу «нэгра, з нажом у зубах. У руках нешта накшталт драцянога абруча. Нахшяецца над трупам, бярэ нож, левай рукою хапае вуха мерцьвяка. Пад дзш крык радасщ - адцятае вуха далучаецца да крывавае нiзкi на драцяным ланцугу ... » [4, с. 63]. Падобны апакалштычны малюнак здаецца прадказаннем таго, што чакае еурапейцау, кaлi яны не змогуць спынiць кровaпрaлiцце.
Незалежна ад нацыянальнай прынaлежнaсцi у людзей узнiкaлa думка пра глыбшны сэнс падзей, у яюх яны вымушаны браць удзел. Так, aдлiyшчык (вызнавау iдэi сaцыялiзму) з aповесцi А. Гaроднi разва-жау: «каму патрэбна вайна?.. Вось, мы, - робiм гарматы... У каго яны будуць страляць?.. Дэспотызм, -барбарства... А у нас, - што?.. Не дэспотызм?.. Ня барбарства?.. Ваяваць?.. За каго? За што?..» [4, с. 15]. 1ншыя акцэнты расстауляе M. Гaрэцкi, кaлi Лявон Задума спрабуе адказаць на пытанне, за што ваяваць: «Быушы у казармах, перагледзеу я сваю маёмасць, пералктау кнiжaчкi . Эх, i навошта я вёз ix столью сюды? Усё гэта цяпер зпне, як згiну, можа, i я сам, ва славу ... на славу ... чаго? Вызвалення "малых" народау? А щ вызвалщца мой народ? Што яму дасць гэтая вайна?» [5, с. 313]. Абодва тсьменнш пад-крэслiвaлi, што ix персанажам прыйдзецца ваяваць за права захаваць годнасць. Аднак А. Гародня право-дзiy думку, што адна асоба, адзш народ не мелi мaгчымaсцi змянiць гiсторыю. Простым працаушкам неабходна аб'яднацца пад лозунгам «мiр хатам, - вайна палацам» [4, с. 84], каб распачаць барацьбу за будучыню. Гарэцю згодны змагацца, але яго персанажы аддана aбaрaнялi не iдэi сусветнай рэвалюцыи, а права на самавызначэнне беларуса.
У кантэксце творау А. Гародш i M. Гарэцкага вайна успрымаецца як шлях. Але сам рух па iм мь ту^вы, бязладны i бессэнсоуны. 1люстрацыяй тэзку з'яуляецца цытата з aповесцi «Варта на Рэйне»: «Па уам сьвеце - як ашалелыя iшлi людз^ войскi, iшлi коньнiкi, iшлa артылерыя . Па yсiм сьвеце - як ашалелыя нaсiлiся цягнiкi: з людзыш, з войскaмi, з гарматам^ з aмунiцыяй, з xaрчaмi ...» [4, с. 36]. У та-юх aбстaвiнax вартасць чалавечага жыцця зыxодзiлa да мiнiмуму. Каб падкрэслщь трaгiзм сiтуaцыi, абодва тсьменнш згaдвaлi назвы населеных пунктау, дзе адбылкя як значныя, так i малавядомыя пaдзеi вай-ны. Омна, Красняны, Плятэн, Варшлеген, Аленбург («На iмперыялiстычнaй вайне»), Maрнa, Сольдау, Варшава, Аугустоу («Варта на Рэйне») былi тымi кропкaмi, дзе шалёны рух перапыняуся на iмгненне, каб паскорыцца. Падрабязна разважаць пра кожны этап не прыходзшся. Гэта было не патрэбна, бо чытач-сучaснiк не горш за празашау разумеу маштабы вынiшчэння на той цi шшай частцы фронту. Цiкaвa, што празаш aдлюстрaвaлi i дынaмiку (наступы i адыходы), i статыку вайны (акопнае юнаванне).
Maксiм Гaрэцкi зауважыу, што Лявон Задума вырвауся з шаленства руху, толькi кaлi трaпiy у звыклую плынь сялянскага жыцця, якое больш павольна трансфармавалася пад уплывам ваенных падзей.
Альфрэду Кляйну, галоунай дзейнай асобе аповесщ А. Гароднi, вяртанне на пабыуку не прынесла адпа-чынку ад мiтуснi: Берлiн ахапша атмасфера iстэрыi.
Празаiкi звярнулi увагу на тое, як негатыуна жыхары акупаваных (у асноуным беларускiх) тэры-торый успрымалi славуты нямецкi «Огёпипд». У абодвух выпадках персанажау абурала, што да iх адно-сшся, паводле тэрмiналогii А. Гароднi, як да мауктавага i пакорлiвага быдла. Гарэцм не мог пагадзiцца з думкай, што дзяучыны-беларусю цi лщьвшю былi матэрыялам «дзеля паляпшэння заняпалых народау i дзеля найлепшага прывщця высшай ... культуры фiзiчным шляхам» [7, с. 60]. Аутар аповесщ «Варта на Рэйне» спачувау не пэунаму (напрыклад, беларускаму) народу, а чалавеку-працаушку, якога прыгняталi уладары. Заканамерным вынiкам iх прынiжэння павiнна было стаць узброенае паустанне. Гарэцкага падобныя праблемы хвалявалi перш за усё у дачыненнi да яго нацьй, якая практычна на вачах зноу стра-цiла права на самащэнтыфшацыю. Акрамя таго, творчыя здабыткi тсьменшка сцвердзiлi, што ён вельмi хутка расчаравауся у iдэях iнтэрнацыяналiзму i сусветнага панавання пралетарыяту.
Максiм Гарэцю зауважыу, што «вайна парушае увесь парадак жыцця» [5, с. 352]. Чалавечае быццё трансфармавалася да непазнавальнасщ: iм кiравалi абсурд, жах, блытанша у думках, расчараванне. Па-добны стан часам выклiкау разважаннi кшталту «смерць дык смерць, абы не мучыцца гэтак» [5, с. 324]. Персанажы М. Гарэцкага здольны пераадолець самыя песiмiстычныя моманты. Яны разумеюць, што вы-нiшчэнне сабе падобных - анамалiя, што чалавецтва павшна «прачнуцца» ад звыродлiвых ваенных снен-няу, усвядомiць iх бессэнсоунасць. Пачуццё iррэальнасцi таго, што адбываецца на фронце i у меншай ступеш у тыле, характэрна i А. Гародню. Ён характарызуе перыяд з 1914 па 1918 год адным ёмюм словам «эрзац». Узнiкае уражанне, што быццё чалавецтва - гэта не сапрауднае жыццё, а яго сурагат.
Абодва тсьменнш адчулi, што стварэнне аповеду пра вайну татальнага тыпу патрабавала новых сродкау выкладу матэрыялу. Гародня i Гарэцкi спалучылi традыцыi рэалiстычнай лiтаратуры з некаторы-мi асаблiвасцямi мадэрнiзму. На наш погляд, асноунай асаблiвасцю аповесцi «Варта на Рэйне» была спе-цы^чная, экспрэсiянiсцкая форма арганiзацыi тэксту. Прывядзём прыклад з раздзела «Калi-ж, калi канец?»:
«Ранне .
Альфрэд Кляйн стаiць у акопе i са стрэльбай у руках, - чакае, щ ня прыкажа яму што-кольвек .
Раптам -
Загуло нешта.
Загуло нейкай асаблiвай няуцямнай сырэнаю.
Загуло недзе далёка i, усё набываючы голас, -наблiжаецца,
наблiжаецца,
наблiжаецца ...
У-у-у-у-у-у - бах!
Недзе зуам блiзка разарвауся набой.
Высою слуп дыму.
Дожджык зямлi, пылу, каменьняу .
А потым - як звычайна: - санiтары,
- насшю,
- усхлiпваньнi,
- стогны,
- еню ...» [4, с. 60-61].
Пауторы асобных слоу, гукаперайманне, своеасаблiвая графiка сведчаць пра пошум эксперымен-тальных сродкау, якiя адлюстроУвалi нервовае напружанне салдата пад абстрэлам. Нейтральная лекака, эканомнае выкарыстанне выяуленчых сродкау спрыяла стварэнню антыгераiчнага твару вайны. Кожны вобраз, выкарыстаны А. Гароднем ва урыуку, выклiкау пэуныя асацыяцыi, што расквечвалi аповед тра-гiчнымi фарбамi.
Максiм Гарэцкi разумеу, што надзвычайны характар часу патрабавау незвычайных форм мастац-кага выкладу матэрыялу. Паводле Т. Тарасавай, тсьменшк «выкарыстоувае ... выяуленчыя магчымасцi як клаачнага псiхалагiчнага рамана, так i новыя формы псiхалагiзму: "плынь свядомасщ", логiку аса-цыятыунага мыслення, адсутнасць матывацыи, паэтыку кiнематаграфiчнага кадра» [8, с. 239]. Са згада-ных вышэй назiранняу вынiкае, што абодва празаш актыуна засвойвалi некаторыя рысы мадэрнiзму, да-пасоувалi iх да спецыфш айчыннага лiтаратурнага працэсу.
Заключэнне. Варта адзначыць, што творы М. Гарэцкага i А. Гароднi пра Першую сусветную вы-значаюцца негатыуным стауленнем да падзей вайны. Пюьменнш адмауляюць афiцыйнай прапагандзе у праве на фармiраванне светапогляду асобы. Для iх кнiг характэрна шматаспектная распрацоука прыёма
процшастаулення у яго мадыфiкацыi «свой - чужы / мы - яны». Абодва пiсьменнiка засвоiлi некаторыя рысы паэтыкi мадэрнiзму, паспрабавалi рэалiзаваць здабыткi гэтай лiтаратурнай плынi у айчыннай прозе. Калi М. Гарэцш асэнсоувау падзеi 1914-1918 гадоу у дачыненш да будучынi беларускага народа, як апы-нууся у кроку ад нацыянальнага самавызначэння, то А. Гародня канцэнтравау увагу на сацыялютычнай iдэалогii, лiчыу, што працоуны i селянiн (незалежна ад ix нацыянальнасщ) дасягнуць дабрабыту толькi рэвалюцыйным шляхам.
Л1ТАРАТУРА
1. Жыбуль, В. «Пружанскi барон». Жыццё i творчасць Алеся Гароднi / В. Жыбуль // Роднае слова. -2014. - № 1. - С. 16-18.
2. Скрыган, Я. Той час, альбо Алесь Гародня / Я. Скрыган // Выбраныя творы. - Мiнск: Беларус. ктгазбор, 2005. - С. 247-252.
3. Гарэцю, М. «Маладняк» за пяць гадоу. 1923-1928 гг. / М. Гарэцю. - Менск: Беларус. дзярж. выд-ва, 1928. - 122 с.
4. Гародня, А. Варта на Рэйне / А. Гародня. - Менск: Беларус. дзярж. выд-ва, 1930. - 122 с.
5. Гарэцю, М. На iмперыялiстычнай вайне (Зашсю салдата 2-й батарэi N-скай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы) / М. Гарэцю // Выбраныя творы. - Мшск: Беларус. кнiгазбор, 2009. - С. 299-417.
6. Fussell, P. The Great War and Modern Memory / P. Fussell. - New York, London: Oxford University Press, 1989. - 363 p.
7. Гарэцю, М. Лиоусм хутарок / М. Гарэцю // Выбраныя творы. - Мшск: Беларус. кшгазбор, 2009. -С. 51-64.
8. Тарасава, Т. Рысы экзютэнцыяльнай свядомасщ у прозе М. Гарэцкага / Т. Тарасава // Макам i Гаурыла Гарэцюя. Жыццё i творчасць (Праблема выдання спадчыны). Матэрыялы чытанняу, Мiнск, 18 лют. 2011 г. - Мшск, 2011. - С. 236-242.
Пастуту 19.06.2014
WAR AS ERSATZ LIFE IN M. HARETSKY'S AND A. HARODNJA'S WRITINGS
Z. TRATSIAK
The article is devoted to comparative-typological study of M. Наretsky's and A. Harodnja's writings about the First World War. Both writers' works have some features in common. They are the use of opposition technique in its 'one's own - alien / we - us' modification, the motif of war treated as the way to nowhere, the innovative methods of narration approaching modernist techniques. The novels and short stories, based on the negative attitude towards the war, differ in their attitude towards socialist and internationalist ideas. M. Нaretsky connected the events of 1914-1918 with the free future of the Belarusians. A. Harodnja supposed that the worldwide catastrophe must lead to a revolution and the proletariat rule. In that context the idea of national freedom was not of great importance, even though the author sympathized with.
