CC BY
7УДК 821.161.3.09
ПСТОРЫКА-КАНТЭКСТУАЛЬНЫ ПАДЫХОД ДА ТВОРА М. ГАРЭЦКАГА "НА ШПЕРЫЯЛ1СТЫЧНАЙ ВАЙНЕ"
З.1. ТРАЦЦЯК (Полацк дзяржауны ушвератэш)
Да дакументальна-мастацкай кнiгi М. Гарэцкага "На iмnерыялiстычнай вайне (Затсю салдата 2-й батарэi М-скай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы) " звярталкя айчынныя ггсторым беларускай лтаратуры, тэкстолагi, спецыялiсты па параунальна-гктарычнаму лтаратуразнауству i iнш. 1х пра-цы склалi навуковы падмурак для далейшага вывучэння твора на аснове новых методык, у прыватнасц гкторыка-кантэкстуальнага метаду. Яго выкарыстанне дазваляе удакладнщь жанравую прыналеж-насць твора М. Гарэцкага, вызначыць уплыу кнiгi на далейшую творчасць празата, прасачыць яе ролю у станаyленнi сучаснай беларускай лтаратуры, падкрэслщь сувязi з сусветным мастацтвам слова i iнш. Дадзены падыход дазваляе абагультць некаторыя эмпiрычныя факты, што заставалiся па-за межамi лтаратуразнаучых прац, выкананых на аснове iншых метадау анализу мастацкага тэксту.
Уводзшы. Эвалюцыя творчасщ кожнага шсьменшка у любую эпоху адбываецца пад уплывам та-гачасных псторыка-культурнага i лтаратурнага кантэкстау. У найвышэйшай ступеш зменлiвымi i узаема-прашкальньЕШ яны становяцца у першыя дзесяцiгоддзi ХХ стагоддзя, бо пачынаюць адпавядаць духу самога часу i асабл1васцям лiтаратурнага працэсу, што у паскораным тэмпе набывае статус "склада-нейшага шматфункцыянальнага грамадскага мехашзму" [1, с. 5]. Вывучэнне кожнага складшка гэтага механiзму у рэчышчы псторыка-кантэкстуальнага падыходу дазваляе вызначыць цi удакладнщь яго мес-ца у агульнай сiстэме сусветнай лiтаратуры.
Дакументальна-мастацк1 твор "На iмперыялiстычнай вайне (Запiскi салдата 2-й батарэi М-скай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы)" [2] (1914 - 1928) М. Гарэцкага часта з'яуляуся аб'ек-там даследавання беларускiх лтаратуразнауцау (А. Адамовiча, Т. Голуб, М. Кеньш, Е. Лявонавай, М. Мушынскага, Т. Тарасавай, М. Тычыны, I. Чыгрына i iнш.). Працы у параунальна-пстарычным, тэксталагiчным, тыпалагiчным напрамках, што закраналi асобныя пытаннi паэтыкi, тэматыш, моуна-стылютычных асаблiвасцей твора, яго месца сярод шшых ваенных творау айчынных, заходнееурапей-скiх i, радзей, пауночна-амерыкансшх аутарау, могуць стаць падмуркам для вывучэння кнiгi пры да-памозе гiсторыка-кантэкстуальнага падыходу.
Асноуная частка. У межах гiсторыка-кантэкстуальнага падыходу актуальным бачыцца разгляд твора па наступных магiстральных накiрунках1:
- спець^ка жанравай прыналежнасцi твора (каб удакладнщь суаднясенне i узаiмапранiкненне аутабiяграфiчных, дакументальных i мастацк1х элементау, перагледзiць жанравую прыналежнасць "Запiсак ...");
- тэкст у сувязi з беларускай мiфалогiяй (каб дэшыфраваць закладзеныя, напрыклад, у сны апавя-дальнiка - галоунага героя - глыбшныя сэнсы);
- тэкст у кантэксте гiсторыка-культурных рэалт пачатку ХХ стагоддзя (сучасны чытач не заусёды знаёмы з ваенныгш тэрмiнамi, геаграфiчнымi назвамi i падзеям^ адлюстраванымi у творы);
- тэкст у кантэксце творчасцi пiсьменнiка (аналiз эвалюцып "скразнога" для лiтаратурнай спад-чыны М. Гарэцкага персанажа Лявона Задумы, што з'яуляецца у аповесцях "Цiхая плынь" (1917 - 1930), "У чым яго крыуда?" (1925 - 1926), "Меланхолiя" (1916 - 1921, 1928) i пазней у фшасофска-алегарычнай кшзе "Лявонiус Задумекус" (1931 - 1932), апавяданш "Юбiлеуш" (1932 - 1933));
- тэкст у кантэксце беларускай лiтаратуры пачатку мтулага стагоддзя (выбггаы статус твора, як адзшага, што дае настолько глыбокае адлюстраванне падзей першай сусветнай вайны), у кантэксце больш познiх здабыткау мастакоу слова (уплыу на адлюстраванне Вялшай Айчыннай вайны прад-стаушкаш "забiтага пакалення", В. Быкавым у прыватнасщ; традыцыi адлюстравання вайны, закладзеныя М. Гарэцшм у беларускай лтаратуры другой паловы ХХ стагоддзя, напрыклад, у рамане-хронщы У. Гншамёдава "Расiя" (2007));
- тэкст у кантэксце сусветнай лiтаратуры (як той, што папярэдшчала яго з'яуленню (творы Л. Талстога у першую чаргу), так i творам заходнееурапейсшх i амерыканск1х празашау, што пабачылi свет прыкладна у тую ж эпоху).
Пяройдзем да разгляду дадзенага твора М. Гарэцкага на розных узроунях. Што датычыцца самога тэксту, то лтаратуразнауцы i чытачы дауно звярнул1 увагу на тое, што кнiга нагадвае ваенны дзённiк, аповед у ёй щзе ад першай асобы, апавядальшк i галоуны персанаж твора супадаюць, за iмi добра пра-
1 За аснову намi былi узяты узроуш аналiзу мастацкага тэксту твора, прапанаваныя А. Гугшным у працы "Уводзшы у аналiз паэтычнага тэксту" (1995 - 2003) [3].
глядваецца i фйура самога аутара. Было зауважана, што М. Гарэцш прапануе далучыцца да працэсу ста-дыяльнага развiцця мiрнай па прыродзе асобы, якая апынулася у экстрэмальнай баявой спуацып.
Тэкст, яш зараз прынята называць дакументальна-мастацкiм творам, спалучае храналагiчна аргаш-заваныя дзённшавыя запiсы у абрамленнi двух фрагментау, як1я нагадваюць (па жанравай прыналежнасщ) раманны аповед. Становiцца вiдавочным: дзве апавядальныя часткi напачатку i напрыканцы кнiгi выка-рыстоуваюцца мастаком слова, каб распавесщ аб падзеях, што зместава, часава, цi прасторава знахо-дзяцца па-за межамi ваеннай рэальнасщ твора. Першая з iх прысвечана быццю чалавека напярэдаднi вай-ны, апошняя разглядае працэс вяртання параненага франтавiка да упарадкаванага (па нормах малага) жыцця да сапрауднага заканчэння сусветнага катаклiзму (тэарэтычна для яго юнуе магчымасць вяртання на поле бою, што не выключаецца адкрытай канцоукай "Затсак..."). Фiнальная невялiкая частка вытры-мана у эпiсталярным жанры - гэта няхггры па змесце лют, атрыманы Лявонам ад таварышау па службе з апошнiмi звесткаш аб быццi яго брыгады. Складваецца уражанне, што М. Гарэцкаму лягчэй было знай-сцi традыцыйную мастацкую форму менавiта для адлюстравання мiрнай рэчаiснасцi, калi справа датычы-лася ваеннага жыцця, то пiсьменнiк щзе на эксперымент - падзеi выкладае у форме дзённiка (жанру не зуам звыклага i запатрабаванага у тагачаснай беларускай л1таратуры).
У той жа час традыцыйныя апавядальныя i дзёншкавыя фрагменты, а таксама лют ад таварышау злучаны прыёмам мантажу2. Спалучаюцца не только зместава адрозныя часткi, але i патрыятычныя пра-мовы, сны апавядальнiка, лiсты персанажау, што характарызуюцца рознаякаснымi манерамi маулення i выкладам матэрыялу. Патлумачыць так зменлiвы спосаб аповеду, верагодна, мажтва зыходзячы з асаб-л1васцей аб'екта даследавання - ваеннай рэчаiснасцi, якая адначасова можа спалучаць пачуццё эйфарьп i жаху, нянавiсцi, замiлавання i т.д.
Калi звярнуць увагу на асабл1васщ пабудовы "Затсак...", то узшкае пытанне, цi правамерна называць твор дакументальна-мастацшм дзённiкам, бо, па-першае, дзёншкавыя запiсы не з'яуляюцца дамшу-ючым сродкам рэалiзацыi мастацкай задумы М. Гарэцкага, па-другое, творы у такой форме звычайна ка-рэлююцца з нейкiм вядомым лiтаратурным жанрам, напрыклад, раманам, аповесцю, рэпартажам, а "дзён-шкавасць" толькi надае iм новую дакументальную спецыфiку [4, с. 232]. Акрамя таго, кнiга характары-зуецца адлюстраваннем быцця чалавека у складаных формах жыццёвага працэсу, наяунасцю некальк1х сюжэтных лiнiй (у дадзеным выпадку мiрнае i ваеннае быццё пратаганiста), многагалоссем [5, с. 889] -рысамi вялiкай формы этчнага жанру лiтаратуры (рамана). Таму нам здаецца, што жанравую прыналеж-насць "Запюак ..." можна вызначыць наступным чынам: дакументальна-аутаб1яграф1чны ваенныраман.
Як адзначалася вышэй, Лявон Задума - улюбёны персанаж М. Гарэцкага. Дауно было зауважана, што пiсьменнiк надзялiу яго асобнымi рысамi уласнай бiяграфii, зрабiу выразшкам асабiстых думак аб над-звычайных падзеях, што адбывалюя навокал. Дастаткова добра у айчынным лггаратуразнаустве вывучаны працэс развiцця асобы персанажа у аповесцях "У чым яго крыуда?" i "Меланхол1я". Аднак па-за увагай застаецца той факт, што дзщячыя гады Задумы узгадваюцца у аповесцi "Цдхая плынь". На першы погляд, гэта падаецца дробяззю, што апасродкавана спрыяе раскрыццю вобраза персанажа. У той жа час яго, як i Хаму Шпака (галоунага героя "Цдхай плыш"), пюьменшк надзяляе выбiтным ваенным вопытам (у выпадку з апошшм гэтыя веды аб'ектыуна меншыя па сваiм аб'ёме, бо персанаж пне у першы дзень на перадавой).
Тым не менш гэтыя творы, узятыя у кантэксце творчасцi М. Гарэцкага, вымагаюць нас разглядаць лёс персанажау-беларусау на вайне у дзвюх варыяцыях:
1) лёс селянша Хомкi - "дыяманта у пабiтым шкле", паэта па прыродзе, з якога няшмат год "жыццёвага амбарасу зрабiлi быдл1ну" [6, с. 250];
2) лёс выхадца з сялянскага асяродка, беларускага штэлйента у першым пакаленнi Лявона Задумы.
Асноуным адрозненнем у дадзеным выпадку з'яуляюцца не столько адукацыя, вобраз мыслення i
адносiны да жыцця персанажау, кольк1 роля вайны у iх далейшым iснаваннi. Калi прасачыць лёс Хомкi, то, як гэта не парадаксальна, выпадковая смерць у першы дзень на фронце пазбауляе яго ад далейшага набыцця горкага жыццёвага вопыту. Пачауся яго пакутны шлях у звычайнай вясковай школе, дзе слабым i не вельмi дасцiпным вучнем грэбавау не только настаунiк, але, такiя ж як ён, сялянсшя дзецi (у тым лшу i маленькi Лявонька, бацьш якога багацейшыя за родзiчаУ Хомш, таму яны могуць дазволiць больш да-сканалую адукацыю i выхаванне хлопчыка). Так крывавая бойня пачынае выконваць па-свойму гумань стычную функцыю у дачыненш да асуджанага з часу нараджэння летуценнiка (чужога у сва1м асяродку), сэнсам звыроднага жыцця якога становяцца млявыя, але поуныя своеасаблiвай паэзii трызненнi аб най-лепшых, хаця i вельмi рэдшх, момантах яго кароткага самотнага жыцця.
Да Лявона Задумы першая сусветная вайна, з аднаго боку, паставшася вельмi прыхiльна, бо заха-вала, як здаецца, самае каштоунае - жыццё, падаравала добрую магчымасць пабачыць далейшае быццё яго народа, паудзельшчаць у адраджэннi Беларусi, якое было дауняй марай персанажа. Аднак, з другога боку, вайна раскрыла перад iм чараду наступных гадоу пад знакам няудалага нацыянальнага будаунщ-тва, класавай барацьбы i рэпрэсш, яшя знайшл1 адлюстраванне у фшасофска-алегарычным творы "Лявоншус
2 Прыём уласщвы i замежным пiсьменнiкам, што займалiся адлюстраваннем падзей першай сусветнай вайны. Карыста-лiся iм А. Барбюс (раман "Агонь", 1916), Дж. Дос Пасас (трылогш "ЗША", 1930 - 1936), У. Марч (раман "Рота К", 1933).
Задумекус" i апавяданш "Юбiлеуш". Пачынае стварацца уражанне, што Лявошус у вынiку нейкага незра-зумелага трагiчна-iранiчнага пераварочвання у пасляваенным жыцщ займае месца, пак1нутае яму у спад-чыну Хомкам-гаротнiкам: зараз абставшы робяць яго "блазенным" (чалавекам, як1 нiкому непатрэбны, недаасобай, прадстаушком аджыушага класа, што у вачах "налпау" (масы) можа стаць аб'ектам для здзе-кау i кшнау), фiзiчныя "сiлы яго Усохлi, мазп яго плеснiлi" [7, с. 481]. Тады яму у суцяшэнне засталюя тольш успамiны аб лепшых часшах жыцця i сумныя думк1 аб будучыш (аналаг трызненням Хомк1).
Вобраз Лявона Задумы раскрываецца не тольш праз яго дзеяннi на вайне, але i праз сненнi. Амаль што кожны з яго сноу у "Зашсках ..." патрабуе дадатковага каментару, бо амвалы, выкарыстаныя М. Гарэцшм, не заусёды зразумелыя сучаснаму даследчыку лiтаратуры i чытачу. Прывядзём адзiн са сноу галоунага героя з раздзела "Катастрофа": "Незвычайна яскрава спамшаю учорашнi сон. Я у сваёй вёсцы... Чырвоныя-чырвоныя, аж чорныя, ^уш ля Паулюковага саду, на зямл^ на вул1цы, ля плоту ... 1дзе Максiм, салдата Захаронка сын, з iм яго жонка, i у яе на улонш iх "свавольны" дзщёнак... I нейш кот драпае яму яго дзяцшы твар... Я з iмi здароукаюся, як заусёды у нас вядзецца. Але, абмiнаючы iх, зауважаю, што адна нага у мяне як быццам карацейшая?.." (курсiу наш. - З. Т.) [1, с. 384].
Ужо сама амволжа колерау можа настроiць на тое, што у будучынi галоунага героя чакае нейкае выпрабаванне на вайне, бо чырвоны колер спрадвеку у беларуск1м этнасе асацыявауся з кроу'ю [8, с. 560], чорны - са злом i смерцю [8, с. 553]. Што датычыцца вобраза ката, то у некаторых выпадках ён у народных вераваннях звязаны з надзвычайнай пагрозай чалавечаму жыццю, iншасветам i "нячастай сшай" [8, с. 254 - 255]. Адсюль прадбачаннымi пачынаюць здавацца трывожныя трызненнi Лявона Задумы пад-час адступлення аб тым, што адна яго нага стала карацейшай за другую. Неузабаве яго сапрауды пара-нша: асколак трапiу у левую нагу. Гэтае калецтва мела для персанажа лёсавызначальнае значэнне, бо яго спачатку накiравалi далей ад лiнii фронту у шпiталь, а потым дазволш працягнуць рэабштацыю дома. Менавiта гэты выпадак на той момант выратавау яго жыццё.
Выкарыстанне кожнага амвала пацвярджае, што народная свядомасць не так хутка трансфармуец-ца щ разбураецца пад уплывам надзвычайных падзей. Яе элементы працягваюць дамiнаваць нават у трау-мiраванай жахамi вайны iндывiдуальнай свядомасцi, дзе амаль не засталося месца папярэдшм уяуленням.
Каментарыя патрабуюць не только амвалчныя вобразы, але i некаторыя паняццi, напрыклад, "воль-напiсаны" (падае М. Гарэцш i руск1 варыянт лексiчнай адзшш - "вольноопределяющийся"). Дадзеным тэрмiнам у войску Расшскай iмперыi напачатку ХХ стагоддзя называлi салдат, што нашроувал1ся на службу пасля таго, як атрымалi вышэйшую цi сярэднюю адукацыю. Для iх прадугледжвалiся пэуныя iльготы: тэрмiн знаходжання у арми скарачауся, а прафесшныя веды па магчымасщ выкарыстоУвалiся каманда-ваннем. Статус "вольнатсанага" быу пераходным: з аднаго боку, ён займау выбiтнае месца у шараговай салдацкай масе, з другога - не дацягвау да палажэння малодшага афiцэра.
У працяг дадзенай тэмы варта адзначыць, што асабл1вае становiшча вольнапiсанага у спалучэнш з яго здольнасцю да рэфлекси дазваляе персанажу быць крытычным не тольш у дачыненнi да ворага, але i аб'ектыуна зiрнуць на салдата сваёй арми. Не прышжаючы уах пазiтыуных якасцей вайскоуцау, М. Гарэцш вымагае ад апавядальнiка часцей засяроджвацца на iх заганах. Задума падкрэслiвае, што салдацкая маса у сваёй большасцi грубапрагматычная, у аднолькавай ступенi здольная i на подзвй, i на акт марадзёрства. Але больш за усё галоунага героя дзiвiць, як хутка нават самы цёмны салдат, якому мала часу, таму самому было патрэбна спачуванне, пачынае адчуваць сябе гаспадаром на чужой зямл^ што чакае пакоры i лiслiвасцi ад "падначаленых": старых, дзяучын i дзяцей.
Варта адзначыць, што з кнш М. Гарэцкага вышкае наступнае: у 1914 годзе (4 жшуня - 2 верасня па старому стылю) Лявон Задума аказваецца на Пауночна-Заходшм фронце на мяжы з Усходняй Прусiяй i прымае удзел ва Усходне-Прускай аперацш, у ходзе якой дзве рускя армii абрынул1ся на тэрыторыю ворага (шсьменшк узгадвае назвы прыгранiчнага населенага пункта у Расiйскай iмперыi Вержбалова, вёску на тэрыторыi Прусii Варшлеген, город Кёншгсберг i iнш.). Аднак пасля першых поспехау яны пацярпелi паражэнне i адступiлi за раку Нёман (працэс адыходу падрабязна прадстаулены у "Запiсках ..."). Так1м чынам, баявыя дзеяннi наблiзiлiся да межау сучаснай Беларусi i пачал1 закранаць iнтарэсы галоунага героя.
Цiкавасць уяуляе i выкарыстанне ваеннай (часцей за усё артылерыйскай) тэрмiналогii. Акрамя зна-камiтай трубы Цэйса (аптычная прылада), М. Гарэцк1 узгадвае мелтиавыя3 i тращлавыя гранаты, шрапнэлi4, вугламер, хобат (задш канец гарматы) i шш. Дадзеныя лекачныя адзiнкi працуюць на прынцып жыццяпадабенства i падкрэслiваюць тэхназаванасць быцця чалавека на вайне.
Ташм чынам, кожны пстарычны i ваенны тэрмiн, кожная дата i геаграфiчная назва узбагачаюць дакументальны складнiк твора, робяць мастацкя элементы кнiгi больш аб^унтаваныЕШ i рэалютычныЕШ, спрыяюць адэкватнаму занатаванню ваеннай рэчаiснасцi у творы прыгожага пiсьменства.
Нельга яшчэ раз не падкрэслщь выбiтны статус твора М. Гарэцкага у сучаснай яму беларускай лга-ратуры. Абапiраючыся на вядомыя яму з творау Л. Талстога ("Севастопальск1я апавяданнi" i "Вайна i мiр") прынцыпы i прыёмы адлюстравання баявых дзеянняу, праза1к спрабуе пераасэнсаваць iх у адпаведнасцi з нацыянальнай спецыфiкай i асаблiвасцямi новай надзвычайнай вайны. Пiсьменнiк не хавае свайго знаём-
3 Мелiнiт у якасщ выбуховага рэчыва пачынае ужывацца у канцы Х1Х - пачатку ХХ ст.
4 Шрапнэль - артылерыйсю снарад, начынены карцечнымi кулям^ выкарыстоувалася на мяжы Х1Х - ХХ стст.
ства з рускай клаакай, аднак лiчыць яе мала здатнай для аповеду аб падзеях 1914 года. У якасщ пры-кладу можна прывесцi адзiн з урыукау з "Зашсак...": "Я пайшоу працаваць у канцылярыю, за вярсту адгэтуль, i па дарозе... думау: каб цяпер ляцеу снарад i адарвау бы мне палец на левай руцэ, - я чарщу бы праваю i паказау бы рану тольш скончыушы заказанаю мне камандзiрам працу. Хай бы ведалi, як я ... Зразумела, што я ... i лаяу сам сябе за падобныя разважаннi, i дзiвiуся, чаму падобнае глупства лезе у га-лаву: ц1 то пад уплывам чытанай мною раней расшская л1таратуры, цi то яшчэ з яюх прычын ..." [1, с. 372].
Нягледзячы на тое, што да вобразау першай сусветнай вайны звяртал1ся у вершаванай форме З. Бядуля ("Ад крыв! чырвонай", "Ты слязамi i крыжам ..."), А. Гарун ("Праводзшы", "На варце", "У чужыне", "Чалавечая кроу", "Трэны", "Паходная"), Я. Колас ("Вецер", "Думк1 салдата", "На рэчцы", "Поле", "Ворагам") i Я. Купала ("Песнi вайны", "1914-ты", "Вясна 1915-ая"), маштабнага поунавартаснага твора на гэтую тэматыку у беларускай л1таратуры так i не было створана. Пауплываць на гэта мог i недахоп ваеннага вопыту. Так, Я. Купала i З. Бядуля пэуны час знаходзiлiся непадалёк ад лши фронту, у Вiльнi, дзе займалкя выданнем газеты "Наша Шва". Калi фронт падступiу да горада, Я. Купала эвакуiравауся у Расш. Якуб Колас быу мабiлiзаваны на службу на пачатку вайны. Пазней ён скончыу Аляксандраускае вайсковае вучылшча i у званнi прапаршчыка быу нашраваны на Румынсш фронт. Аднак на месца службы ён так i не трату, бо захварэу на лiхаманку. А. Гарун наогул не бачыу вайны, бо знаходзiуся у ссыл-цы у 1ркуцкай губернi. Няма нiчога дзiунага, што Гх паэтычныя творы не змата перадаць усю глыбГню змен, прынесеных 1914 годам.
"Беларуси народны наратыу" пра першую сусветную вайну [9] таксама не можа быць прызнаным у якасцi аналага твора М. Гарэцкага. Па-першае, з прычыны таго, што яму у большасцi выпадкау не стае мастацкага элемента, па-другое, вайна i яе уплыу на асобу не заусёды займаюць цэнтральнае месца, хава-ючыся за успамiнамi пра будзённае жыццё, якое было пазбаулена мшулых прычынна-вышковых сувязей.
Калi разважаць пра схаджэнш "Зашсак..." М. Гарэцкага з творамi прадстаУнiкоУ "забiтага пака-лення" у беларускай лггаратуры (В. Быкава, Я. Брыля, I. Навуменкi i гнш.), то, па-першае, у вочы шда-ецца той надзвычайны псiхалагiзм у адлюстраванш паводзiн чалавека на перадавой. Па-другое, творы пра першую сусветную вайну i Вялжую Айчынную будуюцца зыходзячы з аднаго пасылу: стварыць праудзГва-натурал1стычную панараму быцця на вайне, папярэдзщь аб тым, што вайна - найгоршае лiха для сучаснай цывшзацш. У той жа час шсьменнш двух розных пакаленняу напружана разважаюць аб уздзеяннi узброенага канфлiкту на духоуна вытанчаную асобу, што у перспектыве магла б стаць творцам, якая перажывае працэс маральнага сталення на пол! бою. I у рэшце рэшт, мастак! слова не могуць не звярнуцца да больш глабальнай праблематык1: беларусш народ Г наступствы вайны, яго будучыня праз прызму тралчнай крывавай сучаснасцг
Творы беларускай лггаратуры, створаныя апошшм часам, таксама звяртаюцца да праблематыш першай сусветнай вайны. Адным з прыкладау, дзе хаця б фрагментарна узнаулялюя тыя падзеГ, з'яуляецца раман У. Гншамёдава "РасГя". Кшга створана шсьменшкам, як1 на свае вочы не бачыу таго, што адбы-валася у 1914 - 1918 гадах, таму ён абашраецца на традыцыйныя прыёмы яе адлюстравання, закладзеныя яшчэ М. Гарэцюм у "Зашсках...". Да Гх мы адноам натурал1зм у адлюстраванш ваеннай рэчаюнасщ, прынцып жыццяпадабенства, зварот да дакументальных матэрыялау, асуджэнне феномена вайны Г гнш.
Як бачна, кшга "На Гмперыял1стычнай вайне (Зашсш салдата 2-й батарэГ М-скай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы)" становщца творам-першапачынальшкам традыцш рэалютычна-дакументальнага аповеду аб вайне у беларускай л1таратуры ХХ стагоддзя, яна (разам з апавяданнямГ "Лиоусш хутарок", "Генерал", "Руск1", "На этапе") прадвызначае далейшыя шлях! развщця беларускай ваеннай прозы.
Кшга М. Гарэцкага неаднаразова станавшася аб'ектам параунальна-пстарычных даследаванняу (Г. Кажамяшн "Макам Гарэцш Г сусветная лггаратура"; М. Кенька "Творчасць Макама Гарэцкага у кантэксце еурапейскай лггаратуры ХХ ст."; Е. Лявонава "«I няма шчога вышэйшага...»: Творчасць Макама Гарэцкага у кантэксце заходнееурапейскай лггаратуры пра першую сусветную вайну"; М. Тычына "На фоне агульнаеурапейскага прагрэсу" Г шш.). 1снуе дысертацыя Т. Тарасавай на суГсканне ступеш кандыдата фшалапчных навук "Праблема «чалавек Г вайна» у творах М. Гарэцкага Г А. Барбюса" (1986). Аднак Г на сённяшш дзень надзённай застаецца неабходнасць вывучэння "Зашсак" у кантэксце замежнай лггаратуры. Гэты працэс можа быць праведзены на якасна новым узроуш, кал! ён будзе абашрацца не тольк1 на шырокавядомыя беларуск1м лггаратуразнауцам працы савецшх, айчынных Г расшсшх навукоуцау, але Г звяртацца да найноушых крынщ, прысвечаных вывучэнню л1таратуры пра першую сусветную вайну, на замежных мовах ("Кэмбрыджсш даведшк па ваеннай лггаратуры", "Кэмбрыджсш даведшк па лггаратуры аб Першай сусветнай вайне", "Псторыя у лггаратуры" Э. Квша Г шш.).
Кал! тыпалалчныя сувязГ з заходнеурапейсшмГ творамГ на гэтую тэматыку больш-менш адлюстра-ваныя у манаграфГях Г артыкулах, то магчымыя схаджэнш з кнггаш амерыканск1х шсьменшкау тольш фрагментарна узгадваюцца. Аднак нават шляхГ развщця лггаратурнага працэсу у ЗША Г на БеларусГ не-чым нагадваюць адзш адно: шсьменшш Г паэты востра адчуваюць неабходнасць неадкладнага пошуку ташх рыс нацыянальнага прыгожага шсьменства, як1я змаглГ б пацвердзщь Гх самабытнасць на фоне ш-шых лггаратур (у першую чаргу англшскай, рускай Г польскай). У гэтым Гм спрыяе Г сама тэматыка, пры-
несеная сусветнай вайной, якая з-за сваёй наызны i экстраардынарнасщ спрыяла стварэнню лтгаратурна-мастацк1х творау, што радыкальна адрознiвалiся ад кнй папярэдшкау i сучасшкау у iншых краiнах.
Акрамя таго, дэтальнае вывучэнне творау М. Гарэцкага i Э. Хемiнгуэя, У. Фолкнера, Дж. Дос Пасаса, Л. Столшгса, Т. Бойда, У. Марча можа прывесщ да адкрыцця некаторых тыпалагiчных схаджэнняу. Ня-гледзячы на тое, што празаЫ былi носьбггаш розных ментальнасцей, ужо зараз можна сказаць, што агульнымi для iх былi:
- матыу "вайны-памылш", якая не прынясе нiчога добрага для чалавецтва. Памылка гэта была у тым, што непадрыхтаванаму маральна вайскоуцу было наканавана апынуцца сам насам са звыроднай вайной, што перайначыла цi разбурыла яго асобу, зрабша чужым у асяродку родных, вырвала з грамадскага жыцця;
- адлюстраванне стану расчаравання у разнастайных каштоунасцях, што прапагандавалiся на ра-дзiме. Iмi маглi быць рэлтйныя дагматы, iдэалы французскай рэвалюцьи i iнш.;
- пейзажныя замалёуш, дзе дамiнуюць цёмныя колеры, якя стваралi адчуванне экзютэнцыяльнай закiнутасцi персанажау у варожы iм свет;
- пераадоленне ваеннай прасторы (асабл1ва цяжкапараненым), як неад'емная умова духоунага сталення;
- выкарыстанне простай, пазбауленай непатрэбнай маляутчасщ мовы (усiм зразумелыя простыя словы не маглi стаць эфектыуным сродкам ваеннай цi палиычнай прапаганды, адначасова, вобразы, што яны стварал^ былi запамiнальнымi з-за сваёй надзвычайнай аб'ектыунасщ i змястоУнасцi);
- зварот да унутранага маналога як аднаго з суб'ектыуных сродкау адлюстравання вайны;
- выкарыстанне прыёму мантажу (выдатнага спосабу аповеду аб алагiчнай рэчакнасщ). Асобнага даследавання у дадзеным выпадку патрабуюць i так1я катэгорыi мастацкай формы як
сюжэт, кампазщыя, пазасюжэтныя элементы (сны персанажау, лiсты, устауныя эпiзоды).
Вьимкч. Гiсторыка-кантэкстуальны падыход да вывучэння лiтаратурна-мастацкага твора дазваляе навукоуцу разгледзiць i сiстэматызаваць разнастайныя, атрыманыя эмтрычным шляхам факты, што з-за свайго прыкладнога характару часцей за усё застаюцца па-за межамi грунтоуных параунальна-пстарычных i тыпалагiчных прац, яшя ставяць на мэце глабальныя абагульненш. Аднак менавiта так1я факты раскры-ваюць асаблiвасцi мастацкага мыслення творцы, яго асабютыя непауторныя сродкi рэалiзацыi аутарскай задумы. Гiсторыка-кантэкстуальны метад надзяляе даследчыка навуковым апаратам, што дазваляе уклю-чыць у лiтаратурны працэс на першы погляд аналапчныя, пазбауленыя сувязi з папярэдняй традыцыяй факты, яшя узбагачаюць навуку аб прыгожым пiсьменстве.
Л1ТАРАТУРА
1. Гугнин, А. Серболужицкая литература в славянско-германском контексте / А. Гугнин. - М., 2001. - 180 с.
2. Гарэцш, М. На iмперыялiстычнай вайне (Зашсш салдата 2-й батарэi N-скай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы) / М. Гарэцш // Выбраныя творы. - Мiнск: Кнiгазбор, 2009. - С. 299 - 417.
3. Гугнин, А. Введение в анализ поэтического текста. Пояснение от автора / А. Гугнин // Контексты мировой литературы: сб. науч. ст.: к 70-летию профессора А.А. Гугнина. - Новополоцк: ПГУ, 2011. - С. 22 - 38.
4. Жожикашвили, С. Дневник / С. Жожикашвили // Литературная энциклопедия терминов и понятий; гл. ред. А. Николюкин. - М.: НПК «Интелвак», 2001. - С. 232 - 234.
5. Кожинов, В. Роман / В. Кожинов // Литературная энциклопедия терминов и понятий; гл. ред. А. Николюкин. - М.: НПК «Интелвак», 2001. - С. 889 - 892.
6. Гарэцш, М. Щхая плынь / М. Гарэцш // Выбраныя творы. - Мшск: Кшгазбор, 2009. - С. 243 - 298.
7. Гарэцш, М. Лявошус Задумекус / М. Гарэцш // Выбраныя творы. - Мшск: Кшгазбор, 2009. - С. 471 - 523.
8. Беларуская мiфалогiя: энцыкл. слоутк / склад. I. Клiмковiч. - 2-е выд., дап. - Мшск: Беларусь, 2006. - 599 с.
9. Щавинская, Л. Белорусский народный нарратив о беженстве в первую мировую войну: Путь в Россию / Л. Щавинская // Белорусско-российский диалог (Культура и литература Беларуси ХХ - XXI вв.). -М.: Ин-т славяноведения РАН, 2006. - С. 83 - 96.
nacmyniy 15.03.2011
HISTORICAL-CONTEXTUAL APPROACH TO M. HARETSKY'S WORK 'AT THE IMPERIALISTIC WAR'
Z. TRATSIAK
M. Haretsky's documentary-fictional book 'At the Imperialistic War' has been thoroughly studied by national scientists specializing in the history of Belarusian literature, textology and comparative literary studies. Their works can be treated as an important basis for the further research of this work using new methodology, for example historical-contextual method. Its use allows to specify the genre properties of the book, to state its influence on M. Haretsky's creative work, to emphasize its contacts with the world literature. This method gives an opportunity to generalize some empiric facts that have never been included into major works in literary criticism basing on some other methods of fiction analysis.
