Научная статья на тему 'ТЕРМИЗИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОСИДА ТАРБИЯ МАСАЛАСИНИНГ ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ'

ТЕРМИЗИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОСИДА ТАРБИЯ МАСАЛАСИНИНГ ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
68
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
маънавий мерос / таълим / тарбия / ахлоқий тушунча / алломалар фикри / қадриятлар / урф-одатлар. / духовное наследие / образование / воспитание / нравственное понимание / научное мнение / нравы / традиции.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Қодирова Азиза Бекмуродовна

Мустақиллик ва таълим ислоҳоти натижасида баркамол авлод тарбиясининг таркибий қисмидан мустаҳкам ўрин олган маънавий-ахлоқий тарбия чуқур билим, мустақил фикрловчи, ўз кучи ва имкониятларига таяниб, мамлакатда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини қуришга ўзининг улкан ҳиссасини қўшишга қодир рақобатбардош ёшларни шакллантиришда аҳамияти чексиз. Бундай шахсларни вояга етказиши учун таълим муассасаларида маънавий-ахлоқий тарбиянинг тизимини яратиш учун алломалар маънавий меросидан фойдаланиш бош мезон ҳисобланиши лозим

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ МЕХАНИЗМЫ ВОПРОСОВ ВОСПИТАНИЯ В НАСЛЕДИИ ТЕРМИЗИ

В результате независимости и реформы образования духовно-нравственное воспитание занмает прочное место в воспитании конкурентоспособной молодёжи, которая, опираясь на глубокие знания, самостоятельную силу и мысль, вносит большой вклад в углубление демократических реформ в стране и построение гражданского общества. Для воспитания такой молодёжи в высших образовательных учреждениях главным критерием формирования духовно-нравственного воспитания должно быть использование духовно-нравственное наследия мыслителей.

Текст научной работы на тему «ТЕРМИЗИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОСИДА ТАРБИЯ МАСАЛАСИНИНГ ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ»

Кодирова Азиза Бекмуродовна,

Термиз давлат университети "Психология" кафедраси доценти, психология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

ТЕРМИЗИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОСИДА ТАРБИЯ МАСАЛАСИНИНГ ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ

УУК: 159.9 (316.6) DOI: 10.34920/SO/VOL_2023_ISSUE_6_8

К&ДИРОВА А.Б. ТЕРМИЗИЙ МАЪНАВИЙ МЕРОСИДА ТАРБИЯ МАСАЛАСИНИНГ ПСИХОЛОГИК МЕХАНИЗМЛАРИ

Мустакиллик ва таълим ислох,оти натижасида баркамол авлод тарбиясининг тарки-бий кисмидан мустах,кам урин олган маънавий-ахлокий тарбия чукур билим, мустакил фик-рловчи, уз кучи ва имкониятларига таяниб, мамлакатда демократик ислох,отларни янада чукурлаштириш ва фукаролик жамиятини куришга узининг улкан х,иссасини кушишга кодир ракобатбардош ёшларни шакллантиришда ах,амияти чексиз. Бундай шахсларни вояга етка-зиши учун таълим муассасаларида маънавий-ахлокий тарбиянинг тизимини яратиш учун алло-малар маънавий меросидан фойдаланиш бош мезон х,исобланиши лозим.

Таянч суз ва тушунчалар: маънавий мерос, таълим, тарбия, ахлокий тушунча, алломалар фикри, кадриятлар, урф-одатлар.

КОДИРОВА А.Б. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ МЕХАНИЗМЫ ВОПРОСОВ ВОСПИТАНИЯ В НАСЛЕДИИ ТЕРМИЗИ

В результате независимости и реформы образования духовно-нравственное воспитание занмает прочное место в воспитании конкурентоспособной молодёжи, которая, опираясь на глубокие знания, самостоятельную силу и мысль, вносит большой вклад в углубление демократических реформ в стране и построение гражданского общества. Для воспитания такой молодёжи в высших образовательных учреждениях главным критерием формирования духовно-нравственного воспитания должно быть использование духовно-нравственное наследия мыслителей.

Ключевые слова и понятия: духовное наследие, образование, воспитание, нравственное понимание, научное мнение, нравы, традиции.

KODIROVA A.B. PSYCHOLOGICAL MECHANISMS OF EDUCATION IN THE TERMIZI HERITAGE

As a result of the independence and education reform, spiritual and moral education, which has taken a firm place as a component of the education of a mature generation, is of infinite importance in the formation of competitive young people who are capable of deep knowledge, independent thinking, relying on their own strength and capabilities, to deepen democratic reforms in the country and to make a great contribution to building a civil society. In order to bring such persons to adulthood, the main criterion should be the use of the spiritual heritage of scholars to create a system of spiritual and moral education in educational institutions.

Key words and concepts: spiritual heritage, education, upbringing, moral understanding, scholarly opinion, values, traditions.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

Кириш.

Мустакиллик миллий урф-одатларни тиклаш ва урганиш, аждодларимизнинг бой маданий ва маънавий меросидан бах,раманд булиш ва уни ёш авлодга ургатиш учун кенг имкониятлар яратди.

Бундай сиёсий имконият халкнинг, давла-тимизнинг холис равишда миллий, тарихий, илмий меросни урганиш, кадриятларни ва ^урурни англаш, миллий ифтихорни тиклаш х,амда устиришда мух,им урин тутади.

Кайси даврга мансуб булмасин х,ар бир миллатнинг, х,ар бир юртнинг фахри ва ифти-хори унинг олимлари-ю, жах,он илм-фани ва маданияти равнакига кушган х,иссаси билан улчанади ва кадрланади. Мана шу мезонга таяниб, адолат кузи билан карайдиган булсак, кух,на Туркистон (Урта Осиё) заминимиз, х,еч бир муболаFасиз, дунёда энг илFор, олдинги уринлардан бирини эгаллайди. Чунончи, илм-фаннинг кайси бир жабх,асини олмайлик -аник фанларми, табиий фанларми ёки ижти-моий фанлар дейсизми Урта Осиёлик олим-ларнинг хизматлари бекиёсдир. Айникса, урта асрларда яшаган алломаларимиз-нинг бу борадаги улушлари дунё микёсида салмоклидир. Диёримиздан чиккан "Имом ал-мух,аддисийн" "Барча мух,аддисларнинг пешвоси" деган шарафли номга сазовор булган Абу Абдуллох, Мух,аммад ибн Исмоил ал-Бухорий, дунёнинг имоми, улуF мух,аддис Имом Исо Мух,аммад ибн Исо ат-Термизий, буюк мух,аддис ва авлиё Мух,аммад ибн Али Хаким ат-Термизий, буюк мутафаккир-лар Мусо ал-Хоразмий, Ах,мад ал-ФарFоний, Бурх,ониддин ал-МарFилоний, Махмуд аз-Замахшарий, Абу Али Ибн Сино, Бах,оуддин Накшбанд, Алишер Навоий, Зах,ириддин Мух,аммад Бобур, Мирзо УлуFбек каби юзлаб, минглаб буюк сиймоларимиз билан биз х,акли равишда фахрланамиз. Чунончи, бу дах,олар яратиб кетган улмас асарлар, буюк кашфиёт-лар жах,он илм-фани ва маданияти равнакига кушилган улкан х,исса булиш билан бирга, айни вактда, маълум даражада маънавий-ахлокий х,амда ижтимоий ва иктисодий тараккиётга х,ам хизмат килган.

Мавзунинг долзарблиги бизнинг мил-лий урф-одатларимиз, кадриятларимиз, маънавий-ахлокий, маърифий-тарбиявий карашларимиз шаклланишида узок йил-

лик бой ва бебах,о аждодларимиз мероси, тажрибамиз, илмий асосимиз етарлича урганилмаган.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг кискача тах,лили.

Биринчи гурух,га И.Барт, Г.Бергштрессер, Х.Вамбери, А.Ламменс, А.Мюллер, Т.Нельдеке, Х.С.Хюргроньенинг Ислом дини тарихи ва маданияти ривожланишининг назарий муам-моларига баFишланган илмий асарлари киради;

Иккинчи гурух,ни А.Ж.Арберри, М.Бубер, В.Дильтей, Т.Литт, Л.Массиньон, П.Наторп, Б.Радтке, А.Н.Уайтхед, Дж.Уэлтон, А.Фуйе, А.Э.Шмидт, Э.Шпрангер, К.Ясперснинг Ислом маданиятини ривожлантиришга х,исса кушган шахслар тарихини ва уларнинг карашларини урганиш масалаларига баFишланган илмий асарлари ташкил этади.

Мацоланинг илмий янгилиги шундан иборатки,мустакиллик ва таълим ислох,оти натижасида баркамол авлод тарбиясининг таркибий кисмидан мустах,кам урин олган маънавий-ахлокий тарбия чукур билим, мустакил фикрловчи, уз кучи ва имкониятла-рига таяниб, ёшларни шакллантиришда алло-малар меросидан фойдаланиш.

Тадцицотнинг мацсади шахсларни вояга етказиши учун таълим муассасаларида маънавий-ахлокий тарбиянинг тизимини яра-тиш учун алломалар меросидан фойдаланиш буйича таклиф ва тавсия ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицотнинг объекти сифатида алломалар асарларидаги маънавий -ахлокий фик-рларидан таълим жараёнида фойдаланиш.

Тадцицотда тизимлилик, киёсий-мантикий тах,лилдан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбаини куза-тиш методлари натижалари ташкил этди.

Асосий кисм.

Укув муассасаларининг барчасида х,ам мукаммал, х,амма компонентлари узаро алокадорликда, х,амкорликда, яхлитликда булган маънавий-ахлокий тарбия тизими шаклланган эмас. Шу билан бирга маънавий-ахлокий тарбия «тизими» тушунчаси ва таъ-рифи х,ам педагогик адабиётларда аник уз ифодасини топмаган. Маълумки, маънавий-ахлокий тарбия тизими баркамол авлод-нинг умумий максадини амалга оширишга

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

каратилган. Ёшларни маънавий-ахлокий тар-биялаш тизими мураккаб ва куп киррали педагогик жараён булиб, уз мохиятига кура назарий ва амалий ёндашишни такозо килади1.

Бутунжахон ижтимоий фанлар тизимида, шу нарса аникланганки, барча мафкуралар узининг туб мохиятига кура фалсафий, диний, миллий, тарбиявий таълимотлар асосида яра-тилади. Яна шуниси хам аникки, сиёсий куч-лар, Fоявий мактаблар илм-фаннинг тарихий ва сунгги ютукларига таяниб, улардан назарий асос сифатида фойдаланади.

Масалан, мафкураларнинг фалсафий илдиз-лари дейилганда, фалсафа фани хулосаларига, дунёвий илдизлари дейилганда эса, мада-ний, сиёсий, ижтимоий, иктисодий, х,ук,укий йуналишдаги фанлараро узаро муносабатлар-нинг мажмуидан хулосалар келтирилади.

Мафкуранинг диний илдизлари деганда у инсон онги ва рухияти билан узвий боFлик экани ва шу боис унинг Fоявий илдизлари диний таълимотларга бориб такалиши тушу-нилади. Яъни купгина мафкураларда "Забур", "Таврот", "Инжил", "Куръон" каби илохий китобларда зикр этилган эзгу Fоялар муайян даражада уз ифодасини топганини курамиз.

Хитой халкининг тараккиёт йулини асослаб берган Конфуций ва Лао Цзининг таълимот-лари хам диний карашларга асосланган эди. Бу таълимотлар асрлар мобайнида мамлакат-нинг миллий мафкураси булиб келган.

Дунёвий ва диний Fоялар бир-бирини бойитиб борган шароитда тараккиёт юксак боскичга кутарилади. Бунга башарият тари-хида учмас из колдирган Имом Бухорий ва Мусо Хоразмий, Имом Мотуридий ва Абу Райхон Беруний, Имом Fаззолий ва Ибн Сино, Имом Термизий ва Абу Наср Форобий син-гари буюк заковат сохиблари яшаб фаолият курсатган даврлар ёркин мисол була олади.

«Ислом миллий анъаналарининг, ислом маданиятининг тикланиш жараёни исломни ташкаридан хар кандай "импорт" килишдан

1 Самиев.А.С. Мухаддис олимлар илмий мероси воси-тасида укувчиларни маънавий-ахлокий тарбиялашни такомиллаштириш: - : - Пед. фан. номз. ... ёзилган дисс. Тер. : 2020.; Муминов А.Г. «Leading tendencies in the development of cultural and spiritual identity of the peoples of Uzbekistan» Журнал: Scienceweb academic papers collection, 2020, №1, Р. 5525-5538

воз кечиш, исломга сиёсий тус бериш ва сиёсатга ислом рухини бахш этиш-дан воз кечиш туFри эканлигини курсатди. Мовароуннахрнинг мусулмон маданияти этник сабр-токат ва баFрикенглик рухини узида акс эттирди. Унинг Форобий ва Ибн Сино асарларида уз инъикосини топган идеали-Фозил кишилар шахри нафакат диний асосда, балки маданий ва ахлокий негизда хам уюшган одамларнинг хамжамиятидан иборат булганлиги тасодифий хол эмас. Конституци-ямизда ёзиб куйилган динга эътикод килиш эркинлиги Узбекистон ёппасига "исломлаш-тирилиши" мумкинлиги хакидаги ноурин хадиксирашларга бархам берди. Бошка диний окимларнинг тикланиши ва нормал ривож-ланишини мумкин килиб куйди. Бундан ташкари, Марказий Осиёдаги ислом динининг рухан узига хослигини англаб етиш маданий бойлигимизнинг бир кисми булмиш исломдан олдинги маданиятни чукур урганишни такозо килади»2.

Бундай жараён бугунги дунёда амалиёт фалсафаси деб тан олинган прагматизм, хаёт фалсафаси булган экзистенциализм каби дунёвий ва диний Fоялардан озикланган таълимотлар мисолида хам кузга ташланмокда.

Илмий кашфиётлар мафкура риво-жига катта таъсир утказади. Замонавий фан ютуклари, жумладан, космонавтика, кибернетика сохасидаги оламшумул янгиликлар, клонлаштириш, инсоннинг ген-насл харита-сини аниклаш каби буюк кашфиётлар одам-лар тасаввурини кескин узгартирмокда"3.

Дархакикат, маънавият баркамол инсонни тарбиялайди. Миллий истиклол Fояси ёшларни маънавиятли этиб тарбиялашнинг асосий негизи саналади. Шунингдек, ёшларни хакикий ватанпарвар булиши, она-Ватанга чексиз мехр-мухаббатни карор топтириш, Узбекистоннинг дунёда барча сохаларда нуфузини оширишда фаол иштирокчисига айланишига замин тайёрлайди. Чунки, «Маъ-

2 Каримов И.А. Маънавий юксалиш йулида /Тарих, маърифат, маънавият/. Абу Исо Мухаммад ибн Исо ат-Термизий таваллудининг 1200 йиллигига баFишланган халкаро илмий анжуман катнашчиларига табрикнома. 1990 йил, 14 сентябрь. - Т.: Узбекистон, 1998. - 32-33 б.

3 Миллий истиклол Fояси: асосий тушунча ва тамойил-лар. - Т.: Узбекистон, 2001. - 18 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

навият (арабча «маънавият»- маънолар маж-муи) - кишиларнинг фалсафий, х,ук,ук,ий, илмий, бадиий, ахлокий, диний тасаввурлари ва тушунчалари мажмуи. Маънавият мафкура, тафаккур тушунчаларига якин ва улар бир-бирларини такозо этадилар»1.

Таърифга кура маънавият инсоннинг фалсафий-хукукий, диний-ахлокий тасав-вурларини акс эттирувчи маънавий манба хисобланади, шунга асосан у кишиларни бир-бирларига якинлаштирадиган ва уларни хамжихатликка эришишга ёрдам берадиган, хамкорликнинг янги кирраларини очадиган бойликдир.

Маънавият тарихимиз, кадриятларимиз асосини ташкил этиб, у ёшларни аждодлар мероси ва маънавий-маданий бойликларга хурмат-эътибор ва уларни янада ривожланти-риш, келажакда иктисодий тараккиёти кучли мамлакатни куришга ундаб, шу асосда замо-навий билимларни, юксак тажрибаларни эгал-лашга чорлайди.

Шарк алломаси Алишер Навоий(1441-1501) - буюк узбек шоири ва мутафаккири. Бу инсон камолотига баFишланган ва панд-насихатларга бой дидактик асарлар яратган. Шарк анъаналарига кура яратилган «Махбуб ул кулуб» асарида шеърият султони уз замо-насидаги баркамол инсонга хос фазилатларни акс эттирган.

Навоий болаларни укитиш ва тарбиялаш учун мактаблар очиш туFрисида Fамхурлик килган. Унинг фикрича, мактаб халкка нур келтиради, туFри йул курсатади, фарзанд-ларни билимли килади. Демак, халкни маъ-рифатли килишда таълимнинг роли каттадир. У бу хусусда фикр юритар экан, эски макта-бларда домлаларнинг билими нихоят чеклан-ган, улар таълим-тарбияда мутлако хабарсиз., лекин диний билимлар етарли булмаса хам, диний расм-русумларни бажаришга мохир, рухонийларга, амалдорларга таъзимкор ва давлатга садокатли кишилар булган. Бундай муаллимларнинг вазифаси купинча масжиди имомлик ёки суфийлик килиш, хар-хил диний маросимлар ва урф-одатларда катнашишдан иборат эди. Уларни Алишер Навоий «Мактаб тутувчи - гунохсиз ёш болаларга жафо

1 Fайбуллаев О. Шахс маънавий камолоти ва эстетик маданият.Т., 2008.- 160 б.

килувчидир», деб таъриф беради. Шоирнинг бундай муаллимларга берган таърифи улар-нинг х,акикий киёфасини очиб беради. Улар Fоятда рахмсиз, баFритош, афт-ангорларидан доим захар томиб турадиган кишилар булган. Зеро, уша пайтда мактаблар учун махсус укитувчилар тайёрлаш, мавжуд муаллимларнинг савиясини ошириш, укитиш усул-ларини яхшилаш масалалари билан х,еч ким кизикмаган ва бу ишлар билан шуFулланган муассаса хам булмаган. Юкоридаги фикрлар-дан куриниб турибдики, Навоий ёш авлодни тарбиялаш-укитиш ишини тасодифий кишига топширишни коралаган. У укитувчига энг юксак талаблар куйган, уFил-кизни тарбиялаш ва унга илм бериш, кобилиятини устириш учун нихоятда билимдон ва уста тарби-ячи булиши кераклиги ва болаларга таълим-тарбия берадиган укитувчилар ёшларга илм, одоб ургатиш мах,оратига эга булиши, укитиш йулларини яхши билиши зарурлигини уктиради.

Шундай килиб, Урта Осиё мутафаккирлари ва узбек маърифатпарварлари укитувчи кучли хотирага, ирода ва тафаккурга,акл-заковатга, чиройли нуткка эга булиши, кузланган максадни амалга ошириш йулида жонбоз-лик, катъиятлилик курсатиши, укувчиларнинг рух,ий дунёсига туFри йул топа олиши, уларга таъсир утказиши, виждонли, самимий, одобли, назокатли, ишчан, масъул шахс сифатида фао-лият курсатиши зарур эканлигини уз асарла-рида таъкидлаб утадилар.Шуни алох,ида таъ-кидлаб утиш жоизки, шарк мутафаккирлари томонидан тах,лил килинган купгина укитувчи касби х,акидаги мулох,азалар то х,озирги кун-гача уз ах,амиятини саклаб келмокда, демакки, аждодлар Fоясини такомиллаштириш эвазига таълимни юксак боскичга кутариш мумкин-дир2.

Биз курдикки, Аллох, таолонинг дини уч устун: хак, адолат, туFрилик устига курилган. Хак аъзоларига, адолат калбларга, туFрилик аклларга юкланган. Эртага амаллар торти-лиши учун тарозига якинлашганда яхшили-клар хак палласига, ёмонликлар адолат пал-ласига, туFрилик тарозининг тилига куйилади.

2 Тураева О. Бугунги таълим тизимида шарк мутафак-кирларининг педагогик карашлари урни ва ахамияти Science and Education. Scientific Journal. Макола.2022.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

Шу уч нарса жам булган хар бир киши: агар ундан (амалдан) хак йуколса, урнига ботил келади. Агар ундан адолат йуколса, урнига зулм келади. Агар ундан туFрилик йуколса, урнига ёлFон келади. Мана шу уч нарса маъ-рифатнинг кушинидир. Уларнинг зидди булган уч нарса эса хавойи нафснинг кушинидир. Нафс хавонинг идишидир. У алданганларни куршаб олган. Нафслари уларни уз ишларида ботил, зулм ва ёлFонга тушган хавойи иста-клари билан алдайди.

Ал-Хаким ат-Термизийнинг «Окиллар ва алданганлар» асарида «алданганлар» яъни хаёт йулидан адашганлар, уз нафси-нинг кулига айланганлар хакида изох бериб, у иллатлар уз рухиятини бошкара олмас-лигидан келиб чикиши хакида айтиб утган. Алданганлар умрларини калб кулоклари билан нафслари, хавойи истаклари буюр-ган уч нарсанинг бирини тинглаш ва унга эргашишга утказадилар. Нафс ишларда ботил, зулм, ёлFонни келтирса, эгасини кур килади, унга шуни зийнатлаб курсатади, уни алдайди, чалFитади ва бу алдов давом этади. Бу имтихон сиддиклар, зохидлар, обидлар, муттакийлар, зохир олимлари бошига бирдек тушади, уларнинг озчилиги бу алданишдан саломат колади1.

Эмпирик урганиш натижалари.

Хавойи истаклар нафснинг шахматидир. У хакнинг катакларини бир-бир эгаллаб, нихоят калбни хакдан тулик холи килиб куяди. Алданган киши уз тажрибасизлиги, нодонлиги билан нафсга алданади. Калби билан нафс буйрукларига итоат этади. Хавойи истаклар нафс соясида нафсга уз хукмини оз-оздан утказаверади. Нафс эса калбни хакдан тусиб, алдайди. Агар калб буни кабул килса, у алдангандир. Унинг холи шундай давом эта-верса, нафс фурсат топиб, калбни сиртмокка солади, асир килади. Шундан сунг калб нафсга у чакирган хамма нарсада буйсунади. Бора-бора нафс уни кичик гунохлардан катта

1 Термизий, Абу Абдуллох Мухаммад ибн Али Хаким. Окиллар ва алданганлар/Абу Абдуллох Мухаммад ибн Али Хаким Термизий; таржимон:А.Рахматуллаев; Имом Термизий халкаро илмий-тадкикот маркази.- Тошкент: Movarounnahr, 2018. - 3 б.

гунохларга, хаёдан шармандаликка олиб чикади2.

Отам (рахимахуллох) Абдуллох ибн Мас-лама МаFтабийдан, у Касир ибн Абдуллох ибн Авф Музанийдан, у отасидан, у бобоси-дан, у Расулуллох(с.а.в)дан ривоят килади. У зот айтдилар: "Умматимга узимдан сунг энг курккан нарсам олимнинг адашиши, золим-нинг хукмрон булиши ва эргашиладиган хавойи нафс". Бунинг маъноси бизнинг назди-мизда биринчи билан баробар. Золим хукм бу адашган хакимдир. Эргашилувчи хавойи истак ёмон таъвилдир. Икки хадиснинг маъноси бир, лафзи турлича. Ушаларнинг бар-часи адашганлардир. Билувчи нафс унга илм йулини курсатмай куйгандан сунггина ада-шади. Жахолатга кадам босади, йулини йукотади. Хаким киши нафс уни кур килгандан кейингина нафс ва дунёга мойил булади. Таъвил килувчи ёмон таъвил килиб, узича улчовлар ва гумонлар тукийди. Иблиснинг улчовлари ва гумонлари хам шунга ухшайди. У: "Мен ундан яхшиман. Мени оловдан ярат-гансан", деган3.

Ал-Хаким ат-Термизий айтди: "Аллох таоло муваххидларга аклни неъмат килиб берди, одамларга зехн берди. Улар уша зехн туфайли нарсаларни бир-биридан ажратадилар. Муваххидлар акл билан яхшиликларни ёмон-ликлардан ажратадилар. Шунинг учун Раббим уз Китобида хамрни харом килган. Сунг бан-даларига харом килишнинг сабабини тушун-тириб: "...шайтоннинг ишидан иборат ифлос-ликдирки, ундан четланингиз! Шояд шунда нажот топсангиз" (Моида сураси, 90-оят), деган4.

Иймоннинг кароргохи калбдадир. Унинг нури куксда порлайдир. Качон ишлар ишлар

2 Термизий, Абу Абдуллох Мухаммад ибн Али Хаким. Окиллар ва алданганлар /Абу Абдуллох Мухаммад ибн Али Хаким Термизий; таржимон:А.Рахматуллаев; Имом Термизий халкаро илмий-тадкикот маркази.- Тошкент: Movarounnahr, 2018. - 5 б.

3 Термизий, Абу Абдуллох Мухаммад ибн Али Хаким. Окиллар ва алданганлар/Абу Абдуллох Мухаммад ибн Али Хаким Термизий; таржимон:А.Рахматуллаев; Имом Термизий халкаро илмий-тадкикот маркази.- Тошкент: Movarounnahr, 2018. - 5-6 б.

4 Термизий, Абу Абдуллох Мухаммад ибн Али Хаким. Окиллар ва алданганлар /Абу Абдуллох Мухаммад ибн Али Хаким Термизий; таржимон:А.Рахматуллаев; Имом Термизий халкаро илмий-тадкикот маркази.- Тошкент: Movarounnahr, 2018. - 7 б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

буйича фикр пайдо булса, барча нарсанинг хайъатини тасаввур килади. Бас, яхшиликни порлоклиги ва гузаллигини куради. Ёмонликни хунуклиги ва куримсизликда куради. Уни илм дейилиши иймоннинг аломатлари булгани учундир. Батахкик, у калбнинг ичидаги нар-сани куксда юзага чикаради. У эгасининг хали-лидир. Чунки уша уни иймонга кушгандир. Илм юзага чикканда, у хидоятланади ва узи иймон келтирган Зотга Унинг амрини адо этиш учун,кайтарганларидан кайтиш мойил булди.

Бойнинг сабри камбаFалнинг сабридан кийиндир. Худди куйиб юборилган шерга карши курашмоFинг боFлаб куйилган шерга карши курашмоFингдан кура кийин булгани кабидир.

Нафснинг яхшилиги неъматлардандир дейилиши эса, батахкик, у калбдаги рухнинг якийнидан эканини зикр килдик. У ворид булган ^айбдан келган) нур булиб, куксда порлаган ва калбни хамда нафсни зулмат-дан ва торликдан рохатлантиргандир. Зотан, нафс уз шахватлари ила зулматдадир. Калбни эса уша зулматлар ураб олгандир. Чакирилган жойга зулматда юриб борувчининг юриши кийин булади. Йулда учрайдиган хавф-хатар ва жарликлардан куркиб кукси сикилади. Качон унга субх зиёсини сочиб, коронFилик ёрилса ва йул равшанлашса, куркув йуколади. Ислом шариатида калби билан Аллох таоло томон юрувчининг холи хам худди шунга ухшамайди. Качон калби шахватлари ва хавоси зулматларида булса, у ушбу сифатда булади. Качон куксида якийн нури порласа, калби рохатланади. Ушбу хилм сифатидир. Бас, у муминнинг вазиридир. Унга Аллох тао-лонинг амри буйича ёрдам беради. Качон хилм булмаса, нафс сикилади ва калб вазир-сиз ёлFиз колади1.

Акл унинг далилидир. Уни яхши ишларга далолат киладидир. Унга уша ишларнинг алдовини курсатади. Уларнинг яхшиларига хидоят килади ва ёмонликларидан кайтаради.

Хабарларда ривоят килинишича: Аллох таоло: «Эй Мусо, албатта, одамларга

1 Расул хадисларидаги нодир асллар (мухтасар). Тар-жимон: Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф. - Т.: «Hilol-Nashr» 2021. - 120, 123 б.

аклларига караб савоб ва жазо бераман», деган.

Амал кадр-кийматдир. Кадр-кийматнинг хусусияти сенга ахамияти ишларингда етарли ёрдам беришдир.

Солих амал унга яшашида яхши хаёт кечи-ришини мухайё киладир.

Аллох таоло айтади: «Эркакми, аёлми, ким мумин булган ^олида соли^ амал цилса, уни пок, гузал ^аёт кечиртирамиз ва албатта, уларни цилиб юрган амаллари-нинг энг гузали баробарида ажр ила муко-фотлармиз».

«Унга хуш каломлар юксалур ва солих амал кутарур уни». Мехр отасидир. Ота мехр-шафкат курсатиб тарбия килади. У боланинг барча холатларини уз инояти ила камрайди ва унга турли касбларни жамлайди.

Мехр худди ишларнинг чегараси кабидир. У билан ишлар юришади. У билан улар бир-бирига боFланади. У билан таркалиб кетган-лар жамланади ва нафратлашганлар улфат булади ва ажраганлар уз урнига кайтади. У муминнинг ахволини яхшилик билан урайди ва унга турли яхшиликлар ва тоатларни жам-лайди.

Хулосалар:

1. Истиклол талаблари асосида таркиб топаётган миллий кадриятларимиз асосида укувчиларни вояга етказиш, уларни жахон андозаларига мос технологиялар асосида таъ-лим бериш билан бирга маънавий-ахлокий тарбиялашни хам такозо этиши аникланди.

2. Жамият тараккиёти ва шахс камолотида маънавиятнинг ижобий таъсир этгани холда инсоннинг барча ижобий сифатларини, хулк-одобини, эътикодини, акл-заковатини, маф-куравий карашларини узвий боFлаган холда ахлок билан уЙFунлашади ва «маънавий-ахлокий тарбия» тизимини ташкил этиши изохланди.

3. Алломалар илмий мероси мухим тарбия воситасига айланганлиги хамда тарбиянинг Fоявийлиги ва максадга йуналтирилганлиги конуниятига амал килиши билан шахсни маънавий-ахлокий тарбиялашга таъсир этиши изохланди.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Термизий, Абу Абдуллох Мухаммад ибн Али Хаким. Окиллар ва алданганлар/Абу Абдуллох Мухаммад ибн Али Хаким Термизий; таржимон:А.Рахматуллаев; Имом Термизий халкаро илмий-тадкикот маркази.- Тошкент: Movarounnahr, 2018. - 96 б.

2. Расул хадисларидаги нодир асллар (мухтасар). Таржимон: Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф. - Т.: «Hilol-Nashr» 2021. - 360 б.

3. Тураева О. Бугунги таълим тизимида шарк мутафаккирларининг педагогик карашлари урни ва ахамияти Science and Education. Scientific Journal. Макола.2022.

4. Fайбуллаев О. Шахс маънавий камолоти ва эстетик маданият.Т., 2008.- 160 б.

5. Термизий (Мухаммад ибн Али Хаким). Нодир масалалар /араб тилидан таржима/. Мукаддима, таржима ва изохлар муаллифи И.С.Усмонов. - Т.: Мовароуннахр, 2007. -88 5. Термизий алломалар / С.Турсунов ва бошк. - Тошкент: Yangi nashr, 2015. - 272 б.

6. Муминов А.Г. «Leading tendencies in the development of cultural and spiritual identity of the peoples of Uzbekistan» Журнал: Scienceweb academic papers collection, 2020, №1, Р. 5525-5538

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 6 (127)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.