CC BY
5РЕЦЕНЗИИ
Лявонава, Е.А. Беларускае мастацтва слова ХХ стагоддзя у еурапейскм лтаратурным кан-тэксце: тъталогш, рэцэпцыя, пераклад / ЕА. Лявонава. - Мшск: БДУ, 2014. - 319 с.
Новая кшга вядомай беларускай даследчыцы Евы Аляксандрауны Лявонавай натсана у рэчышчы кампаратывкцюх даследаванняу. Вопытны даследчык, яна разумее дынамiчнасць такiх катэгорый лгга-ратуразнаучага аналiзу, як "сусветная лггаратура", "нацыянальная лггаратура", "кантэкст", "дыяла-пчнасць", "штэртэкстуальнасць" i iнш. У прадмове да кнш аутар вельмi удала расстауляе усе "кропи над "", вызначаючы катэгорыi свайго аналiзу i iх пэуную iнтэрпрэтацыю у сучасным лиаратуразнаустве. Пры гэтым даследчыца дае асабiстыя, удалыя, вызначэннi складаным тэрмiнам сучаснага лггаратурнага аналiзу. Напрыклад, фiласофскi тэрмiн "штэртэкстуальнасць" прадстаулены Е. Лявонавай як "не столью традыцыйная iнтэрпрэтацыя ужо вядомых вобразау i сюжэтау, колькi несвядомы, штуиыуны зварот но-вага аутара да лiтаратурнай i гiсторыка-культурнай спадчыны, абумоулены самой логiкай развiцця агульна-чалавечай i iндывiдуальнай мастацкай свядомасщ" [1; 6].
Аутар прапануе асабютую схему даследавання суаднясення беларускiх лиаратурных творау ХХ стагоддзя з вопытам сусветнага мастацтва слова. Кшгу Е. Лявонава падзяляе на дзве части. У першай част-цы, прысвечанай творчасцi пiсьменнiкау першай паловы ХХ стагоддзя, такiх як М. Багдановiч, Я. Купала, М. Гарэцк i У. Жылка, даследчыца прапануе весщ размову пра асабовыя "мастацкя пошукг.. у святле ... сусветнага лггаратурнага досведу" (назва першай часты "Мастацкiя пошукi беларускiх пiсьменнiкау першай паловы ХХ стагоддзя у святле еурапейскага i сусветнага лiтаратурнага досведу"). У другой част-цы кшп, аналiзуючы творы пiсьменнiкау другой паловы ХХ стагоддзя: У. Караткевiча, А. Адамовiча, В. Быкава, Я. Юхнауца, А. Разанава, А. Асташонка, Г. Марчука - аутар прапануе ужо гаварыць пра "нацыянальную, мастакоускую спецыфшацыю i палiлог з еурапейскiм i сусветным мастацтвам слова" [1, с. 278]. Назва другой част кшп гучыць так - "Беларускае мастацтва слова другой паловы ХХ стагоддзя у палшогу з лиаратурным светам".
Такiм чынам, з пункту гледжання даследчыцы, адбываецца пэуная эвалюцыя узаемадзеяння айчын-най i сусветнай лиаратуры. I умовы такога падзелу щ эвалюцыi - не сацыяльныя i палiтычныя падзеi (хаця Лявонава не аднойчы на старонках кит гаворыць пра адмоуны савецкi вопыт стасункау з замежнай лiтаратурай, напрыклад, у развщш перакладу). Прычыны эвалюцьи, перш за усё, унутрылiтаратурныя, мастацкя, стылiстычныя. Нягледзячы на выяуленне дзвюх тэндэнцый развiцця нацыянальнай лиарату-ры канца ХХ стагоддзя - рэлютычнай i мадэрнiсцкай, цi постмадэрнiсцкай, эксперыментальнай [1, с. 278], даследчыца канстатуе пры аналiзе лiтаратурных беларускiх тэкстау другой паловы ХХ стагоддзя стыль стычны, жанравы сiнтэз: iмпрэсiянiзму i сiмвалiзму, "тэатра абсурду" i "тэатра маучання" у творчасцi Алеся Асташонка (раздзел "Бо спавядалася так душа." i раздзел "Жыццё iдзе?..." [1, с. 267-276]); "рамана выхавання" i метарамана, рэалiзму i сiмвалiзму у рамане Георгiя Марчука (раздзел "Пошук духоУнасцi" [1, с. 277-289]) i г.д.
Аутар кнiгi канстатуе яшчэ адну асаблiвасць лiтаратурнага працэсу: узмацненне, ш адраджэнне (у катэгорыi аналiзу гiсторыi мастацтвау), сувязей нацыянальных лггаратур з лiтаратурамi свету адбываецца у крызюныя гiстарычныя перыяды. "Выток эстэтычнага унiверсалiзму" (назва раздзела, прысвеча-нага творчасцi У. Жылкi [1, с. 87]) знаходзяцца у прасторы сацыяльнай, палiтычнай, дэмаграфiчнай, нацыянальнай катастрофы. Менавиа у такiя часы узткае "туга па разнастайнасцi" [1, с. 89]. Таму першыя дзесягоддзi ХХ стагоддзя з'явiлiся для беларускай лггаратуры плённымi на пiсьменнiкау утверсальнага эстэтызму. Гэтыя гады нарадзiлi творы Макама Багдановiча, Янкi Купалы, Уладзiмiра Жылкi. Лявонава падрабязна разглядае эстэтычны вопыт пiсьменнiкау першай паловы ХХ стагоддзя, як стау вельмi знач-ным для далейшага мастацкага развщця беларускай лiтаратуры, вышэйшую планку якога аутар абвяшчае "курсам на Багдановiча" [1, с. 89].
I далей псторыя айчыннай культуры i лиаратуры у ХХ стагоддзя iдзе як шэраг крызюау, якiя звя-заны перш за усё са стратай нацыянальна-адметных i асаблiва важных для мастацтва слова ташх катэгорый, як "палиычная незалежнасць" i "беларуская мова", што спрыяе iмкненню да "полiфанiчнасцi", палiлогу з сусветнай лггаратурнай традыцыяй. АсноУнымi "субяседнiкамi" такога дыялогу з боку беларускай лиаратуры у другой палове ХХ стагоддзя становяцца Уладзiмiр Караткевiч, Васiль Быкау, Алесь Адамовiч, Алесь Разанау, паэтыку творау якiх у кантэксце сусветнага лиаратурнага вопыта падрабязна аналiзуе аутар новай кнш у другой частцы.
На жаль, параунальнае лiтаратуразнауства нарадзша своеасаблiвыя "штампы". Напрыклад, супа-стауляць творы аутарау аднаго пакалення, аднаго стылктычнага напрамку, адной тэматыкi. Новая кн^а Евы Лявонавай дае магчымасць убачыць новыя гарызонты кампаратывiстыкi, пазбегнуць былых памы-
ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ. Рецензии
№ 2
лак. Лявонава - удумлiвы даследчык, яю валодае рознымi метадамi даследавання, мае шырокую дасвед-чанасць у сусветным лiтаратурным працэсе. Яе аналiз нават вядомых класiчных творау уражвае новым ракурсам бачання. I трэба дадаць, што свае, нанова убачаныя паралел^ асацыяцыи, алюзii, аутар грунтоу-на, лапчна даказвае. Так атрымалася i з аналiзам апавядання М. Гарэцкага "РускГ у раздзеле 7 "Чалавек перамяшуся" [1, с. 76-87].
Спачатку Лявонава коратка знаёмiць чытача з тэзiсамi даследавання гэтага вядомага тэкста (апавя-данне М. Гарэцкага "Руси") другiмi лиаратуразнауцам^ якiя акцэнтавалi i на гуманiстычным падыходзе да вобраза чалавека на вайне, што выводзщь тэкст на усечалавечыя параметры (а не нацыянальныя) ацэнкi ваенных дзеянняу, i на iдэйнай актуальнасцi твора сучаснасщ не пачатку, а канца ХХ стагоддзя. А далей Е. Лявонава прапануе параунаць творы аднаго года натсання - 1915 год: "РускГ М. Гарэцкага i "Ператваранне" Ф. Кафкi (?!). I даследчыца знаходзiць агульнае i адметнае у апавяданнях. У абодвух тэк-стах "размова iдзе пра так званага "маленькага чалавека", якi апынууся у незразумелых, нязвыклых для сябе, выключных абставiнах", "вызначальнай сюжэтнай акалiчнасцю" творау з'яуляецца "сутнаснае, эк-зiстэнцыяльнае напауненне жудаснай метамарфозы", ператварэння чалавека. "З той рознiцай, што пера-тварэнне у Кафкi умоунае, а у Гарэцкага - цалкам рэальнае, пры тым што у абодвух выпадках яно ... закранае сферу свядомаснай i падсвядомаснай жыццядзейнасцi персанажау" [1, с. 81]. Лявонава перакон-вае чытача у неабходнасцi гаварыць аб творах беларускага i нямецкага тсьменшкау у адным лиаратур-ным, мастацюм кантэксце. Так, гiсторыка-сацыяльны аналiз вядомага твора клаака беларускай лиарату-ры Максiма Гарэцкага лагiчна дапауняецца Лявонавай з дапамогай супастаулення яго з творам Ф. Кафм эстэтычнай, стылктычнай крытыкай. Такi паварот аналiзу дае магчымасць аутару кнiгi не толью пазбег-нуць супастауляльнай "кланавасцi" тсьменшкау, але i увесцi у арбиу свайго даследавання новыя тэксты сусветнай лггаратуры - экспрэсiянiсцкi тэкст "Ператварэння" Ф. Кафм, псiхалагiчныя тэксты Ф. Дастаеу-скага, сiмвалiсцкiя тэксты '^блп".
Асаблiвае (i вялiкае) месца у новай кнiзе займаюць аналiзы бiблейскiх алюзiй у творах беларускiх тсьменшкау. I гэта невыпадкова, бо, як тша аутар: "нельга не улiчваць i бязмежных эстэтычных магчы-масцей, яюя адкрываюцца перад мастаком у працэсе асэнсавання iм не толью бiблейскiх вобразау i ма-тывау, але i закладзеных у Першакшзе шматлiкiх жанравых формау i стыляу, навуковых i мастацкiх скарбау" [1, с. 96]. У раздзеле 9 "Узысщ на сваю Галгофу..." [1, с. 95-122] Е. Лявонава не толью дае агляд падыходау беларусюх пiсьменнiкау ХХ стагоддзя да штэрпрэтацьи Першакнiгi ад М. Багдановiча i Я. Купалы, але i узгадвае вельмi глыбiнны лiтаратурны фон такога звароту да Бiблii. Яна аглядае творы пiсьменнiкау Еуропы i Амерыю, якiя таксама звярталiся да бiблейскiх сюжэтау i вобразау. Далей даследчыца пераходзщь да непасрэднага разгляду беларускага твора - рамана У. Караткевiча "Хрыстос прызям-лiуся у Гародш", захоуваючы крытэрыi яго аналiзу у кантэксце сусветнага лiтаратурнага вопыту зварота да Бiблii. I тады, чытаючы лявонаускае даследаванне, можна уявщь у поуным сэнсе значнасць i месца айчыннага твора у сусветнай трацыцыи далучэння да Бiблii. "Хрыстос прызямлiуся у Гароднi" пачынае займаць сваё пачэснае месца у гэтай трацыцыi як раман, у яюм не проста "бiблейская канстанта з'яуляецца стрыжнёвай; выконваючы сюжэтна- i структурастваральную функцыю" i алюзii на бiблейскiя маты-вы, i вобразы "дэклараваны - i праз назву твора у цэлым, i праз назвы асобных раздзелау, i праз этграфы, i праз сiстэму персанажау, ..л праз падзейны ланцуг ..., i праз топiку рамана" [1, с. 99], i праз жанрава-стылёвую полiфанiю; а раман, яю выступае наперадзе усёй сусветнай лиаратурнай трацыцыi, бо напiса-ны у сярэдзше ХХ стагоддзя дзеля вырашэння вялiкага iдэалагiчнага разладу стагоддзя - падзелу любовi да Бога i любовi да чалавека. Твор беларускага савецкага тсьменшка "па сваiм сэнсе не супярэчыць хры-сцiянскiм макамам; яго галоуны герой задуманы, вщавочна, не дзеля прафанацыi бiблейскiх запаведзей, не з мэтай супрацьстаулення чалавечага i боскага, а хутчэй - дзеля iх суладнасцi" [1, с. 120].
Савецкая крытыка даволi часта абвшавачвала пiсьменнiкау, творы якiх аналiзуе Е. Лявонава, у "кнiжнасцi". I уплыу iншанацыянальнага лiтаратурнага вопыту трактавауся як негатыуны. Так было i з Уладзiмiрам Жылкам, i з Уладзiмiрам Караткевiчам, i з Васшём Быкавым. Аутар распавядае, напрык-лад, у раздзеле 13 "Як з такой высокай праудай паказваць i нашу вайну." [1, с. 156-169] псторыю ня-простых стасункау крытыю з пiсьменнiкамi-удзельнiкамi Другой сусветнай вайны Васiлём Быкавым, Вiктарам Някрасавым, Булатам Акуджавай i iншымi, пiсьменнiкамi так званага "забиага пакалення", акцэнтуючы на адным са знакау-ярлыкоу савецкай крытыю - "рэмаркiзме". Пачынаючы з агляду твор-часцi пiсьменнiкау "страчанага пакалення", у прыватнасщ творчасцi Э.М. Рэмарка, Лявонава вызначае галоуную тэндэнцыю падыходу лiтаратарау новага пакалення да увасаблення ваеннай тэмы як дэра-мантызацыю вайны, або адлюстраванне маральнага аспекту ваенных падзей. Даследчыца знаходзщь у творах Э. Рэмарка, В. Някрасава i В. Быкава "нямала агульнага - i у сюжэтнай атрыбутыцы, i у непры-аздобленым, непрыхарошаным бачаннi вайны" [1, с. 168], i у стылiстыцы "жорсткага стыля", для якога характэрны: "вонкавая адсутнасць гераiчнага у iх персанажах", "лопка разгортвання сюжэта" як " ланцуг смерцяу", "лакалiзаваны хранатоп, лапiдарнасць, стрыманая трагедыйнасць, гранiчная дакладнасць ва
увасабленш пахалогп" герояу [1, с. 168], межаванне "натуралюцюх малюнкау" з сюррэалiзмам. TaKiM чынам, у даследаванш Е. Лявонавай былое крытычнае aбвiнaвaчвaнне абарочваецца агульнай сусветнай лиаратурнай тэндэнцыяй у мaстaцкiм зaсвaеннi трапчнага ваеннага вопыту ХХ стагоддзя.
Ева Лявонава не аднойчы звярталася да ан^зу пaэтыкi творау Алеся Разанава у кантэксце еура-пейскай лиаратурнай i фiлaсофскaй трaдыцыi. Новая кшга даследчыцы дапоунена i aнaлiзaм нямецка-моунай паэзп Разанава (раздзел 19 "Я гаварыу з нямецкiмi словам^ як гавару з белaрускiмi" [1, с. 230-266]), i успрыманнем паэтам традыцый клаакау нацынальнай лiтaрaтуры, творчасщ Янкi Купалы i Якуба Коласа (раздзел 17 "Спадчына ёсць пераадоленнем нябыту" [1, с. 208-218]).
Ёсць у кшзе i раздзелы, якiмi аутар распачынае новыя стaронкi лиаратуразнауства. Напрыклад, у раздзеле 15 "Свята асацыяцый" [1, с. 185-191] Е. Лявонава зауважае, што даследаванне творчасщ Яню Юхнауца у айчынным лиаратуразнаустве патрабуе далейшага грунтоунага працягу. А сваю, пачатковую, старонку aнaлiзу творчасщ такога незвычайнага для беларускай лиаратуры пiсьменнiкa, "сумесi анёла зь мшатаурам, iстоты мiтaлaгiчнaй, фальклёрнай" [2, с. 330], яна прысвячае найскладанейшай тэме - паэты-цы творау тсьменшка-эм^анта. Пры гэтым вызначае сiнкрэтызм нацыянальнага i iншaнaцыянaльнaгa у творчaсцi гэтага "сына Беларуа, пасынка Германй, прыёмнага сына Амерыкi". Даследчыца фiксуе прык-лады у творчaсцi Юхнауца паэтыю фрaнцузскiх сiмвaлiстaу, aмерыкaнскiх iмaжыстaу i "уваскрошаную паэтам Беларусь", якая становщца "не мaргiнaльным, а вызначальным элементам у аснове эстэтыка-фiлaсофскaй парадыгмы паэта" [1, с. 191].
Сiмвaлiчным выглядае канстатацыя Евы Лявонавай напрыканцы кнiгi нaяунaсцi "пперштэркан-тэксту" [1, с. 304] беларускай лиаратуры. Анaлiзуючы aнтaлогiю сусветнай паэзй ХХ стагоддзя на беларускай мове "Галасы з-за небакраю", складзеную у 2008 годзе тсьменшкам Мiхaсём Скоблам, даследчыца называе гэту працу "своеaсaблiвым эмпiрычным пaдручнiкaм па сусветнай лггаратуры у дынaмiцы яе эпох i мастацмх метадау, напрамкау i школ, жанрау i стыляу" Хочацца працягнуць думку даследчыцы - тым пaдручнiкaм, якi усё стагоддзе, яшчэ не выдадзены, ужо прысутнiчaу у памящ, вiртуaльнaй рэaльнaсцi цi рэальнасщ дзённiкaвых, рабочых зaпiсaу, творцау беларускай лггаратуры ХХ стагоддзя, натхняу ix на стварэнне нацыянальных лiтaрaтурных вобразау.
Л1ТАРАТУРА
1. Лявонава, Е.А. Беларускае мастацтва слова ХХ стагоддзя у еурaпейскiм лiтaрaтурным кантэксце: тыпaлогiя, рэцэпцыя, пераклад / Е.А. Лявонава. - Мшск: БДУ, 2014. - 319 с.
2. Бaxaрэвiч, А. Гамбургсю рахунак Бaxaрэвiчa / А. Бaxaрэвiч. - Радыё Свабода, 2012. - 428 с.
Н.Б. Лысова, кандыдат ^^anazÏ4Hbix навук, дацэнт (Полацт дзяржауны ушверсШэт)
