Научная статья на тему 'ТЕРМИННИНГ ЛИСОНИЙ МОҲИЯТИГА ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВ'

ТЕРМИННИНГ ЛИСОНИЙ МОҲИЯТИГА ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
18
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
термин / иккиламчи номинация / кўп маънолилик / солиқбожхона / терминлар генезиси

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Икромжон Ҳабибжонов

Терминларнинг бир маъноли бўлиши ҳақидаги фикр жуда қатъий, ҳар қайси соҳа термини фақат бир маъноли бўлмаса, ундай бирлик терминлик талабига жавоб бера олмаслиги таъкидланар эди. Ушбу мақола орқали ушбу қарашларнинг хато эканлиги ҳақида қисқача тўхталиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ТЕРМИННИНГ ЛИСОНИЙ МОҲИЯТИГА ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВ»

"Oriental Art and Culture" Scientific Methodical Journal / https://oac.dsmi-qf.uz Volume 4 Issue 5 / October 2023

ТЕРМИННИНГ ЛИСОНИЙ МО^ИЯТИГА ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВ

Икромжон Хдбибжонов

Узбекистон давлат санъат ва маданият институтининг Фаргона минтакавий

филиали

Аннотация: Терминларнинг бир маъноли булиши хакидаги фикр жуда катъий, хар кайси соха термини факат бир маъноли булмаса, ундай бирлик терминлик талабига жавоб бера олмаслиги таъкидланар эди. Ушбу макола оркали ушбу карашларнинг хато эканлиги хакида кискача тухталиб утилган.

Калит сузлар: термин, иккиламчи номинация, куп маънолилик, солик-божхона, терминлар генезиси

A MODERN APPROACH TO THE LINGUISTIC ESSENCE OF THE TERM

Ikromjon Habibjonov

Fergana regional branch of Uzbekistan State Institute of Art and Culture

Abstract: The opinion about the unambiguity of the terms is very strict, it was stated that if the term of any field is not only univocal, then the unit cannot meet the requirement of terminology. This article briefly discusses the fallacy of these views.

Keywords: term, secondary denomination, ambiguity, tax-customs, genesis of terms

Терминлар инсоннинг шахс сифатида узи фаолият юритадиган жамият тилининг асосий бирликларидан хисобланади. Тилда терминологик бирликларнинг маданий кадриятлар, ижтимоий, сиёсий ходисаларга боглик холда шаклланиши муаммоларини ташки оламни билиш хакидаги когнитив билимлар билан уйгун урганилаётганлиги сабабли терминологик бирликларга доир янги илмий хулосалар шакллантирилмокда.

Янги жараён ва вокеликларни ифодалаш эхтиёжи билан боглик холда пайдо булган ва пайдо булаётган солик-божхона, банк-молия, ахборот-коммуникация, тиббиёт, хукукшунослик, тилшунослик, адабиётшунослик ва бошка сохалар терминларининг узига хос лингвистик белгиларини бахолаш, терминологик материалларни бирламчи манбалар асосида урганиш, ушбу сохалардаги терминларнинг генезисини тадкик килиш, узбек тилининг тарихий тараккиётини терминлар мисолида тахлил килиш, узига хос алохидалик хамда муштаракликларини аниклаш кабилар мухим лингвистик муаммолардан саналади.

237 ISSN 2181-063Х/ Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

ХХ асрнинг охирги чоракларига кадар тилшуносликдаги терминларга булган муносабат билан ундан кейинги даврлар тилшунослигидаги ёндашувларда маълум бир катта фарклар мавжуд. Жумладан, терминларнинг бир маъноли булиши хакидаги фикр жуда катъий, хар кайси соха термини факат бир маъноли булмаса, ундай бирлик терминлик талабига жавоб бера олмаслиги таъкидланар эди. Маълум бир терминологик бирликнинг бирдан ортик маъноли булиши уша соха терминологиясининг етарлича урганилмаган деб бахоланишига сабаб килиб курсатилган. Шундай булса хам, тилшунослик терминологиясининг узида терминологик куп маънолилик булган. жумладан, фонетика термини "1) тилдаги товушларнинг жами", "2) нутк товушларини урганадиган булим" маъноларида кулланиб келинган. Лексика термини "1) тилдаги сузларнинг жами, тилнинг лугавий таркиби", "2) тилнинг лугат таркибини урганадиган булим" маъноларини англатган.

Сунгги пайтларда тил бирликларига, хусусан, терминологик бирликларга, уларнинг юзага келишига инсон омилини кушган холда урганиш кенгайганлиги сабабли терминлар хам умумадабий тилдаги бошка сузлар сингари куп маънолиликдан бегона була олмаслиги англана бошлади. Тилшунослик терминларида хам бирдан ортик маънога эга терминларнинг мавжуд эканлиги, юкоридаги фонетика, лексика сингари терминлар икки маъноси билан лингвистик тушунчаларни ифодалашда чалкашликларни келтириб чикармаганлиги ушбу ходисанинг терминологияда хам зарурийлиги курсатиб беради.

Терминларнинг лисоний мохиятига антропоцентрик ёндашув терминларнинг хосил булишида хам иккиламчи номинация турлари иштирок этиши тугрисидаги лингвистик муаммони тадкик килишни тезлаштирди. Бунинг натижасида рус тилшунослигида хам ХХ аср охири - XXI бошларига келиб, метафора, метонимия, вазифадошлик сингари маъно кучиш ходисалари аксар сохаларнинг терминларини шакллантиришда катнашиши ёритиб берилган тадкикот ишлари купая бошлади1. Бундай мазмундаги илмий изланишларнинг ортиб бораётганлиги хакли равишда тилшунос олимларнинг

1 Дудецкая С.Г. Метафоризация как способ терминообразования: на материале английской терминологии черепно-челюстно-лицевой хирургии и стоматологии: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. - Самара, 2007. - 24 с.; Гайнутдинова Д.З. Метафора в русском и английском архитектурном дискурсе: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. - Белгород, 2012. - 22 с.; Маругина Н.И. Концептуальная метафора в процессах естественнонаучного терминообразования // Язык и культура, 2015. №2. - C. 40 - 50; Matveeva L.A., Matveeva N.V. Metaphorical terms in English tunnel building terminological system // Science about a Human. Humanitarian Researches, 2017. Vol. 4. - P. 29 - 33; Fedyuchenko L.G. Metaphorical nature of terms as a means of technical knowledge transfer // Filologos, 2018, (37): 71 - 80; Чернышова Л.А. Термины-метафоры в составе экологической терминологии // Известия ВГПУ. Филологические науки. - 2017. - С. 103 - 111; Shalneva V.A. Metaphoric creation of terms in the English terminological system in information technologies // Vestnik VGU. Seria: Lingvistika i mezhkul'turnaya kommunikatsiya, 2017. №2. - С. 45 - 48; Vaseeva E. English-Russian Terminological Dictionary of Nature Conservation in Protected Nature Areas. - Chita: Transbaikal State University, 2016.

ПссШ^^Ш] 238 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

ушбу карашларни маъкуллаётганлигидан, терминларда куп маънолилик ходисасининг умуман булмаслигини инкор килинаётганлигини курсатади.

Бошка сохаларни куя турайлик, узбек тилшунослик терминларининг бир канчасининг хосил булишида хам иккиламчи номинациянинг изларини кузатиш мумкин. Хусусан, тирноц, тиниш белгиси сингари сузларнинг терминларга айланишида хам метафоранинг излари куринади. Айнан узбек тили сохибларининг метафорик тафаккур тарзи харакатини англаш мумкин булади2. Термин ясашда иккиламчи номинациядан фойдаланишнинг объектив ва субъектив сабаблари бор.

Объектив сабабларидан бири сифатида метафорик, метонимик кучиришнинг янги нарсани номлаш жараёнида кулай эканлиги хисобланади. Бошкача айтадиган булсак, тил сохиблари номинация жараёнида табиий равишда ниманидир нимага ухшатади, нарса-ходисалар уртасидаги ухшашликларни топади, ухшатиш эса метафорасиз булмайди. Ёки тил сохиби номланиши керак булган маълум бир янги нарса билан эски нарса уртасидаги алокадорликни аниклайди, ана шу алокадорликни топишдан кейинги жараён эса ном бериш булади. Янги номни биринчи марта эшитган инсонлар уша ном оркали узлари билган эски нарса-ходиса уртасидаги алокадорликни англайдилар. Ана шундай англашлар туфайли хам тил сохиблари янги номларни, шу жумладан, терминларни хам осон кабул килади, турли нуткий услубларда куллашга утади.

Шунингдек, маълум бир соха мутахассиси узи дуч келган янги тушунчани номлашдан олдин унинг онгида, тафаккурида уша нарсанинг белгиларини, хусусиятларини узи билган бошка нарсалардан ушандай белгиларини, хусусиятларини излаш жараёни руй беради. Агар вазифавий бир хиллик, вазифавий ухшашликни топа олса, тилда мавжуд булган суз билан янги тушунчани номлайди. Бошкача килиб тушунтирганда, эски нарсанинг номини янги нарсага беради. Агар функционал якинликни топа олмаса, уша тушунчанинг номини бошка тиллардан кидиради. Чет тилларда булган бирорта лексемани янги терминологик тушунчага ном сифатида узлаштиради.

Демак, янги термин ясалаётганда одамлар, у соха мутахассиси ёки соха мутахассиси эмаслигидан катъи назар, биринчи галда тафаккурида юз берадиган биз айтиб утган жараёнлар натижаларидан келиб чикади. Термин ясаётганда мутахассис тафаккурида унинг бир маъноли булишини уйлаш иккинчи даражали жараён сифатида туради. Термин яратувчи шахс биринчи галда янги терминнинг терминологик тушунчани тугри ифодалай олиши, халк

2Узбек тилшунослик терминларининг шаклланиши хакида батафсил каранг: Эрматов И. Узбек тилшунослик терминларининг шаклланиши ва тараккиёти (умумий урта таълим мактабларининг дарсликлари асосида): Филол. фан. б. фалс. д-ри. дисс. - Тошкент, 2019.

ПсЁШ^^н! 239 ISSN 2181-063Х/ Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

тилига якин булиши, тил сохибларининг янги терминни тез узлаштириб кетиши, сохавий мулокотда муаммоли булмаслигини назарда тутади. аслини олиб Караганда хам, янги ясалган термин мана шу талабларга жавоб берсагина, тил сохиблари томонидан тезрок кабул килинади.

Терминларнинг бирдан ортик маъноли булиши мумкинлиги тугрисида лингвистик карашларнинг кенгаяётганлиги3нинг яна бир омили бу - уша терминнинг узи кулланган контекстда факат битта маъноси билан иштирок этишидир. Яхши биламизки, узбек тилида хам куп маъноли сузлар жуда куп ва уларнинг мазкур хусусияти нуткнинг турли услубларида факат битта маъноси билан реаллашади. Мазкур жихат тил эгаларининг бир-бирини тушунишида хеч хам мураккабликни келтириб чикармайди. Демак, термин хам неча маъноли булишидан катъи назар, огзаки ва ёзма нуткда факат битта маъноси билан катнашади. Украин тилшуноси А.А. Потебнянинг тилда куп маъноли сузлар хам факат битта маъноси билан катнашади, деган фикри биз айтаётган юкоридаги карашларга хам тааллукли хисобланади.

Нутк иштирокчиларига куп маъноли терминнинг кайси маънода кулланаётганлигини нутк вазияти аниклаштириб беради. Бошка томондан эса бирдан ортик маъноли терминни кулловчи шахс - сузловчи уни факат нутк вазияти талаб килаётган маънода ишлатади. Адресантнинг нутк вазиятида талаб килинаётган маъно ва вазифада кулламасликнинг иложи хам йук, чунки коммуникация максади, нутк мазмуни шуни такозо килади.

Бу борадаги субъектив сабаб сифатида эса терминни куллаётган мутахассиснинг малакасизлиги, терминни нутк шароити, коммуникация максад-мундарижаси талаб килган маънода тугри куллашни билмаслигини курсатса максадга мувофик булади. Агар мутахассис уз мутахассислиги буйича тегишли сохавий ва нуткий малакага эга булмаса, бир маъноли терминни хам уринли ишлата олмайди. Бунинг натижасида бир термин урнига иккинчисини хато куллайди. Маълум булмокдаки, лисоний бирликнинг бир ёки куп маънолилиги хусусияти уларнинг тугри, уринли ва максадга мувофик кулланиши ёки нотугри, ноурин, максадга номувофик ишлатилишига сабаб булолмайди. Бу ерда асосий мохият терминни ишлатаётган шахснинг сохавий ва лингвистик малакасига бориб такалади.

Дунё тилшунослигида термин лингвистик табиатига нисбатан шаклланаётган яна бир янги караш терминологик бирликларда хам маданий семаларнинг мавжудлиги масалаласининг эътироф этилаётганлиги деб

3 Бу хакда каранг: Шестак О. В. Полисемия терминов медицинских наук: Дисс. ... канд. филол. наук. -Краснодар, 2000; Трифонова Е.Н. Полисемия банковских терминов в английском языке: Дисс. ... канд. филол. наук. - Омск, 2004. Зимовая М.В. Многозначность в терминологии: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. - Орел, 2011; Коновалова Е.А. Полисемия в экономической терминологии // http://dspace.nbuv.gov.ua/bitstream/handle/123456789/82857/26-Konovalova.pdf?sequence=1.

Пмта^^И] 240 ISSN 2181-063Х/Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

хисоблаш лозим. Албатта, сохавий терминларнинг барчасида маданий семалар мавжуд, дейиш тугри булмайди. Худди бирон-бир тил лексикасидаги барча лексемаларда маданий семалар мавжуд булмаганидек, муайян сохага оид барча терминларда хам маданий семаларни бор, дейиш лингвистик хакикатга зид келади. Табиий тилларнинг хусусияти ушбу карашни тасдикламайди.

Сохавий терминологиянинг факат маълум бир кисмида у ёки бу даражада маданий семалар мавжуд булади. Бу жихатдан олиб караганда, термин булмаган суз билан термин булган сузларда ухшашлик, якинлик сезилади. Худди шу уринда инглиз тилидаги юридик терминларни урганган И.А. Гаврилованинг куйидаги фикрини маъкуллаш керакка ухшайди: терминологик метафоралар нафакат хукукий тушунчаларнинг мохиятини, балки уларнинг маданий ва тарихий контекстини хам очиб беради4.

Биз узимизнинг бу тугридаги фикримизни солик-божхона терминологиясига оид куйидаги терминлар тахлили билан асослашга харакат киламиз. Хусусан, узбек тили солик-божхона терминосистемасида солицдан цочиш, солиц юки, солицца тортиш сингари терминлар мавжуд. Мазкур бирикма терминларнинг иккинчи кисмида маълум маънода маданий семалар хам бор. Нега деганда ушбу терминларнинг иккинчи кисмида метафора мавжуд. Метафора эса тилнинг миллий заминида юзага келади. Тил сохиби узга тил бирликлари мисолида метафорик фикрлаши кийин ёки фикрлай олмайди. Халк орасида "солик туламай кочиб юрибди", "шу солик хам унга ортикча юк булди" деганга ухшаган иборалар куп кулланади. Мана шу холатлар узбек соликчиларининг лисоний хотирасида хам сакланиб колган. Юкоридаги терминларни хосил килишда ушбу ибораларга хос тушунчалар хам хизмат килган. Шунинг натижасида юкоридаги терминлар семантикасидан маданий семалар урин олган, десак тугри булади.

Маълумки, терминологияда инсоният эришган профессионал билим ва тушунчалар акс этади. "Фрейм ва сценарий (булар когнитив тилшунослик тушунчалари)ларда реаллашадиган билим узида инсоннинг уни куршаб турган олам билан узаро таъсирида тупланган ва умумлаштирилган тажрибаларини намоён килади"5. Терминологик метафорани тадкик килишда ёрдам берадиган "ушбу талкинлар бизга метафорани лисоний шахс онгида мавжуд булган концептуал ухшаш метафорик моделнинг вербал ифодаси сифатида куриб чикишга имкон беради"6. Мазкур карашнинг тугрилиги сабабли олимнинг ушбу фикрига кушилишимиз хар тарафлама узини окласа керак. Чунки "Инсон

4 Гаврилова И.А. Термины-метафоры в составе англоязычной юридической терминологии // Вестник Кемеровского государственного университета, 2019. № 2. - С. 509.

5 Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, который мы живём: пер. с англ. /под ред. И предисл. А.Н. Баранова. -М.: Эдиториал УРСС, 2004. - С. 9.

6 Гаврилова И.А. Термины-метафоры в составе англоязычной юридической терминологии // Вестник Кемеровского государственного университета, 2019. № 2. - С. 507.

ПссШ^^Ш] 241 ISSN 2181-063Х/ Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

метафора ёрдамида нафакат уз фикрини ифода килади, балки у метафора билан фикрлайди, узи яшаётган оламни метафора оркали идрок килади, шунингдек, коммуникатив фаолият жараёнида адресатнинг онгида мавжуд булган дунёнинг лисоний манзарасини узгартиришга интилади"7.

Инсоннинг идрок килиш жараёни метафорик хам булгандан сунг шундай аклий салохиятининг натижаси хисобланган терминларни хам метафорик усулда хосил килиш мумкинлиги аклга тугри келади. Терминларни юзага келтиришда иккиламчи номинациянинг бошка турлари хам метафора усули сингари катнашади. Бу маъно кучириш усуллари оркали хам эски нарса-ходисанинг номи янги терминологик тушунчага ном сифатида олиб утилади. Худди метафора каби метонимик ва фазифадошликка асосланган номинациялар когнитив фаолиятда номлаш жараёнини узига хос килади.

Хулоса килиб айтганда, термин хосил булишида метонимия, синекдоха, вазифадошлик асосида кучиришни урганиш терминларнинг лисоний мохиятини яна хам туликрок тавсифлашга ёрдам беради. Узбек тилшунослигида солик-божхона, банк-молия, хукукшунослик, тиббиёт, ахборот-коммуникация сохаларидаги терминларни мана шундай аспектда тадкик килишга багишланган тадкикотларнинг купайишини хозирги замонавий лингвистиканинг тараккиёти талаб килмокда.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Узбек тилшунослик терминларининг шаклланиши хакида батафсил каранг: Эрматов И. Узбек тилшунослик терминларининг шаклланиши ва тараккиёти (умумий урта таълим мактабларининг дарсликлари асосида): Филол. фан. б. фалс. д-ри. дисс. - Тошкент, 2019.

2. Шестак О. В. Полисемия терминов медицинских наук: Дисс. ... канд. филол. наук. -Краснодар, 2000.

3. Трифонова Е.Н. Полисемия банковских терминов в английском языке: Дисс. ... канд. филол. наук. - Омск, 2004.

4. Зимовая М.В. Многозначность в терминологии: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. - Орел, 2011.

5. Гаврилова И.А. Термины-метафоры в составе англоязычной юридической терминологии // Вестник Кемеровского государственного университета, 2019. № 2. - С. 509.

6. Лакофф Дж., Джонсон М. Метафоры, который мы живём: пер. с англ. /под ред. И предисл. А.Н. Баранова. - М.: Эдиториал УРСС, 2004. - С. 9.

7 Чудинов А.П. Метафорическая мозаика в современной политической коммуникации. - Екатеринбург: УрГПУ, 2003. - С. 5.

242

ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

7. Гаврилова И.А. Термины-метафоры в составе англоязычной юридической терминологии // Вестник Кемеровского государственного университета, 2019. № 2. - С. 507.

8. Чудинов А.П. Метафорическая мозаика в современной политической коммуникации. - Екатеринбург: УрГПУ, 2003. - С. 5.

243

ISSN 2181-063X / Impact Factor 4.047 (SJIF 2021)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.