Научная статья на тему 'ЗАҢНАМА ТІЛІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕР'

ЗАҢНАМА ТІЛІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕР Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
31
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ЖАһАНДАНУДЫң әСЕРі / ЗАң АУДАРМАСЫНЫң ЕРЕКШЕЛіКТЕРі / ЗАңНАМА ЛИНГВИСТИКАСЫ / ХАЛЫқАРАЛЫқ ТЕРМИНДЕР / ЗАңДАРДЫ МЕМЛЕКЕТТіК ТіЛДЕ әЗіРЛЕУ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шолан Бекен Ахметоллаулы

Мақалада жаһанданудың әсерінен заң тілінің (әсіресе, аударма тілінің), оның ішінде, терминдер мен сөз тіркестерінің дұрыс қолданылмауына қатысты сыни пікірлер айтылып, оларды түзетудің тиімді әдістері ұсынылады. Азаматтық кодекс пен басқа да бірқатар заңдардың мәтіндерін мұқият талдау арқылы терминдер мен сөз тіркестерінің бірізділігін қамтамасыз ету мәселесіне байланысты ғылыми тұрғыдан негізделген нақты мысалдар келтіріледі. Автор халықаралық терминдерді тиісті мамандар мен заңгерлердің қатысуымен талқылап, тілдік нормаларды сақтай отырып енгізу қажеттігін еске салады. Заңнамалық актілер орыс тілінде әзірленіп, кейіннен қазақ тіліне аударылатындықтан, аударма тілінің тазалығына қатысты кемшіліктер кездесіп қалады. Оларды болғызбаудың бірден-бір жолы - заңнамалық актілерді, олардың ілеспе құжаттарын мемлекеттік тілде әзірлеуді жолға қою. Осыған орай, мақалада заңнамалық актілерді қазақ тілінде кезең-кезеңмен әзірлеуге дайындық жұмыстарын тиянақты түрде жүргізу жөнінде ұсыныстар беріледі. Қазақстан тәуелсіздік алып, демократиялық қоғамға бет бұрғаннан кейін басқа елдермен өндірістік-экономикалық, рухани-мәдени байланыстар нығайды. Соның әсерінен тілдік қорымыз да толыға түсті. Халықаралық терминдерді енгізу барысында екі түрлі ұсыныс-пікір қалыптасқан. Біріншісі - терминдерді аудармай, сол күйінде пайдалану, ал екіншісі - сәтті баламасы табылған сөздерді тіл мамандарының талқысынан өткізіп, қолданысқа енгізу. Осы екі пікірді салыстыра отырып, түпкілікті шешімге келуге болатыны мысалдар арқылы дәлелденеді. Автор заңнама тіліне, оның ішінде аударма тіліне қатысты кейбір проблемалық мәселелер туралы сөз қозғайды. Бұл ретте, мүдделі тұлғалар алдында мемлекеттік тілдегі заңнамалық актілердің сапасын биік деңгейге көтеруге мүмкіндік беретін қыруар жұмыс күтіп тұрғаны атап өтіледі.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CERTAIN ISSUES OF THE IMPROVEMENT OF THE LANGUAGE OF LEGISLATION

The article notes comments which under the influence of globalization led to the incorrect use of the language of the law (especially the translation language), including terms and phrases, and suggests effective methods for correcting them. Based on the results of a deep analysis of the texts of the Civil Code and a number of other laws, specific scientifically based examples are given related to the problem of ensuring uniformity of terms and phrases. The author emphasizes that the introduction of international terms and observing the language norms should be discussed with the participation of relevant specialists and lawyers. Legislative acts are developed in Russian and subsequently translated into Kazakh, in connection with there are shortcomings regarding the purity of the translation language. The only way to prevent them is to develop legislative acts and accompanying documents for them in the state language. In regard to this, the article provides recommendations for accurate preparatory work for the phased development of legislative acts in the Kazakh language...The article notes comments which under the influence of globalization led to the incorrect use of the language of the law (especially the translation language), including terms and phrases, and suggests effective methods for correcting them. Based on the results of a deep analysis of the texts of the Civil Code and a number of other laws, specific scientifically based examples are given related to the problem of ensuring uniformity of terms and phrases. The author emphasizes that the introduction of international terms and observing the language norms should be discussed with the participation of relevant specialists and lawyers. Legislative acts are developed in Russian and subsequently translated into Kazakh, in connection with there are shortcomings regarding the purity of the translation language. The only way to prevent them is to develop legislative acts and accompanying documents for them in the state language. In regard to this, the article provides recommendations for accurate preparatory work for the phased development of legislative acts in the Kazakh language. The industrial, economic, spiritual, and cultural ties with other countries were strengthened when Kazakhstan gained independence and transitioned to a democratic society. Under his influence, the language fund was also replenished. During the introduction of international terms, two different opinions were formed. The first is the use of terms without their translation, and the second one is the discussion of the translation of words with specialists in the field of language and the introduction of the most successful translation of them. These examples proved that comparing these two opinions, it is possible to come to a final decision. The author addresses some problematic issues concerning the language of legislation, including the language of translation. At the same time, it is noted that serious work is ahead of the interested parties, which will allow raising the quality of legislative acts in the state language to a high level.

Текст научной работы на тему «ЗАҢНАМА ТІЛІН ЖЕТІЛДІРУДІҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕР»

ЭОЖ (УДК) - 811.512.122' 374:34

ЗАЦНАМА Т1Л1Н ЖЕТ1ЛД1РУДЩ КЕЙБ1Р МЭСЕЛЕЛЕР1 Бекен Ахметолла^лы Шолан

Казащстан Республикасыныц Зацнама жэне щущыщтыщ ащпарат институты Лингвистика орталыгыныц жетекшг гылыми щызметкерг, Нур-Султан щаласы, Казащстан Республикасы; e-mail: sholan50@mail.ru

Аннотация. Мащалада жаhанданудыц эсертен зац тшнщ (эс1ресе, аударма тшнщ), оныц гшгнде, терминдер мен свз тгркестершц дурыс щолданылмауына щатысты сыни тюрлер айтылып, оларды тYзeтудiц тшмд1 эд1стер1 усынылады.

Азаматтыщ кодекс пен басща да бiрщатар зацдардыц мэттдерт мущият талдау арщылы терминдер мен свз тiркeстeрiнiц бiрiздiлiгiн щамтамасыз ету мэселеЫне байла-нысты гылыми тургыдан нeгiздeлгeн нащты мысалдар кeлтiрiлeдi. Автор халыщаралыщ тeрминдeрдi тиiстi мамандар мен зацгерлердщ щатысуымен талщылап, тшдт нормалар-ды сащтай отырып eнгiзу щажетттн еске салады.

Зацнамалыщ актшер орыс тшнде эзiрлeнiп, кешннен щазащ тшне аударылатындыщтан, аударма тшнщ тазалыгына щатысты кемшшктер кездест щалады. Оларды болгызбау-дыц бiрдeн-бiр жолы - зацнамалыщ актiлeрдi, олардыц шеспе щужаттарын мемлекеттт тшде эзiрлeудi жолга щою. Осыган орай, мащалада зацнамалыщ актiлeрдi щазащ тшнде кезец-кезецмен эзiрлeугe дайындыщ жумыстарын тиянащты турде ЖYргiзу жвтнде усы-ныстар бeрiлeдi.

Казащстан тэуелЫздт алып, демократиялыщ щогамга бет бурганнан кешн басща ел-дермен вндiрiстiк-экономикалыщ, рухани-мэдени байланыстар ныгайды. Соныц эсeрiнeн тшдт щорымыз да толыга тYстi. Халыщаралыщ тeрминдeрдi eнгiзу барысында ею тYрлi ^ усыныс-птр щалыптасщан. Бiрiншiсi - тeрминдeрдi аудармай, сол кушнде пайдалану, ал

0 eкiншiсi - сэттi баламасы табылган свздeрдi тш мамандарыныц талщысынан втюзт, щолданысща eнгiзу. Осы ек1 пiкiрдi салыстыра отырып, тYпкiлiктi шeшiмгe келуге болаты-

т ны мысалдар арщылы дэлeлдeнeдi.

Автор зацнама тшне, оныц штде аударма тшне щатысты кeйбiр проблемалыщ мэсе-лелер туралы свз щозгайды. Бул ретте, мYддeлi тулгалар алдында мемлекеттт тiлдeгi

1 зацнамалыщ актшердщ сапасын бшк децгейге квтеруге мYмкiндiк беретт щыруар жумыс | кYтiп турганы атап втiлeдi.

Ty^h свздер: жаhанданудыц эсeрi, зац аудармасыныц eрeкшeлiктeрi, зацнама лингви-^ стикасы, халыщаралыщ терминдер, зацдарды мемлекеттт тшде эзiрлeу.

о о

< НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ЯЗЫКА

< СП

ь

с;

ш £

Ч О X

о <

СП <

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА Шолан Бекен Ахметоллаулы

Ведущий научный сотрудник Центра лингвистики Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, г. Нур-Султан, Республика Казахстан; e-mail: sholan50@mail.ru

Аннотация. В статье отмечены замечания, которые под влиянием глобализации при-g вели к неправильному употреблению языка закона (особенно языка перевода), в том числе ^ терминов и словосочетаний, и предложены эффективные методы их исправления.

По результатам тщательного анализа текстов Гражданского кодекса и ряда других законов приводятся конкретные научно обоснованные примеры, связанные с проблемой Щ обеспечения единообразия терминов и словосочетаний. Автор напоминает, что введение международных терминов, соблюдая языковые нормы, необходимо обсудить с участием

соответствующих специалистов и юристов.

Законодательные акты разрабатываются на русском языке и впоследствии переводятся на казахский язык, в связи с чем имеются недостатки в отношении чистоты языка перевода. Единственный способ их предотвращения - разработка законодательных актов, сопроводительных документов к ним на государственном языке. В этой связи в статье даны рекомендации по тщательному проведению подготовительной работы к поэтапной разработке законодательных актов на казахском языке.

После обретения Казахстаном независимости и перехода к демократическому обществу укрепились производственно-экономические, духовно-культурные связи с другими странами. Под его влиянием пополнялся и языковой фонд. В ходе введения международных терминов сформировались два разных мнения. Первое - использование терминов без их перевода, а второе - обсуждение перевода слов со специалистами в области языка и введение в действие наиболее удачного их перевода. На примерах доказывается, что, сравнивая эти два мнения, можно прийти к окончательному решению.

Автор затрагивает некоторые проблемные вопросы, касающиеся языка законодательства, в том числе языка перевода. При этом отмечается, что перед заинтересованными лицами предстоит серьезная работа, которая позволит поднять на высокий уровень качество законодательных актов на государственном языке.

Ключевые слова: влияние глобализации, особенности перевода закона, лингвистика законодательства, международные термины, разработка законов на государственном языке.

CERTAIN ISSUES OF THE IMPROVEMENT OF THE LANGUAGE

OF LEGISLATION

Sholan Beken Ahmetollauly

Leading Researcher of the Linguistic Center of the Institute legislation and legal information of the Republic of Kazakhstan Nur-Sultan, Republic of Kazakhstan; e-mail: sholan50@mail.ru

x

Abstract. The article notes comments which under the influence of globalization led to the s incorrect use of the language of the law (especially the translation language), including terms and T phrases, and suggests effective methods for correcting them. y

Based on the results of a deep analysis of the texts of the Civil Code and a number of other 5 laws, specific scientifically based examples are given related to the problem of ensuring uniformity > of terms and phrases. The author emphasizes that the introduction of international terms and s observing the language norms should be discussed with the participation of relevant specialists a and lawyers. m

Legislative acts are developed in Russian and subsequently translated into Kazakh, in T connection with there are shortcomings regarding the purity of the translation language. The only a way to prevent them is to develop legislative acts and accompanying documents for them in the n state language. In regard to this, the article provides recommendations for accurate preparatory 5 work for the phased development of legislative acts in the Kazakh language. o

The industrial, economic, spiritual, and cultural ties with other countries were strengthened §( when Kazakhstan gained independence and transitioned to a democratic society. Under his influence, the language fund was also replenished. During the introduction of international terms, p two different opinions were formed. The first is the use of terms without their translation, and the second one is the discussion of the translation ofwords with specialists in the field of language and the introduction of the most successful translation of them. These examples proved that comparing these two opinions, it is possible to come to a final decision.

The author addresses some problematic issues concerning the language of legislation, including the language of translation. At the same time, it is noted that serious work is ahead of the interested parties, which will allow raising the quality of legislative acts in the state language to a high level.

Keywords: the impact of globalization, features of the translation of the law, the legislation S linguistics, international terms, the development of laws in the state language.

DOI: 10.52026/2788-5291 2021 66 3 92

IN О IN

CL

< z

CL

О

e

X

о

CO

О

in <

< CO

ь

Ш £

о

X

0 <

СП

1

X

ь

Юр^пе

^огам дамуыныц эртYрлi кезецдершщ eзiндiк ерекшелiктерi болатыны белгiлi. Бiздщ когамныц негiзгi даму ерекшелш-терЫц бiрi эрi бiрегейi жаhандану процес болып табылады. Бул бYкiл элемге тэн ор-так кубылыс болгандьщтан, одан бiздщ ел де тыс кала алмайды. Жаhанданудыц адам-затка пайдалы жактарын жокка шыгармай-мыз, eйткенi гылыми прогрестщ барлык жетiстiктерi мен жацалыктары бYкiл адам-затка ортак. Ягни, муныц eзi «келюш тш-кен тон - келте болмас» деген устанымга сай келедь Алайда, жаhандану «дауылы» шарпыган улттык кундылыктар: тiл мен дiл, салт-сана, эдет-гурып Yлкен eзгерiстер-ге ушырап, тiптi жогалып кетуi де мYмкiн. Соныц iшiнде улттык мYДдеге, эаресе тiл мэселесiне катысты кауш-катердщ белгiлерi казiрдщ eзiнде анык бiлiне бастады.

Yстiмiздегi жылдыц желтоксан айында ^азакстан Республикасыныц Тэуелсiздiгiне 30 жыл толады екен. Бул аз уакыт емес. Тэу-елсiздiriмiздщ негiзгi кепшдершщ бiрi болып табылатын мемлекеттiк тш мэселесiне баса назар аудару кажеттш де осы пайым-нан туындайды. Эйткенi «^азак тiлiн мец-геру - бiртутас улт болу жолындагы айрык-ша мацызды кадам.» [1]. Сондыктан бYгiнгi тацдагы негiзгi максат - колданылып жYр-ген кодекстердщ, зацдар мен зац актшершщ казак тшндеп мэтнiн жетiлдiру аркылы бо-лашакта оныц мемлекеттiк мэртебесiне лай-ыкты мацызды рeлге ие болуына ыкпал ету.

ЭЫстер мен материалдар

Кез келген зацнама да, оныц аудармасы да тiрi организм сиякты удайы жетiлдiрiп отыруды кажет етедь Гылыми прогресс карыштап дамып, ^н сайын жацалыктар ашылып жаткан казiргi заманда уакыт ^шь нен калыспай, эрбiр жацалыкты дурыс ка-былдай бiлудiц мацызы зор.

Терминдер мен сeз тiркестерiнiц аудар-масын жетiлдiру Yшiн сeздiктерге салы-стырмалы тYPде зерделеу жYргiзiлдi. Ко-декстер мен зацдарда жш колданылатын терминдер мен сeздер стилистикалык, линг-вистикалык, грамматикалык тургыдан тал-данып, дурыс эрi дэл нускалары усынылды.

1994 жылгы 27 желтоксандагы ^азакстан Республикасы Азаматтык кодексiн1 (будан эрi - Азаматтык кодекс (Жалпы бeлiм) ау-дармасында ушырасатын кемшiлiктер мен олкылыктар аныкталып, накты мысалдар келтiрiлдi.

Нэтижелер мен талцылаулар

Зацнамалык актiлерге жаца терминдердi енгiзуде бiрыцFай кeзкарас калыптасып ке-ледi. Екiудай тYсiнiлетiн сeздердi, сeз тсрке-стерiн бiр iзге салу мэселесi колFа алынып жатканымен, бул мэселе элi кYн тэр^бшен толык тYсе коЙFан жок. Эйткеш бул кыру-ар ецбектi, жан-жакты зерттеп-зерделеудi кажет ететiн, саралап, байыппен каралатын кYPделi жумыс. Осыны ескере отырып, eткен жылы ^азакстан Республикасы Эдшет ми-нистрлiгiнiц Зацнама жэне кукыктык акпа-рат институты Лингвистика орталы^ыныц 2021 жылы жYргiзетiн «^азакстан Республикасы Азаматтык кодексiнiц (Жалпы жэне Ерекше бeлiмдер) мэтiндiк тещупнуска-лыFын камтамасыз ету мэселелерi» такы-рыбындаFы iргелi жэне колданбалы Fылы-ми зерттеу жумысыныц жоспары жасалды. Оныц басты максаты - осы Кодексшщ мем-лекеттiк тiлдегi мэтшдерш талдау, жуйелеу, бiрiздендiру аркылы оныц казак тшндеп лексикасын, стильдiк ерекшел^ерш жетш-дiру жэне зерттеу объекпсшщ тiлдiк норма-ларын колданбалы турде талдау.

Азаматтык кодекстiц (Жалпы бeлiм) 26 жылдык даму динамикасы OFан 144 eзгерiс енгiзiлгенiн кeрсетедi. Эрбiр eзгерiс Кодекстi лексикалык, стилистикалык жэне лингви-стикалык турFыдан жетiлдiре тусетiнiне карамастан, оныц колданыстаFы мэтЫнде каFидатты кемшiлiктер, олкылыктар мен тшдш коллизиялар орын алып келедi. Мы-салы, осы Кодекстiц 22, 47, 48, 56, 69, 180, 186, 269-баптарында орыс тiлiндегi «должник» термиш «борышкор» деп аударылса, 21, 52, 129, 268, 282-баптарында «борыш-кер» нускасында берiлген. Тiлдiк норма бой-ынша «-кор» деген журнак кeбiнесе терiс уFым тудыру Yшiн («жала-кор», «шылым-кор») жалFанады. Сондыктан «жумыскер», «Fарышкер» деген сeздер сиякты бул термин

1 1994 жылгы 27 желтоцсандагы Цазацстан Республикасы Азаматтыц кодека (Жалпы бвлш) //https://adilet.zan.kz/rus/ docs/K940001000_/compare (царалган KyHi: 14.06.2021 ж.)// 60 - 130-баптар.

дi де «-кер» жалгауын жалгап, «борышкер» нускасында колданган дурыс деп ойлаймыз.

Терминдер мен тсркестердщ сездшн (те-заурусын) тузген кезде зац лексикасыныц езiндiк ерекшелiктерiн, зацныц магынасын ашатын нормалардыц дэлдiгiн катац сактау керек. Егер бiр сез еюудай магынада немесе эртYрлi аударылса, зацныц нормасы еюудай тYсiнiлiп, дэлдiктен ауыткып кетедi.

Мэселен, «законодательные акты» тсркеа осы Кодекстiц 77-бабыныц

1-тармагында «зац актiлерi», ал осы баптыц 4-тармагында «зац кужаттары» болып екi тYрлi алынган. Бiрiншiден, ^азакстан Ре-спубликасы Yкiметiнiц жанындагы Респу-бликалык терминология комиссиясы (будан эрi - Терминком) «законодательство» деген сездi «зацнама»2 деп бектп берген, екшшь ден, бул жагдайда «актiнiц» магынасы «ку-жат» емес, «кужатты» керi аударганда «документ» болып шыгады. Актiнiц кукьщтьщ салмагы кужатка караганда басым екеш бел-гiлi. Бул арада нормалык жэне лексикалык кателерге жол бершген.

Аталган Кодексте жиi кездесетiн (69-баптыц 1-тармагы, 70-баптыц

2-тармагы, 71-баптыц 3-тармагы, 76-бап-тыц 3-тармагы жэне т.с.с.) «пропорционально» деген аныктауыштыц тYпмэтiнге карай Yш тYрлi аудармасы («сэйкес», «мелшерь не тец», «карай») колданылып, сездердiц бiрiздiлiгiне нуксан келтiрiлген. Егер, бул сез тYбiрiнiц «пропорция (ргорог!ю)» деген латын тiлiндегi магынасы «ара катынас», «аралык елшем» деген бiрнеше угымга белiнiп кететiнiн ескерсек, осы халыкара-лык терминдi аударудыц кажет бар ма деген сурак туындайды. Сондыктан оныц «пропорционалды тYPде» деген баламасын колданган жен. Мундай сэтiмен табылып, кецiнен колданылып жYрген сездер мен сез тiркестерi сездш корымызда аз емес (мыса-лы: аккредитация - аккредиттеу, депонирование - депониттеу, идентификация - иден-тификаттау жэне т.б.). Сол сиякты, Кодекс мэтiнiндегi мына терминдердi де саралап, бiр iзге тYсiрiп, дурыс эрi дэл нускаларын колдануды усынамыз: процент (95-баптыц 1-тармагында - процент, осы баптыц 5-тар-магында - пайыз, дурысы - пайыз); рынок (91-баптыц 3-тармагында жэне 128-5-бап-тыц 2-тармагында - рынок, 106-баптыц 1-тармагында жэне 110-баптыц 1-тармагын-да - нарык, дурысы - нарык); положение

(72-баптыц 4-тармагында - ереже, дурысы

- кагида); денежная единица (127-бапта -акша белiнiсi, дурысы - акша бiрлiгi).

Азаматтык кодекстiiц бiз карастырган Жалпы белiмiнде жекелеген сездер мен терминдерден баска кейбiр орашолак ау-дарылган сейлемдер мен тiркестер де бар. Оларды жеке-жеке талдап, керсет^ мака-ланыц келемi кетермейтiндiктен, бiр мы-салмен гана шектелудi жен кердш. Ендi Кодекстiц 92-бабыныц 5-тармагы екiншi абзацыныц аудармасына назар аударайык: «К компотенции исполнительного органа акционерного общества относится решение всех вопросов, не составляющих иклю-чительную компетенцию других органов общества, определенную законодательством или учредительными документами»

- «^огам баска да органдарыныц зацдармен немесе курылтай кужаттарымен белгшенген ерекше кузыретiне кiрмейтiн барлык мэсе-лелердi шешу акционерлiк когамныц атка-рушы органыныц кузiретiне жатады». Осы сейлемде грамматикалык жэне лексикалык кател^ер орын алган. Бiрiншiден, «^огам» деген сезден кейiнгi «-ныц» септш жалгауы тYсiп калган, екiншiден, орысша мэтiндегi «законодательными актами» деген тсркес «зацдармен» емес, «зацнамалык актшер-мен» деп аударылуга тиiс едi. Ал «исключительный» деген аныктауыш «ерекше» емес, Терминкомныц бекiтуi бойынша «айрыкша» деп алынуы кажет болатын. Ендi осы сей-лем аудармасыныц дурыс нускасын келтiре кетейiк: «^огамныц баска да органдарыныц зацнамалык актшерде немесе курылтай ку-жаттарында белгiленген айрыкша кузыретш камтымайтын барлык мэселелердi шешу акционерлш когамныц аткарушы органыныц кузiретiне жатады». Сондай-ак зерт-теу барысында 79-баптыц 2-тармагыныц 6) тармакшасында, 114-бапта, 128-бапта, 128-2-баптыц 3-тармагында осыган уксас кателер жiберiлгенi аныкталды.

Сез тсркесш аударган кезде зацнаманыц телнуска мэтiнiнен (орысша мэтiннен) шыга алмай, сезбе-сез тэржiмаFа (калька) урыну жагдайлары ушырасып калады. Мысалы, «^азакстан Республикасыныц эуе кецiстiгiн пайдалану жэне авиация кызмет туралы» 2010 жылгы 15 шшдедеп ^азакстан Ре-спубликасы Зацыныц 1-бабыныц 9) тармак-шасында «несчастный случай» - «бакыт-сыз жагдай»3 деп аударылган. Бул - нагыз

2 Бiрыцгай республикалыц терминологиялыщ электрондъщ база //https://termincom.kz/

3 «Цазащстан Республикасыныц эуе кецiстiгiн пайдалану жэне авиация щызметi туралы» 2010 жылгы 15 шiлдедегi Цазащстан Республикасы Зацы (1-бабыныц 9) тармащшасы 14.07.2021 ж.)

https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z100000339 (щаралган KYнi:

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

>

го О го О

X

е о

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

2 А

С

к> о к>

гм о гм

IX

< IX

О в х

о

со О

СП <

< СП

ь .0

ш £

ч О X

0 <

т

1

х

Ь

калька. Эюшшке карай, осы сeз тiркесiнiц Терминком беюткен, баска зацдарда колда-нылып жYрген «жазатайым окиFа» деген жатык нускасы бар екенi ескерiлмеген.

Зацнамалык норманыц дэлдiгi мен лекси-калык, маFыналык Yйлесiмдiлiгiнiц болуы

- зац терминш eз мэнiнде, сапалы колдану-дыц басты шарты болып табылады. Зацна-малык-лингвистикалык турFыдан келетiн болсак, улттык зацнаманыц негiзiнде зац терминдерiн, тезаурусын зерделеп, калып-тастыру eзектi мэселелердщ бiрi болып кала бермек. Егер, ол таяу жылдары толыктай жYзеге асырылса, зацнама лингвистика-сы саласындаFы мемлекетпк тiлдiц аукы-мын кецейтiп, eрiсiн аша тYсер едi. Тiлтану Fылымыныц жаца баFыты болып табыла-тын зацнама лингвистикасыныц негiзгi eзе-п - зац терминологиясын, зацнама тшнщ eзiндiк стилiн калыптастыру. ЯFни, зацнама терминдершщ мэселесi зацнама лингвистикасыныц колданбалы Fылым ретiнде ка-лыптасып, орныFуына тiкелей байланысты. ОсыFан орай, зацнама терминдерш зерттеп, зерделеу жумысын тиянакты тYPде жYргiзiп, жаца нэтижелердi Fылыми дэйектермен бе-кемдеу YPДiсiн жалFастыру кажет.

2014 жылдан берi бiрнеше кодекс (Экiмшiлiк кукык бузушылык туралы, ^ыл-мыстык, ^ылмыстык-процеспк, Кэсшкер-лiк, ^ылмыстык аткару жэне т.б. кодекстер) кайтадан толыктырылып кабылданды, олар-дыц казак жэне орыс тiлдерiндегi мэтiндерi Yкiмет сараптамасынан eтiп, Парламенттiц туракты комитеттерiнде, жумыс топтарын-да талкыланып, жетiлдiрiлдi. Соныц нэти-жесiнде кeптеген терминдер мен пркестер пысыкталып, дэл маFынасын иелендi. Мы-салы, зацнамалык актiлерде жиi кездесетш, эртYрлi аударылып келген, маFынасы уксас мына сeздердiц: «преобразования» - «кайта курылу»; «присоединение» - «бiрiгу»; «слияние» - «косылу»; «выделение» - «^лтш шыFу» сиякты накты уFымдары берiлдi неме-се орысша мэтшшдеп тYбiрлерi уксас мына сeздердiц аражш ажыратылды: «поверка»

- «тексеру»; «обследования» - «тексерш-ка-рау», «расследования» - «тергеп-тексеру»; «досмотр - «жете тексеру»; «осмотр» - «ка-рап-тексеру». Бурын булардыц бэрi «тексеру», «тергеу» деген ею маFынада Fана аударылып келд^ муныц eзi кейде сeздердiц накты маFынасына сай келмей, кателiкке жол бершетш едi. Сол сиякты, маFынасы уксас болFанымен, аткаратын рeлi (зацдык

нормасы) алуан тYрлi мына терминдердщ: «аутентичность» - «тещупнускалылык»; «оригинал» - «^пну^а»; «подлинник» -«тeлнуска»; «дубликат» - «телнуска» деген баламалары аталFан кодекстерде бiрiзге тYсiрiлген. Эюшшке карай, баска зацдарFа eзгерiстер мен толыктырулар енгiзiлген кез-де осы тещупнускалылык каFидаты ескерiле бермейдi. Бул мэселеш Yнемi назарда устау керек.

Шет тiлдерден енген элеуметпк-эконо-микалык терминдер ^теген зацнамалык актiлерде сол калпында алынып жYP, eйт-кенi оларды eз тiлiмiзге карай икемдеп, жа-санды баламасын колдану аркылы сeзжасам курастыру кейде жацсактыкка урындыра-ды. Олай болса, баска тшдщ транскрипция-сымен берiлген терминдердi жан-жакты са-ралап, ой елегiнен eткiзiп барып колданыска енгiзу кажет деп ойлаймыз. Ал кейбiр шетел сeздерiнiц маFынасын дэл беретiн кисынды баламасы табылып жатса, оны дурыс кабыл-дап, тiлiмiздi байыта тYсуге мYмкiндiк туа-ды. КYнделiктi eмiрде кещнен колданылып жYрген осындай сeздер баршылык. ^азак тiлiндегi термин сeздердiц катары сощы жылдары кeптеген жаца атаулармен толы^а бастады, мысалы: адаптация - бешмделу, актуарные расчеты - актуарийлш есептеулер, биотопливо - биоотын, витамин - дэрумен, глобализация - жаhандану, дозор - шолFын, космогония - Fарышнама, критерий - eл-шемшарт, иск - талап кою, лоббирование - мYДделiк колдау, резюме - туйiндеме, реквизит - деректеме, стаж - eтiл, третейское соглашение - аралык келiсiм жэне т.б.

Муныц бэр^ тYптеп келгенде, технологи-ялык-иновациялык, элеуметтiк-экономика-лык, мэдени-акпараттык жэне халыкаралык катынастардыц кYрт дамып, ныFаюымен байланысты болып отыр. Бул ретте терминдiк атаулардыц кукыктык турFыдан нактылыFы, калыптаскан зац сташмен Yйлесiмдiлiгi казак тiлiндегi зацнаманыц жалпы мазмуны-на маFыналык сипат беру аркылы ерекше ыкпал жасауда.

«^азакстан РеспубликасындаFы тiл туралы» ^азакстан Республикасы Зацныц 9-бабында мемлекетпк органдардыц ак-тiлерi мемлекеттiк тшде эзiрленетiнi, ал кажет болFан жаFдайда, мYмкiндiгiнше, баска тiлдерге аударылуы камтамасыз етiлетiнi4 айтылFан. ОсыFан орай зац жобасын мем-лекеттiк тшде эзiрлеуге кiрiскен кезде зацнамалык актшердщ жобасын мемлекеттiк тiлде

4 «Цазацстан Республикасындагы ты туралы» 1997 жылгы 11 шiлдедегi Цазацстан Республикасы Зацы (9-бабы) https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z970000151_

эзiрлеуге багдар беретш мынадай багыттар-ды назарга алуды усынамыз:

зац терминдерi мен туракты сез тсрке-стершщ тезаурусы деген лингвистикалык категорияны мемлекеттiк тiлде зац жобасын эзiрлеудiц бастамасы ретiнде карастыру;

зац жобасын казак тшнде дайындаган кезде белгш бiр жYЙелiлiктi сактап, сез тср-кестерi мен зац терминдерiнiц нормага нук-сан келтiрмейтiндей дэлдiкпен бершуш жY-зеге асыру;

зацныц угымдьщ аппараты мен сез тсрке-стершщ тезаурусы ауыткымай, сейлемдегi орнын ауыстырмай, зацныц бYкiл мэтiнiнде (сондай-ак соган уксас зац актiлерiнiц мэтш-дершде де) ортак тэртiп пен турактылыкты сактай отырып колдану;

кYнделiктi емiрде алуан тYрлi салаларды (халыкаралык, кукыктык, экономикалык, ауыл шаруашылык, енеркэсiптiк, элеуметпк жэне т.б.) камтитын зацнамалык актшерде колданылатын терминдер мен угымдардыц туракты тiркестерiн калыптастыруды жуй-елi тYPде жалгастыру;

кене грек, парсы, латын, агылшын жэне баска да шет тiлiнен енiп, сiцiсiп кеткен, халыкаралык децгейде колданылып жYрген терминдердi бiр жYЙеге келтiрiп, бекiту;

зац жобаларын мемлекеттiк тiлде эзiрле-уге катысты семинарлар мен конференция-лар, ресми жиындар мен децгелек Yстелдер етюзу YPДiсiн жалгастырып, оларда жа-салган усыныстардыц iс жYзiнде орында-луын кадагалауды кYшейту;

Терминкомныц макулдауымен зац аудар-масында калыптаскан терминдер мен тср-кестердiц, эсiресе, кiрме сездер мен сирек кездесетш угымдардыц тсзбесш жасап, зац жобасын мемлекеттiк тшде жазган кезде мэтшде колдану Yшiн дайындап кою;

зац жобаларын дайындауга эртYрлi бiлiм салаларыныц мамандарын, гылыми мекеме-лер мен гылыми кызметкерлерд^ когамдык бiрлестiктердiц екiлдерiн тарту.

Кррытынды

Азаматтык зацнама салаларыныц лекси-калык, терминологиялык корын калыпта-стыруды жалгастыру, зацнама мэтiндерiн сапалык тургыдан жетiлдiру жэне ол бойын-ша туракты кукыктык мониторинг жYргiзу кажеттш кYннен-кYнге артып келедi.

Ел емiрiнiц барлык саласын (экономика, ауыл шаруашылыгы, енеркэсiп, элеуметтiк жэне т.б. салалар) камтитын зацнамалык актшерде колданылатын терминдер мен туракты тiркестердi калыптастыру мэсе-лесi жалгаса беруге тиiс. Алдагы жылдары зацнамада жиi колданылатын туракты сез тсркестерш (тезаурусты) калыптастыруды колга алу жоспарда бар. Бул жумыспен Институт курамындагы Лингвистика орталыгы айналысатын болады. Муныц езi зац мэтш-дерiндегi терминдер мен сез т1ркестерш баска кужаттарда да бiрiздi колдануга мYм-кiндiк тугызып, эзiрлеушiлердiц зац норма-ларын мемлекеттiк тшде сапалы дайында-уына багыт бередi деп есептеймiз.

Эзiрлеушi органдар зац жобаларын мем-лекеттiк тiлде эзiрлеген кезде ^азакстан Республикасыныц зацнамасын дамытудыц гылыми тужырымдамаларын, ^азакстан Республикасыныц Yкiметi айкындайтын мем-лекет кызметш кукыктык жагынан камта-масыз ету саласындагы уэкiлеттi уйым жYргiзген iргелi жэне колданбалы гылыми зерттеулердiц тупкшкп нэтижелерiн пайда-лана алады.

«^азакстан Республикасыныц Азаматтык кодексше (Жалпы жэне Ерекше белiмдер) казак жэне орыс тiлдерiндегi мэтшдердщ тецтYпнускалылыFын камтамасыз ету бель гшде езгерiстер енгiзу туралы» ^азакстан Республикасы Зацыныц жобасын эзiрлеуге дайындык жумысын тиянактап, талкылауFа усыну тиiстi органдардыц басты назарында болуFа тиiс. Ол Yшiн колда бар мYмкiндiктер мен кажетп алFышарттар кыска мерзiмде жасалуы керек.

ЭДЕБИЕТТЕР

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

А

СП

О

СП

О

1. Казахстан Республикасыныц Президент1 К-Ж. Тоцаевтыц К,Р Тэуелс1зд1г1н1ц 30 жыл-дыгын мерекелеуге дайындыц жвнгндегг мемлекеттж комиссияныц бгргншг отырысында свйлеген свз1, 05.02. 2021 ж., Казахстан Республикасы Президенттщресми сайты https:// www. akorda.kz/ru

REFERENCES

X

e о

"U

2 А

JZ

1. Qazaqstan Respublikasynyy Prezidenti Q-J. Toqaevtyy QR Tduelsizdiginiq 30 jyldygyn merekeleuge daiyndyq jonindegi memlekettik komissiяnyq birin§i otyrysynda soilegen sozi, 05. 02. 2021j., Qazaqstan Respublikasy Prezidentiniy resmi saity https://www.akorda.kz/ru

NJ О NJ

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.