ТЕРМИНОЛОГИЯНЫ БІРІЗДЕНДІРУ ҚАҒИДАТЫНЫҢ РӨЛІ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

ЭОЖ 340.113.1(574)

ТЕРМИНОЛОГИЯНЫ Б1Р1ЗДЕНД1РУ ЦАГИДАТЫНЬЩ РЭЛ1

Айгул Кебейсшкызы Махамбетова

Цазацстан Республикасыныц Зацнама жэне цуцыцтыц

ацпарат институты Лингвистика орталыгыныц

жетекшг гылыми цызметкер^ цуцыц магистру,

Нур-Султан ц., Цазацстан Республикасы; e-mail: [email protected]

Аннотация. Квптен цозгалып келе жатцан терминологияны б1р1зденд1ру мэселес1 цаз1р де езекттгт жойган жоц. Терминдерд1 6ipi3di ету, олардыц жарыспалылыгына жол бер-меу галымдардыц назарында. Бул жагдайда басты устаным — С. Сейфуллин сияцты га-лымдардыц тужырымдары.

Мацалада цолданыстагы цуцыц актыертщ мэттдертде кездесетт лингвистикалыц цателердщ арасынан лексикалыц тypi зеpделенедi. Зацнамалыц мэттде лингвистикалыц тургыдан олцылыцтардыц болуы оныц сапасына терw эсер ететш нацты мысалдар арцылы кеpсетiледi. Мэселен, бip терминнщ не тipкестiц аудармаларын турлше беру. Олар нормативтт цуцыцтыц актыер мэттдертде гана емес, сонымен цатар басып шыгарылган сезджтерден алынган мысалдарда келтipiледi. Сонымен цатар мацалада ip-гелi жэне цолданбалы гылыми зерттеу, талдау, гылыми лингвистикалыц сараптама жур-гiзу барысында цол жетюзыген нэтижелер негiзге алынды.

Цуцыцтыц актыерге тYзетулеp енгiзу еpежелеpi мен эдiс-тэсiлдеpi зац техникасында жазылган. Солардыц бipi сездеpдi не цифрларды ауыстыру тэсш баяндалып, оны сацта-мау фактшреттде азаматтыц зацнамада терминдер мен сездердщ эpтYpлi цолданылга-ны, олардыц деpектеpi керсеттп кестеде берыеди Буган цоса, отандыц электрондыц база салаларында тYpлi нусцада мацулданган терминдердщ цысцаша кестес де жасалды. С Тацырыптыц кекейкестшгт ашу Yшiн мэселем практикалыц тургыдан зерделеуге де Н баса назар аударылады. Халыцаралыц тэжipибе реттде кершыес елдщ аударма саласын- i дагы практикасына шолу жасалады. Олцылыцтарга жол бермеу тэстдертщ 61р1реттде С зац мэттт эзipлеу жэне осы салада сезджтер басып шыгару барысында сацтау цажет Т болатын жекелеген талаптар усынылады. Цорытынды тужырымдарды зац шыгару ^ практикасында цолдануга болады. Цуцыцтыц мемлекет элеуеттщ бipден-бip кезi — лингвистикалыц сауаттылыцтыц Yлгiсi болу. ° Ty^h свздер: терминдердщ бipiздiлiгi цагидаты, аударма цызметi, азаматтыц зацна- о ма, зацнамалыц акт, цазац ттнщ сездiктеpi, элекрондыц база. Т

Е

Л

В

А

РОЛЬ ПРИНЦИПА УНИФИКАЦИИ ТЕРМИНОЛОГИИ

Махамбетова Айгуль Кобейсиновна

Ведущий научный сотрудник Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, магистр права;

г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]

Аннотация. Проблема унификации терминологии также актуальна и сегодня. Ученые уделяют особое внимание унификации терминов, соблюдению их последовательности. В этом контексте наша основная позиция — выводы ученых предшествующих эпох, в том числе С. Сейфуллина.

В статье изучается тип лексических ошибок среди лингвистических, встречающихся

>

го О го О

X

е о

"U 2 А JZ

в текстах действующих правовых актов. Лингвистические пробелы в законодательном тексте негативно сказываются на его качестве. Именно они представлены на конкретных примерах. К примеру, различное использование переводов одного и того же термина или словосочетания. Они приводятся не только из текстов нормативных правовых актов, но и на примерах изданных словарей. Также в статье взяты за основу результаты, достигнутые в ходе проведения фундаментальных и прикладных научных исследований, анализа, научной лингвистической экспертизы.

Правила и способы внесения поправок в правовые акты определены в юридической технике. Одним из них является способ замены слов или цифр, этот способ и факт его несоблюдения приводятся в таблице с указанием различных приемов терминов и слов гражданского законодательства, включая данные. Кроме того, составлена краткая таблица терминов, одобренных разными вариантами в отраслях отечественной электронной базы.

Для раскрытия актуальности темы внимание уделяется изучению проблемы в практическом разрезе. В качестве международного опыта представлен обзор практики переводческого дела соседней страны. Как один из подходов недопущения пробелов предлагаются отдельные требования к разработке текста закона и изданию словарей данной области. Выводы могут быть использованы в законотворческой практике. Образец лингвистической грамотности является источником потенциала правового государства.

Ключевые слова: принцип последовательности терминов, переводческая деятельность, гражданское законодательство, законодательный акт, словари казахского языка, электронная база.

THE ROLE OF THE PRINCIPLE OF TERMINOLOGY UNIFICATION

Makhambetova Aigul Kobeysinovna

Leading Researcher of the Center for Linguistics of the Institute of Legislation and Legal Information of the Republic of Kazakhstan, Master of Law; Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan, e-mail: [email protected]

Abstract. The problem of terminology unification is also relevant today. Scientists pay special attention to the unification of terms, the observance of their sequence. In this context, our main position is the conclusions of scientists ofprevious eras, including S. Seifullin.

The paper studies the type of lexical errors among the linguistic ones found in the texts of existing legal acts. Linguistic gaps in the legislative text have a negative impact on its quality. e They are presented in concrete examples. For instance, different use of translations of the same i term or phrase. They are cited not only from the texts of normative legal acts, but also on the o examples of published dictionaries. The paper also takes as a basis the results achieved in the g course of fundamental and applied scientific research, analysis, scientific linguistic expertise. ^ The rules and methods for amending legal acts are defined in legal technique. One of them s is the method of replacing words or numbers, this method and the fact of its non-compliance g are given in a table indicating various methods of terms and words of civil law, including data. ¿9 In addition, a brief table of terms approved by various options in the branches of the domestic electronic database has been compiled.

To reveal the relevance of the topic, attention is paid to studying the problem in a practical

CL

<

CL

О

< CI

o

o context. As an international experience, an overview of the translation practice of a neighboring < country is presented. As one of the approaches to avoid gaps, separate requirements are proposed

m

x

ь

for the development of the text of the law and the publication of dictionaries in this area. The conclusions can be used in legislative practice. The model of linguistic literacy is the source of the potential law-governed state.

Keywords: principle of the sequence of terms, translation activity, civil legislation, legislative act, dictionaries of the Kazakh language, electronic database.

DOI: 10.52026/2788-5291 2022 70 3 205

Юркпе

Элемде болып жаткан eзгерiстер колда-ныстагы к¥кык саласын да айналып етпей-дi. Мысалы, жаца терминнщ, технология-лардыц ену^ терминдердщ ескiру процесi жэне сол сияктылар мемлекетiмiздщ зац шыгару мэдениетше де ез эсерiн тигiзедi. Салдарынан бастапкы кабылданган зацдар, кодекстер тYзетулерге ушырап отырады. Сол тYзетулер белгш бiр заци эдiс-тэсiлдер мен ережелерге непзделш енгiзiледi. Олар-ды, ягни ресiмдеу тэсiлi, талабы мен кагида-ларыныц жиынтыгын зац тiлiмен айтканда зац техникасы деп аталады. Олар термино-логияда бiрiздiлiктi устануга катысты термин колдану практикасын калыптастыруда мацызды релге ие.

Зац саласындагы олкылыктардыц ката-рына орныккан терминдер мен сездердщ бiрiздi колданылмауын жаткызуга бола-ды. ^андай болмасын терю салдарды, атап айтканда, кукык нормаларыныц еюудайы тYсiндiрiлуiн болгызбаудыц бiрдiн-бiр ама-лы - зац техникасыныц тшсп ережелерiн сактау. Нактырак айтканда, бiрiздiлiк каги-датын сактау болып табылады.

Эд1стер

Талдау, оныц iшiнде лексика-стилистика-лык талдаудыц гылыми эдiстерi, семантика-лык зерттеу эдiсi, жалпы шолу жэне салы-стыру негiзге алынды.

Нег1зг1 бел1м (талкылаулар мен нэти-желер)

Терминологияны бiрiздендiру мэселесi термин жасау жэне оларды калыптастыру жумыстарын Yйлестiруге, сондай-ак жа-рыспалылыкты болгызбауга байланысты туындайды. Бiрiздендiру деп термин шыгар-машылыгы барысында жарыса колданылып

жYрген баламалардыц бiрiне токтап, оны арнаулы угымныц атауы ретiнде термино-логиялык лексикада турактандыру процесi тYсiнiледi. Бiрiздендiру жумысы, ец ал-дымен, терминологияда ретаздш тугызып, жарыса колданылып жYрген нускаларды са-ралап, солардыц бiрiн тiлде орныктырудан бастау алуга тиiс.

^олданыстагы терминдер бiрiздiлiгiнiц сакталмауы жайында галымдардыц тужы-рымдары аз болмады. Мэселен, Сэкен Сейфуллин «Оку-бшм майданында» мака-ласында бiр адамдар «Халык агарту комиссариаты» деп жазса, баскалары «Оку халык комиссариаты» деп жазатынын, бул атауды ретке келтсру кажет» екенiн айткан [1].

Еалымдар арасында кезкарас кай-шылыктарын, бiрiздiлiк сактау мэселесiн тугызган терминдер - ерекше сездер. «Тер-миннiц магынасына эмоционалды белгi тэн емес. Термин карапайым сезге караганда, арнайы магынаны бiлдiредi, ягни айтылган объектiнi барлык шынайы жагынан аша тYседi, ал эдеттеп угымнан нысанныц тек жалпылама кeрiнiсiн бiлуге болады» [2, 42-б.]. Терминдер eзiндiк ерекшелiгiне карай эр салага ж^еледь Солардыц бiрi - зацнама саласы, оныц кейбiр терминдерiнiц колда-нылу барысы макалада зерделенедi.

1998 жылгы 24 наурызда кабылданган «Нормативтiк кукыктык актiлер туралы» Зацныц 1-бабыныц 2) тармакшасында1, аталган Зацныц кYшiн жойган «^укьщтьщ актшер туралы» Зацныц сол бабыныц 7) тармакшасында да2 зацнамалыщ акт угы-мына аныктама берiлген. Аныктамасы бола турып, осы тiркестiц бiрiздi бершмегенш эр жылда басып шыгарылган зацнама саласы-ныц сeздiктерiнен керуге болады. Аталган сала бойынша кейбiр сездштердщ кестесi теменде келтiрiлдi.

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

>

го О го О

X

е о

"О

2 А

С

1 «Нормативтж щущыщтыщ актыер туралы» 1998 жылгы 24 наурыздагы Цазащстан Республикасыныц Зацы. V. https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z980000213_(царалган кут: 07.06.2022);

2 «Кущыцтыц актыер туралы» 2016 жылгы 6 сэуiрдегi Цазацстан Республикасыныц Зацы. V.https://adilet.zan.kz/kaz/ docs/Z1600000480/compare (щаралган куш: 07.06.2022);

Р.с. № Жылы Атауы Термин (казак тшшде) Термин (орыс т1л1нде)

1999 ж. Заци терминдердщ тYсiн-дiрмелiк-этимологиялык сeздiri низам, зацдар [3, 131-б] законодательство

2006 ж. Агылшынша-орысша-ка-закша зац терминдершщ сeздiri зац шыгарушы акт; зац актiсi [4, 18, 55, 89-б.] законодательный акт

2007 ж. Казакстан Республикасы колданыстагы зацдарыныц зац терминдерi мен угымда-рыныц мемлекетпк жэне орыс тшдершдеп сeздiгi зацнама законодательство

зацнамалык акт [5, 176-б.] законодательный акт

2010 ж. Зац терминдерi бойынша сeздер мен сeз т1ркестершщ казакша-орысша сeздiгi зацнама, зацдар жинагы, зац шыгару [6, 29-б.] законодательство

2013 ж. Зацнама угымдарыныц тезаурусы зацнамалык акт [7, 46-б.] законодательный акт

2014 ж. Казакша-орысша, орыс-ша-казакша терминологи-ялык сeздiк. Зацтану зац актiсi законодательный акт

зацдар, зацнама [8, 101, 156, 338-б.] законодательство

CL

< Z

CL

О

е

X

о

сп О

СП <

< СП

ь

-О

с;

ш £

Ч О X

о <

СП

X

ь

Нормативтiк кукыктык акпнщ алгаш кабылданган нускасы оныц бастапкы (мурагат) нускасы болып саналады. Зацна-маны жетiлдiру максатында оларга e3repi-стер мен тольщтырулар енгiзу аркылы TY3e-тулер енгiзiлiп отырады. Осындай тYзетулер мынадай:

1) норма мэтiнiнен сeздердi, цифрларды, курылымдык бeлiктердi жэне т.б. алып та-стау;

2) сeздердi, терминдерд^ цифрларды ауы-стыру;

3) акпнщ кейбiр к¥рылымдык бeлiгiн кYшi жойылды деп тану;

4) актшщ колданыстагы редакциясын жаца нормамен толыктыру немесе колданыстагы редакциясын нактылау;

5) зацнамалык актшщ колданыстагы бар-лык редакциясын немесе оныц жекелеген бeлiгiн eзгерту тYрiнде жасалады [9, 60-б.]. Мэселен, жогарыда кeрсетiлген тYзетулер

Казакстан Республикасыныц Азаматтык ко-дексiн (КР Азаматтык кодексш)3 де айналып eтпедi. Сол уакыттан бастап 2022 жылгы 21 мамыр аралыгындагы eзгерiстер тарихына CYЙенсек, оган барлыгы 136 тYзету енпзш-генi аныкталды жэне кейбiрi тeмендеri ке-стеде усынылды.

Онда орыс тiлiнде бiр гана сeздiц казак тшнде бiрнеше нускада жазылганы бай-калады, атап айтканда, 1998 жылы № 211 Зацмен оныц 49-бабы 3-тармагыныц бiрiн-шi абзацындагы «зац» (законом) деген сeз «зац актшерЬ» (законодательными актами) деген сeздермен ауыстырылса4, 2011 жылы № 421-IV Зацмен 37-бабыныц 2-тармагын-дагы «зацдар» (законодательством) - «зацнамалык актшер» (законодательными актами) деген сeздермен ауыстырылган5. М^ндагы «закон», «законодательство» сeздерiнiц «зац» деп колданылганын да кeруге болады.

3 1994 жылгы 27 желтоцсандагы Цазацстан Республикасыныц Азаматтыц кодека (Жалпы белщ).иRL: https://adilet. zan.kz/kaz/archive/docs/K940001000_/ (царалган кун1: 07.06.2022);

4 «Цазацстан Республикасыныц Азаматтыц кодекане (жалпы белш) жэне «Цазацстан Республикасыныц Азаматтыц кодекст (жалпы белш) кушне енгiзу туралы» Цазацстан Республикасы Жогаргы Кецестщ цаулысына езгергстер мен толыцтырулар енггзу туралы» 1998 жылгы 2 наурыздагы № 211 Цазацстан Республикасыныц Зацы. URL: https://adilet. zan.kz/rus/docs/Z980000211_/compare (царалган кYнi: 07.06.2022);

5 «Цазацстан Республикасыныц кейбip зацнамалыц актшерте азаматтыц зацнаманы жетiлдipу мэселелеpi бойынша езгетстер мен толыцтырулар енгiзу туралы» 2011 жылгы 25 наурыздагы № 421-IVЦазацстан Республикасыныц Зацы. URL: https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z1100000421/compare (царалган кYнi: 07.06.2022);

^урылымдык бел1к ^олданыстаFы редакция (атау тyлFасында) Орыс тшшде (атау ■r^Facbi^a) МyрaFaт нускасы Озгертшген жылы, Зац №

1-баптыц 2, 4-тармактары, 2-баптыц 3-тармагы жэне баска да баптар зац кужаттары законодательные акты 24.12.2001

2-баптыц 2-тармагы зацнамалык актiлер — 25.03.2011, № 421-IV

7-баптыц зац кужаттары 24.12.2001 —

4) тармакшасы зацнамалык актшер — 27.02.2017, № 49-VI

8-баптыц зац кужаттары 24.12.2001 —

2-тармагы зацнамалык актiлер — 25.03.2011, № 421-IV

38-баптыц 4-тармагы, 192-баптыц 5-тармагы зац актiлерi 24.12.2001

85-баптыц 4-тармагы бiрiншi абзацы зац кужаттары 24.12.2001

екiншi абзацы зац актiлерi — 13.10.2003, № 486-11

132-баптыц 3-тармагы, 133-баптыц 1-тармагы зац актiлерi 03.06.2003 № 426

299-баптыц 3-тармагы зац актiлерi — 17.01.2002 № 285-11

34-баптыц зац кужаттары 24.12.2001 ---

3-тармагы зацнамалык актшер --- 27.04.2012, № 15-V

Мемлекетiмiздiц нормативтш кукыктык актшершщ акпараттык-кукыктык жуй-есiнде берiлген кужаттарга шолу жасау барысында «зацнама» деген сез Б¥¥ Бас Ассамблеясы 1979 жылы 17 желтоксанда ка-былдаган «кукыктык тэртiптi сактау бойын-ша лауазымды тулгалар тэртiбi Кодексшщ» 1, 3-баптарында «law», «legislation»6 деген терминдердщ аудармасы ретiнде алынга-ны аныкталды. Сонымен катар «^азакстан Республикасыныц азаматтыгы туралы»

1991 жылгы ^Р Зацыныц 2 жэне 17-бапта-рында «законодательство» сезi «зацнама» деп колданылган7. Осы кыскаша шолудан «законодательство» сезiнiц «зацнама» деген аудармасы нормативтш кужаттарда 1979 жылдан бастап колданылады деп тужы-рымдауга болады. Дегенмен азаматтык зацнамада оныц «закон» деген сездщ де аудармасы ретшде кэдеге асканы кершедь Жiберiлген олкылык салдарынан, бiрiншi-ден, акпге тузетулер енгiзу барысында орыс

сг

В

СП А

> СП

О

СП

О

X

е о

"U 2 А JZ

6 1979 жылы 17 желтоцсанда Б¥¥Бас Ассамблеясыныц 34/169 царарымен цабылданган «Цуцыцтыц mgpmmmi сацтау бойынша лауазымды тулгалар mgpmi6mщ Кодека». URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/07900000001/compare (царалган куни 07.06.2022);

7 «Цазацстан Республикасыныц азаматтыгы туралы» 1991 жылгы 20 желтоцсандагы № 1017-XIIЦазацстан Республикасыныц Зацы. URL: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z910004800_/compare (царалган кут: 07.06.2022);

IX

< IX

О в х

о

со О

СП <

< СП

ь .0

ш £

ч О X

0 <

т

1

ь

х

х

Ь

тiлiндегi бiр гана сез ауыстырылган кезде казак тшнде ол бiрнеше нускада бершген-дiктен, оныц бiрнеше нускасын езгертуге тура келедi, екiншiден, накты аудармасы бола турып, оныц орнына баска сездщ ау-дармасын колдану норманьщ бурмалануына алып келедi. Ал буган жол беруге болмайды, ейткенi «зацнамалык актшщ мэтiнiнде ор-ныккан терминдер мен кещнен колданылып журген сездер, субъектшер жещл кабылдай-тындай сез орамдары пайдаланылуга тшс» [9, 7-б.].

Сонымен катар бiрнеше сез бiрдей магы-нада аударылган нормалар да орын алган. Мэселен, Азаматтык кодекстщ 3-бабыныц 2-тармагында «в актах законодательства» тiркесi «зац актiлерi» деп аударылса, «законодательные акты» деген тсркес аудармасы-ныц бiр нускасы да осындай. 4-бапта «акты гражданского законодательства» деген тср-кес «азаматтык зац цужаттары», 267-бап-тыц 1-тармагында «акт государственного органа» - «мемлекетпк органныц цужа-ты» деп бершсе, 15-баптыц 6-тармагында, 35-баптыц 1-тармагында жэне кейбiр белш-терде «документ» деген сездщ аудармасы да «цужат» деп алынган. Буган коса мэтш бойынша «законодательство» сезi бiрде «зац», бiрде «зацдар» деп бершсе, 42-бап-тыц 5-тармагында,159-баптыц 4-тармагын-да, 228-баптыц 1-тармагында жэне баска да баптарда «закон» деген сез «зац» деп аударылган.

1998 жылгы 2 наурыздагы №№ 211 Зацымен

КР Азаматтык кодексi «85-баптыц 3-тар-магы «жауапты болады жэне» деген сез-дерден кейiн «егер зац актыертде езгеше кезделмесе» деген сездермен толыктырыл-ды8. Осыдан 1998 жылы «законодательный акт» деген т1ркестщ «зац актiлерi» деген ау-дармасыныц колданылганы керiнедi. Ягни бул жерде зацнамалык актiлерде бiрыцFай терминологияны пайдалану талабы сактал-маFан.

БiрыцFай терминологияны калыптастыру жолдарыныц бiрi - терминологияныц ортак базасын жасау. Осындай база, атап айтканда Fылым, бiлiм, техника мен экономика, коFам-дык-элеуметтiк емiрдегi термин сездердiц бiрыцFай республикалык терминологиялык электрондык базасында (Терминологиялык база)9 казак терминологиясын жYЙелеудiц жаца талаптарын жYзеге асыру кезделген. Акпараттык куралдыц максаттары - терми-нологиялык лексиканы бiрiздендеру, оныц корын толыктыру, терминдер мен атаулар-ды казак тiлi нормаларына сэйкестендiрiп реттеу, колдану тиiмдiлiгiн арттыру. Базада жалпы алFанда 30 сала камты!етан.

Терминдердiц бiрiздiлiгi турFысынан тал-дау жYргiзiлген сала - сэулет жэне курылыс саласы. Онда барлы^ы 10613 термин камтылFан деп керсетшгешмен, олардыц накты саны 10117-нi курайды. Ец аз термин «щ» эрпiне 1 термин болса, ец кебi «т» эр-пiне - 1294. ЭртYрлi редакцияда жазылFан кейбiр терминдер темендегi кестеде берiлдi.

№ Термин (казак тшшде) Термин (орыс тшшде) Баска салада бершген нускасы

турттас абразив 1) 2016 жылы бектлген терминдер белiмiнде, Механика жэне машинатану, Машинажасау, Келш жэне катынас жол-дары салаларында «кажак»; 2) 2005 жылы бектлген термин белiмiнде «абразивы» -«^р^тас (техн.)»; 3) Энергетика, Су шаруашылы^ы, Кен iсi жэне металлургия салаларында «абразив, турm»; 4) Геология, геодезия жэне география саласында «абразивы» - «турmлер»; 5) Тамак енеркэсiбi жэне турмыстык кызмет саласында «тYрпi»

8 «Цазацстан Республикасыныц Азаматтыц кодексше (жалпы белш) жэне «Цазацстан Республикасыныц Азаматтыц кодекст (жалпы бвлгм) кушгне енггзу туралы» Цазацстан Республикасы Жогаргы КецесЫщ цаулысына взгергстер мен толыцтырулар енггзу туралы» 1998 жылгы 2 наурыздагы № 211 Цазацстан Республикасыныц Зацы. URL: https://adilet. zan.kz/rus/docs/Z980000211_/compare (царалган кYнi: 07.06.2022);

9 Бiрыцгай республикалыц терминологиялыц электрондыц базасы. URL: https://termincom.kz/about (царалган ^т: 07.06.2022);

ащрпшт1к, абсорбция абсорбция 1) 2018 жылы бектлген термин бeлiмiнде, Келш жэне ка-тынас жолдары, Биология, Экология салаларында «абсорбция»; 2) 2017 жылы бектлген термин бeлiмiнде, Физика жэне астрономия, Машинажасау, Химия, Медицина, Ауыл ша-руашылыгы, Су шаруашылыгы, Энергетика, 1с жYргiзу жэне мурагат iсi, Тамак eнеркэсiбi жэне турмыстык кызмет салаларында «абсорбция, сiцiрiлу, ащру»; 3) 2006 жылы бекiтiлген термин, Бектлген терминдер жи-нагы бел^ершде «опталу, опталыс (хим)»; 4) Жещл жэне токыма eнеркэсiбi саласында «ащру»; 5) Философия жэне саясаттану саласында «сщюу»; 6) Зацтану саласында «абсорбция, сорылу»

адгезия, жа-быскактык адгезия 1) Механика жэне машинатану саласында «адгезия, тута-су»; 2) Энергетика саласында «жабыскактык»; 3) Машинажасау, Химия салаларында «адгезия»; 4) Биология, Медицина салаларында «жабысулык»; 5) Кен iсi жэне металлургия саласында «адгезия, тутасым»; 6) Ауыл шаруашылыгы саласында «жабысу»; 7) Жещл жэне токыма eнеркэсiбi саласында «адгезия, жа-быстыру»

осы салада

^нкагар антисолнце «бриссоль» - «кYнкаFар»

бетонсын-дыргыш бетонолом «электробетонолом» - «электр бетонбузгыш»

уршыкты блок блок вертлюжный «вертлюжий» - «уршык», «уршыкбас»

iргекабат блогы блок цокольный «этаж цокольный» - <арге кабат»

Н

X

X

ИИ

s

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

А

СП

О

СП

О

X

е о

"О

2 А

С

Сонымен бiрге кeрсетiлген терминология базасында 1971 - 1981 жж. бектлген терминдер арасында «законодательство» терминшщ 1) зацдар; 2) зац шыгару (зац саласы) деп бектлгеш аныкталды. Осы-дан бiрыцFай терминология талабын сактап, макулданган сездер мен терминдердi колда-нуда бiрiздiлiк кагидатын устану кажет де-ген тужырым жасауга болады.

^азiрri заман, эаресе, пандемия жагдайы элемдi цифрландыру форматына тез ауы-стырып жiбердi. Бiрер жыл бурын кагаз форматында керсетшетш кызметтер, жумыс жэне т.б. электрондык форматка кeшiрiл-дi. Бул зацнама саласына да ез эсерiн ти-гiздi. Мэселен, кашыктан жумыс iстеудi кукыктык реттеу тургысынан жетiлдiру максатында ^Р Ецбек кодексiне тиiстi ез-герiстер мен толыктырулар10 енгiзiлдi. 0з-

герiстердiц кеп бeлiгi жазбаша нысанда берiлетiн кез келген кужат тYрiн электрондык нускасына ауыстыруга катысты болды. Ал толыктырулар «кашыктан аралас жумыс ютеудЬ», «кашыктан жумыс ютеудЬ», олар-дыц тэртiбiн, реттелуiн камтыды. Эр уакыт кезецiнде азаматтык зацнамага жасалган тYзетулердiц белгiлi бiр кажеттшктен туын-даганы сeзсiз. Дегенмен тYзетулер бары-сында бiрiздiлiк кагидатын сактау - мiндеттi талаптардыц бiрi. Оны сактамаудыц терiс салдарга алып келетЫ зерделеп еткен ке-стеден анык кeрiндi.

^озгалып отырган мэселе бойынша ха-лыцаралыц тэж1рибе реттде Армения Республикасыныц аударма кызметi тэж1ри-бесше токталуга болады. Армения Респу-бликасы Эдiлет министрлiгiнiц «Аударма орталыгы» мемлекетпк коммерциялык емес

10 «Цазацстан Республикасыныц Ецбек кодекане цашыцтан жумыс ¡стеудщ цуцыцтыцреттелут жетыдгру мэселелерг бойынша взгергстер мен толыцтырулар енггзу туралы» 2021 жылзы 1 шiлдедегi Цазацстан Республикасыныц Зацы. URL:https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z2100000061/compare (царалзан KYнi: 07.06.2022)

CL

< Z

CL

О

е

X

о

m О

сп <

< СП

ь

-Q

с;

ш £

Ч О X

о <

СП

уйымында аударма жумыстары АСТ ЕН 15038 «Аударма кызметтерг кeрсетiлетiн кызметтерге койылатын талаптар» стан-дартыныц (Стандарт) талаптары непзшде уйымдастырылады. Армения Республика-сында осы Стандарт 2008 жылдан бастап Аударма орталыгын куру бойынша жумы-стар шецбершде колданылады. Кeрсетiлген Стандартта аударма кызметтерш усынушы-лар басшылыкка алатын жекелеген 95 талап белгiленген. Онда аударма процесшщ жал-пы уйымдастырылуына, осы процеске каты-сатын адами жэне техникалык ресурстарга, сапаны камтамасыз ету тетiктерiне, жоба-ларды баскаруга, кызметтер керсету рэам-дерiне катысты талаптар камтылган. Атап айтканда, Стандартта белгшенген шарт-тарга сэйкес Ортальщтьщ кэсiби курамы ха-лыкаралык децгейде кещнен колданылатын Традос компьютерлiк багдарламасымен жу-мыс iстейдi, ол «аудармаларды сактау банкi» жэне «терминдер базасы» болып бeлiнедi, оган барлык аударма мен колданылатын термин енпзшед^ осылайша терминдердi дэйектi колдану мYмкiндiгiн тугызады, бiр мезгiлде аударма процесшщ тшмдшпн арттыра отырып, уксас, кайталанатын кы-зметтi керсету кезiнде ресурстарды тиiмдi пайдалану жэне т.б. аркылы аудармалардыц тещупнускалылы^ы дэрежесiне кепiлдiк бе-редР.

Корытынды

Дорыта айтканда, кукыктык элеует жаFынан кандай болмасын кез келген кужат тYрiн эзiрлеу барысында сездер, тсркестер мен терминдердщ бiрiздi колданылуыныц мацызы зор. Осыны ескере отырып, темен-

дегiдей тужырым жасауга болады:

кукыктык актiлерге тYзетулер eHri3y максаты кезделген кужаттарды эзiрлеy барысында колданыстагы орныккан сездер мен бектлген терминдердi мэтiн бойынша бiрiздi колдану;

аталган кагидатты сактау Yшiн мэпннщ соцгы электрондык нускасын кужаттагы сезд^ тiркестердi iздеy командасы аркылы олардьщ бiрiздi жазылганын не жазылмага-нын тексеру, эртYрлi колданылган жагдайда дурыс нускасына ауыстыру сиякты редакци-ялау сипатындагы жумыстарды кYшейтy;

кужатты эзiрлеy барысында тYзетyлер ен-гiзiлiп отырган нормативтiк актшщ мэтшш-дегi бiрiздi колданылмаган сездер мен тср-кестердi мYмкiндiгiнше дурыс нускасымен ауыстыру;

бiрыцFай терминдер базасын одан эрi жетiлдiрy, зацнамалык кужаттарды эзiрлеy кезiнде бекiтiлген терминдердi басшылыкка алу;

кужат мэтiнiн эзiрлеyдщ сощы сатысын-да ортак редакциялау, терминдердi бiрiзден-дiрy жумыстары Yшiн келiсyден еткен кужатты бiрiздiлiкке келтсрудщ колданыстаFы зацнамамен сэйкес келтсру жумыстарын тыщылыкты тYPде жалFастырy;

зацнама саласына катысты кез келген эде-би куралды, мысалы, сездiктi эзiрлеy барысында колданыстаFы зацнамада орныккан, аныктамасы берiлген терминдер мен сез тср-кестерiн басшылыкка алу керек. Сонымен катар керсетiлген жумыстарды коса аткару Yшiн бiр немесе бiрнеше жауапты кызмет-кердi таFайындап, оларды кызметтiк функ-цияларына енгiзy усынылады.

ЭДЕБИЕТ

1. ШYленбаев Н.К.. Терминдерд1 цалай дурыс б1р1зденд1рем1з? 05.03.2018. URL: https:// termincom.kz/articles/?id=67

2. Исакова С.С. Колданбалы терминология. Оцу цуралы. - Ацтвбе, 2015. 175 б.

3. Ымулы М. Заци терминдердщ тYсiндiрмелiк-этимологиялыц свзд1г1. - Алматы: «Созд1к-Словарь», - 1999. - 312 б.

4. Окушева Г.Т., Жанадыова З.М., Ерюнбаева Л.К Агылшынша-орысша-цазацша зац терминдертщ свздт. Алматы: Нур-пресс, - 2006. -106 б.

5. «Казахстан Республикасы цолданыстагы зацдарыныц зац терминдерi мен угымда-рыныц мемлекеттж жэне орыс тiлдерiндегi свздт». «Словарь юридических терминов и понятий действующего законодательства Республики Казахстан на государственном и русском языках» - Астана: «Казахстан Республикасыныц Зац шыгару институты» ЖШС, 2007. -1000 б.

X

ь

11 ГНКО «Центр переводов Министерства юстиции Республики Армения». URL: http://www.translation-centre.am/ru/tasks. html (царалзан кYнi: 07.06.2022)

6. Зац терминдерг бойынша свздер мен свз тгркестерШц цазацша-орысша сездш/ Кураст. Н.Э. Кулымбетов, Г.К. Мылтыцбаева, Г.Э. ЖYнiсова. - Алматы: Казацстан Ре-спубликасы 11МАкадемиясыныц FЗжРБЖ¥Б, 2010. - 92 б.

7. Д. Омашулы. Зацнама угымдарыныц тезаурусы. - Алматы, «Свздт-Словарь», 2013. -192 б.

8. Казацша-орысша, орысша-цазацша терминологиялыц свздк Зацтану/ Жалпы ред. басц. М.Б. Касымбеков. - Алматы: «КАЗацпарат» баспа корпорациясы, 2014. - 532 б.

9. Нормативтт цуцыцтыц актiлердi реЫмдеу жвнiндегi эд^темелт усынымдар (зац техникасы): Эд^темелт цурал /Авт. ужым басш. менред. Р.К. Сэрпеков - Астана: «Ка-зацстан Республикасыныц Зацнама институты» ММ, 2019. - 160 б.

REFERENCES

1. Shulenbaev N.K. Terminderdi щШ durys birizdendiremiz? 05.03.2018. URL: https:// termincom.kz/articles/?id=67

2. Isakova S.S. ^ldanbaly terminologiya. Оци цига1у. - A^ebe, 2015. 175 b.

3. Izimyly M. ZaЦ terminderdщ tYsindirmelik-etimologiyalyц sezdigi. - Almaty: «Sezdik-Slovar'», - 1999. - 312 b.

4. Okusheva G.T., Zhanadilova Z.M., Erkinbaeva L.К. Asylshynsha-oryssha^za^sha zaц terminderinщ sezdigi. Almaty: Nyr-press, - 2006. - 106 b.

5. «^za^tan Respublikasy цоldanystasy zaцdarynyц zaц terminderi men Yгymdarynyц memlekettik zhэne orys tilderindegi sezdigi». «Slovar' yuridicheskikh terminov i ponyatii deistvuyushchego zakonodatel'stva Respubliki Kazakhstan na gosudarstvennom i russkom yazykakh» - Astana: «^za^tan Respublikasynyц Zaц shysaru instituty» ZhShS, 2007. - 1000 b.

6. Zaц terminderi boiynsha sezder men sez tirkesterinщ цazaцsha-oryssha sezdigi/ ^yrast. N.Э. ^ylymbetov, G.K. Mylty^aeva,

G.Э. Zhynisova. - Almaty: ^za^stan Respublikasy IIM Akademiyasynyц FZzhRBZh¥B, 2010. - 92 b.

7. D. Omashyly. Zaцnama Yгymdarynyц tezaurusy. - Almaty, «Sezdik-Slovar'», 2013. - 192 b.

8. Каza^sha-oryssha, oryssha-цazaцsha terminologiyalyц sezdik. Za^anu/ Zhalpy red.basц. M.B. ^symbekov. - Almaty: «^Za^amt» baspa korporatsiyasy, 2014. - 532 b. Н

9. Normativtik цуцуцЩ aktilerdi resimdeu zhenindegi эdistemelik ysynymdar (zaц tekhnikasy): Эdistemelik ЦYral / Avt. yzhym bassh. Men red. RК. Sэrpekov - Astana: «^za^tan Respublikasynyц Zaцnama instituty» MM, 2019. - 160 b.

ZQAI

X

Т

(Jü

А

о x о

ь А

er

В

СП А

> СП

О

СП

О

X

е о

"U

2 А

JZ